«?аза?ты? ?лтты? музыкалы? аспаптары»
Ма?саты: О?ушыларды ?аза?ты? ?лтты? аспаптарымен таныстыру, аспапты? музыка?а деген ?ызы?ушылы?ын ояту.
Білімділік: ?р аспапты? шы?у тарихы жайлы т?сінік беру, жасалу ерекшелігі, дыбыс бояуы? т?сіндіріп, ?лтты? аспап туралы білімдерін жетілдіру.
Дамытушылы?: О?ушыларды? есте са?тау ?абілеттерін дамытып, музыкалы? аспаптарда ойнай білу ?абілеттерін дамыту;
Т?рбиелік: ?аза?ты? ?лтты? аспаптарын ма?таныш т?ту?а т?рбиелеу, ?лтты? ?нерге деген ?ызы?ушылы?ын арттыру ж?не оны ??рметтеуге баулу.
Саба?ты? к?рнекілігі: Музыкалы? аспаптар суреті, аспаптар, кітаптар к?рмесі, буклет, видео, слайд.
Саба?ты? барысы:
I. ?йымдастыру б?лімі.
С?леметсіздер ме балалар! Біз б?гінгі саба?ымыз ?аза?ты? ?лтты? музыкалы? аспаптарымен танысып, оларды? т?рлерімен, ойнау ?дісі мен жасалу жолымен танысамыз.
- О?ушылар ?аза? хал?ыны? ?андай музыкалы? аспаптарын білесі?дер?
- Домбыра аспабыны? ??рылысын кім айтып бере алады?
- К?й дегеніміз не?
- К?йші дегеніміз кім?
- К?йшілерді айтып бері?дерші?
Ендеше о?ушылар б?гінгі са?атымызды? негізгі б?ліміне к?шейік.
II. Негізгі б?лім.
?ткен ?асырлар ?ніне ??ла? т?рсек, бізді? ата – бабаларымыз тастан, а?аштан, ?сімдіктен, малды? терісінен, с?йегінен, м?йізден, ішектен, ?ылдан т. б. алуан т?рлі заттардан дыбыс шы?ару?а болатынын а??арып, ?арапайым музыкалы? аспаптар жасалды.
Домбыра аспабыны? ?алай пайда бол?анына байланысты ?аза? хал?ыны? ортасында са?тал?ан а?ыз аса мол. Соны? бірі Шы?ыс ?аза?стан обылысы К?ршім ауданыны? тумасы Ар?ынбек ?илыбаев а?са?алды? айтуымен хат?а т?скен «?ос ішек» к?йіні? а?ызын ты?дап к?рейік!
Шертер - ?аза? хал?ыны? шертпелі музыкалы? аспабы. Шертер - ?аза? хал?ыны? к?не ішекті музыкалы? аспабы. Кей деректерге с?йенсек, б?л аспап домбыра мен ?обызды? ар?ы тегі болып саналады.
Сырт келбеті ?обыз?а жа?ын, к?лемі жа?ынан домбырадан кіші. Шертер аспабы а?аштан ойылып, шана?ы ешкі терісінен ?аптал?ан. Ішегіне атты? ?ылы та?ылады. Ойнау т?сілі домбыра тарту?а ??сайды. Дыбыс к?ші ?аптал?ан тері мен ішектерді? ?алы?ды?ына байланысты. Бастап?ы кезде аспапта перне болма?ан. К?п ?замай перне орналастырып аспапты? беткі жа?ы біраз ?згеріске ?шыра?ан. (бейнебаян)
?ыл?обыз – ?аза? хал?ыны? ?лтты? аспаптарыны? ішіндегі е? к?не аспап. 9 - 10 ?асырларда ?мір с?рген ?ор?ыт ата д?уірінен бері ?ыл?обызды? сарыны ?зілмей келеді. ?ыл?обыз – екі ішекті, ыспалы музыкалы? аспап. Жалпы, ?лтты? аспаптарды? ішінде ?обыз ?нге бай, киелі, ?асиетті деп танылады.
Жетіген – (жеті ішекті) к?п ішекті шертіп ойналатын музыкалы? аспап. Жалпы т?р?ы ?зынша, ж?шік т?різдес, бетіне ж??а та?тайдан ?а?па? жабылып, ?н беретін ойы?тары салынады. Жетіген аспабыны? жасалуы да, ойнау ?діс - т?сілі де ?те к?рделі.
Сыбыз?ы - ?аза?ты? ?рмелі к?не музыкалы? аспабы. ?урайдан, а?аштан, кейде жезден де жасалады. ?зынды?ы 600 - 650 см не 700 - 800см болады. 3 - 4 ойы?ты. Сыбыз?ы ойы?тарынан демді жай немесе к?шті шы?ару ар?ылы т?рлі дыбыс ?уендері туады.
Сазсырнай - ?рлемелі аспап. Сазсырнай ыс?ырып ойналатын флейталар тобына жатады. Кейбір сазсырнайды? ыс?ыр?ыш тетігі болмайды. О?ан ?аза? хал?ыны? сазсырнайы мысал. Сазсырнай?а ??сас аспаптар к?птеген халы?тарда кездеседі.
Ша??обыз - ?аза?ты? к?не музыкалы? аспабы. А?аштан, темірден кейде к?містен жасалады. А?аштан жасал?ан ша??обыз?а жіп байланып, сол жіпті серпіп тарту ар?ылы ортасында?ы тілше тербеліп, дыбыс шы?арады. Ол ашалы сым темірден немесе к?містен жасал?ан.
Асатая? - т?тас а?аштан жасал?ан, оны? басында темір те?гешелер, ?о?ыраулар ілінген, сілкіп ойнайтын аспап. ?о?ыраулар к?міс, алтын, ?ор?асын сия?ты асыл тастардан жасал?ан. ?о?ыраулар со?ыл?анда ?демі ?н шы?ады.
Дабыл – б?л «дабыл ?а?у» деген с?з. Дабыл ?рып ойналатын аспап. Даусы к?ркіреп шы?ады.
Дауылпаз – дауылпазды? бірнеше т?рібар: ?азандауылпаз, нардауылпаз.
Да??ыра - ?аза?ты? к?не ?рмалы - сылдырма?ты, ?атты дыбысты музыкалы? аспап. Б?л бір жа?ы терімен ?аптал?ан, ішкі жа?ынан темір ал?алар са?иналар мен сылдырмалар ілінген д??гелек шы?ыршы?. Да??ыра шаманды? ?дет - ??рыптарды? б?лінбес белгілемесі болып табылды.
Асатая? - т?тас а?аштан жасал?ан, оны? басында темір те?гешелер, ?о?ыраулар ілінген, сілкіп ойнайтын аспап. ?о?ыраулар к?міс, алтын, ?ор?асын сия?ты асыл тастардан жасал?ан. ?о?ыраулар со?ыл?анда ?демі ?н шы?ады.
Дабыл – б?л «дабыл ?а?у» деген с?з. Дабыл ?рып ойналатын аспап. Даусы к?ркіреп шы?ады.
Дауылпаз – дауылпазды? бірнеше т?рібар: ?азандауылпаз, нардауылпаз.
Да??ыра - ?аза?ты? к?не ?рмалы - сылдырма?ты, ?атты дыбысты музыкалы? аспап. Б?л бір жа?ы терімен ?аптал?ан, ішкі жа?ынан темір ал?алар са?иналар мен сылдырмалар ілінген д??гелек шы?ыршы?. Да??ыра шаманды? ?дет - ??рыптарды? б?лінбес белгілемесі болып табылды.
ІІІ. Музыка ты?дату.
Д?улеткерей «Керо?лы»
С?ра?тар:
1. ?андай аспаптар бар ??рамында?
2. ?андай к??іл - к?йде болды?дар, не сезді?дер?
3. Кімні? к?йі?
IV. ?ызы?ушылы?ын ояту. (ж?мба?тар жасыру)
Тартыл?ан екі ар?аны ?зын бой?а,
С?йлеуге сондай шебер тапса? ойла.
?р жерде аршындал?ан балда?ы бар,
Ойнайды он барма?ы? білсе ?айла. (домбыра)
Созыл?ан ?ні,
С?йкімді тілі.
?рлесе? ойнайтын,
Аспапты? бірі. (сыбыз?ы)
Бір н?рсе ?ара??ыда ?аймалайды,
Азынаса к?мейінде мал жылайды.
??йры?ын ?ара жерге тіреп алып,
Келеді бая?ыны? ?нін салып. (?обыз)
Ел ?ор?айтын ерлікке,
Батылды??а ерлікке.
?уенімен ша?ыр?ан,
?андай аспап балалар. (дабыл)
?ос ?аза? екі жерден шынжыр ар?ан,
Сылдырап ?р буыны ?нін ?ос?ан.
Он адам жолдас болып е?бек етсе,
Аралап он екі ?йге ?она? бол?ан. (домбыра)
Жеті шектен жеті т?рлі ?н шы?ар,
?уезінен жеті тарау м?? шы?ар.
Ойнап кетсе?, т?рлі - т?рлі жыр шы?ар,
Б?л ?андай аспап? (жетіген)
V. Дидактикалы? ойын: «Аспапты тану»
Ойын ережесі бойынша аспаптарды? ?ні ?нтаспадан ты?датылады. О?ушылар ?андай аспап екенін айтулары керек.
1. ?ыл?обыз
2. сазсырнай
3. ша??обыз
4. сыбыз?ы
5. жетіген
VI. Бекіту.
1. ?андай аспаптармен танысты?дар?
2. Б. Сарыбаев кім?
3. К?не музыкалы? аспаптарды ?ай жылдан бастап зерттеді?
4. Ойнау т?сіліне байланысты аспаптар ?андай т?рге б?лінеді?
5. Ертеде ішектерді неден жаса?ан?
6. Б?гінгі саба?ымыз ?нады ма?
7. К??іл - к?йлерін ?андай?
VII. ?орытынды.
Б?гінгі саба?ымыз т?сінікті болса,аспаптар туралы реферат жазып келі?дер!
