?ш?ыр ой мен шешен тіл

1-сабақ

Күні: 5 қыркүйек

Сабақтың тақырыбы: Өзіңді тексер

Сабақтың мақсаты: 1. Шешендік өнер туралы алғашқы ғылыми түсінік беру. Шешендік

сөз ауыз әдебиетінің түрі ретінде еске түсіре отырып асыл сөздерге мән беруге маңызын, идеясын ашуға мүмкіндік беру.

2. Шешендер өмірімен таныстыра отырып таза сөйлеуге , тіл мәдениетін

сақтауға, шешендік тіл мен шешендік өнерді ажырата білуге тәбиелеу.

3.Ауызша тіл мен жазбаша тілдің айырмашылығын жете түсініп

қолдана білуге, әділеттілік пен жақсы қасиеттерді бойына

сіңіре білуге,салыстыруға , бағалауға мүмкіндік беру.

Сабақтың көрнекілігі: тақта,бор,маркер плакат, топтау сызбасы және түрлі сызба тапсырмалар.

Сабақтың барысы. Ұйымдастыру кезеңі 1.Қызығушылығын ояту

Шешендік

Күлдіргі

Өткір,қанаттыы

Жылататын

Асыл

Қасиетті

қанатты

Қисық

Сүйектен өтетін

ұмытылмайтын

Өлмейтін

Жаман

Ақылды

Түзу

сөз

сөз

Кестені пайдалана отырып мағанасын ашу, олардың түрлерімен оқушылардың өздеріне талқылап, пайымдауға ықпал ету.

Жаңа сабақ

Шешендік сөз сөз мәдениеті.Шешен сөйлеу өнерінде де қарым-қатынасқа түсіп отырған адамдардың мінез-құлқы ,адами қасиеттері, сөйлеу мәдениеті мен тыңдау мәдениеті, әдеби тіл заңдылықтарын жетік білуі қажет. «Шешендік өнер» -грек тілінен аударғанда шешен сөйлеу дегенді білдіреді,ал латын тілінен аударғанда әдемі, сенімді сөйлей білу қабілеті дегенді білдіреді.Ал «шешендік сөз» деген атау сол әрекеттен туған мәтінді атауға жұмсалады.Сонымен шешендік 2 басты мәселені көздейді Ақылға ақыл қосу, жүректі тербеу.

Бүгінгі қоғамда сенімді сөйлеу өнерін меңгеру әрбір адамға керек. Шешен сөйлеу өнері әсіресе іскер адамға, билік орнындағы лауазым иелеріне журналистерге ,қоғам қайратерлеріне, оқытушыларға,ғалымдар мен сот ісіндегілерге т/б. аса қажет.

Шешендік сөз дегеніміз- тауып айтылған тапқыр сөз.Ақылға қозғау салып,ой түсіретін даналық сөз,қиялға әсер етіп, сезіміңді қозғайтын,көрікті сөз,оқиғаны жанды суреттей көз алдыңа алып келетін,тоқсан ауыз сөздің түйінін жеткізетін мағаналы сөз.

2-тапсырма: Суреттерден нені көрдің? Сөйлемді аяқта.

3-тапсырма. Сөйлемдерді аяқтау.

Бүгінгі жаңа сабақтан есіңде қалған 5 сөзді жазу. Сабақты қорыту

2-сабақ

Күні: 12 қыркүйек

Тақырыбы: Тілдік қатынас

Мақсаты: 1. Ұлттық шешендік өнердің шығу тарихымен,оның түп

тамыры туралы тарихи деректерден мысал келтіре отырып

бала санасына сіңдіру.Ұлтымыздың шешендік өнерді

дамытуға үлес қосқан ұлы ғұламаларымыздан сыр шерту .

2. Оқушының бойында тарихымыздың сан қырларын таныстыра

отырып,тарихымызды қастерлеуге бойларында ұлттых рух қалыптастыруға

тәрбиелеу.

3. Шешен сөйлеуге ,әдеби сөздерді дұрыс түсініп мағанасын аша отырып дарынды

болуға үйрету.

Сабақтың көрнекілігі: Даналық сөздер жазылған плакаттар, түрлі сызба тапсырмалар

САБАҚТЫҢ БАРЫСЫ.

Өткен сабақты еске түсіру.

«Кубизм» әдісі бойынша үй тапсырмасын бекіту.

1.Қазақ халқы шешенді неліктен дана деп санаған.

2. «Өнер алды- қызыл тіл» деген мақалды қалай түсінесің?

Сабаққа деген қызығушылығын ояту. Ойтолғау.

Сөз –есепсіз,тіліңді тый, тарта ұста,

Тыймаған тіл-басыңа сор әр тұста,

Есепті сөз-ер сөзінің асылы,

Мылжың тілді «жау» деп ұғын тартыста.

Жаңа сабақ

Ұлттық шешендік өнердің тарихы сонау ежелгі сақ,ғұндардың туындыларынан,орта ғасырлардағы түрлі жазба ескерткіштерден бастау алады.Алдымен аңызға айналған әңгімелерден іздеу керек.Өмірде болған,кейін аңызға айналып кеткен тарихи тұлғалар көп болған.

2. Шешендік өнердің кестесіндегі сұрақтарды пайдалана отырып, тілдік қатынасты қалпына келтіру.

3. «Телефонмен сөйлесу әдебі» анкетасын толтырту.

Сабақты қорыту.

3-сабақ.

Күні: 19 қыркүйек

Сабақтың тақырыбы: Кіммен, неге, не үшін .Қарым-қатынас жасағаныңды есіңе ұста.

Сабақтың мақсаты: Қарым-қатынас жасаудың түрлерімен таныстыру. Сөйлеу мәдениетін

дұрыс пайдалануға үйрету. «Әзіл түбі – зіл» әзілмен сөйлеудің түрлерімен

таныстыру.

Сабақтың көрнекілігі: Пакаттар,қима қағаздар, түрлі деңгейдегі тапсырма жазылған карточкалар.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі.

Қызығушылық ояту.

Өлеңді оқи отырып пікірлерін жинақтап өз ойларын жеткізу.

Іздеп келер інің бар болса,

Бақытың барын содан біл.

Аңсап келер ағаң бар болса,

Аруағың барын содан біл.

Аларды біліп, бермегеннен без,

Ел-жұрты қашып,ермегеннен без.

Үйіне қонақ қонбағаннан без,

Көптің айтқанына болмағаннан без....

Өлең не туралы?

Жаңа сабақ.

Берілген 1,2,3 тапсырмалардағы суреттермен жұмыс жасау.

«Әзілің жарасса – атаңмен ойна» деп, «Тоқсаба би мен сегіз жасар бала» атты мысалды оқыту, мазмұнын айтқызып, сұрақтарға жауап беру;

Сабақты қорытындылау үшін мына кестені толтырамыз.

Білемін	Білдім	Білгім келеді

4-сабақ

Күні: 26 қыркүйек

Тақырыбы: Хат жазу да өнер

Мақсаты : 1. Қазіргі жас жеткіншекке хат жазудың қыр-сырын таныта отырып тіл байлығын

дамытуға зор үлес қосуға баулу.

2. Хат жазудың қажетті жолдарын түсіндіре отырып, өмір белестерінде ұтымды

пайдалануға,сөз қоржы нын байытуға, шешен болуға тәрбиелеу.

3.Әдеби тілде сөйлеуге ,әр сөзді мағаналы , сауатты жазуға ықпал жасау.

Ұйымдастыру кезеңі:

Ой шақыру. Осы уақытқа дейін біз хат жазудың қандай түрлерін өттік.

Жаңа сабақ.

• Ұлы жазушылардың жазылған хаттарын оқып беру.

• «Президентке хат», «Ұстазыма хат», «Досыма хат» осы тақырыптардың біреуін таңдап алып, хат жазғызу.

Сабақты қорыту.

5-сабақ.

Күні: 3 қазан

Тақырыбы: Күлімдеп қарау

Мақсаты: Қазіргі жас жеткіншекке шешендік өнердің қыр-сырын таныта отырып шешендік

өнерді дамытуға зор үлес қосуға баулу.

Шешендік өнердің дамуына қажетті алғышарттарын түсіне

Отырып, өмір белестерінде ұтымды пайдалануға,сөз қоржы-

нын байытуға, шешен болуға тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекілігі: қима қағаздар, суреттер, түрлі тапсырма жазылған плакаттар.

Сабақтың барысы: Ой шақыру.

Өткен сабақта біз не өттік?

Қазіргі шешендік өнер туралы кім не біледі?

Үйге берілген тапсырманы топ бойынша оқып шығу.

Жаңа сабақ.

2 тапсырма. Әбіш Кекілбаевтың «Көлденең көк атты» және «Автомобиль» әңгімелерінен

үзінділерді оқып беру. Күлімдеп қараған адамның әдемі болатынына келісесің бе?

(Оқушылармен ашық әңгіме)

3 тапсырма. Суреттерге қарап адамдардың күлімдеген бейнелеріне мінездеме беру, дәптерге

жазу.

4 тапсырма. «Күндей күліп» деген атпен жазылған әңгімені оқыту. Осы әңгімені басқаша

қалай атауға болады? Әңгімеге ат қою.

5 тапсырма.

Сабақты қорытындылау. Әр оқушыны бір-біріне мінездеме, пікірлерін беріп , жылы сөздерін айтып, көңіл-күйлерін білдіре отырып үнемі жақсы қарым-қатынаста болу керектігін айту.

Үйге тапсырма : Жаңылтпаштарды жаттау.

6-сабақ.

Күні: 10 қазан

Тақырыбы: Күлімдеп қарау

7-сабақ.

Күні: 17 қазан

Тақырыбы: Күлімдеп қарау

8-сабақ.

Күні: 24 қазан

Тақырыбы: Сөйлеудің ерекшеліктері

9-сабақ.

Күні: 31 қазан

Тақырыбы: Сөйлеудің ерекшеліктері

10-сабақ.

Күні: 14 қараша

Тақырыбы: Сөйлеу барысында болатын кідіріс

11-сабақ.

Күні: 21 қараша

Тақырыбы: Сөйлеу барысында болатын кідіріс

12-сабақ.

Күні: 28 қараша

Тақырыбы: Шартты белгілер

Сабақтың мақсаты: Шартты белгілер туралы алғашқы ғылыми түсінік беру. Олардың түрлерімен таныстыра отырып, шартты белгілерді пайдалану кезіндегі шешендік өнер түрімен танысу.

Сабақтың көрнекілігі: қима қағаздар, суреттер, түрлі тапсырма жазылған плакаттар.

Сабақтың барысы: Ой шақыру.

Өткен сабақта біз не өттік? Кідіріс дегеніміз не? Кідіріс түрлерін ата.

Сабақтың барысы. І. Ұйымдастыру кезеңі

ІІ. Жаңа сабақ . Қызығушылық ояту.

*Қазіргі уақытта егіндік жерді құрттан қалай сақтайды?

3. Өлеңді оқыту, өлең қандай екпінмен оқылады? Мұз мұрын сөзін негізге алып, ауызекі тілдесу құралдағы дауыс ырғағын, екпін, бет-әлпет қимылын, ишараны, кідірісті пайдалан.

5. М.Төрехановтың әңгімесін логикалық екпіндерді ескере отырып, дауыстап оқыту. * Әңгіме қандай әсер қалдырды?* Олардың орнында болсаң не істер едің? * Бас кейіпкердің атынан әңгімені көңілді қылып аяқтату.

Сабақты қорыту. Үйге тапсырма: Мәтіннің мазмұнын айту;

17,18 -сабақ.

Күні: 9 қаңтар, 16 қаңтар.

Сабақтың тақырыбы: Жұбату-көмектесу

Сабақтың мақсаты: 1. Шешендік өнер мен шешендік мәдениеттілік

туралы мағлұмат бере отырып екеуінің ара қатынасын жете

түсіндіру. Сөз дұрыстығы туралы білім бере отырып ертегілер жайлы

әңгімелеуге үйрету. бір-бірімен ара-қатынасын ажырата білуге, оны

өмірде мықтап есте сақтауға үйрету.

Сабақтың көрнекілігі: Түрлі деңгейдегі тапсырмалар, қима қағаздар.

Сабақтың барысы: І. Үй тапсырмасын еске түсіріп , берілген ертегіні оқып талқылап еске түсіру.

Жаңа сабақ:

Шешендік сөз ақыл парасатқа негізделсе, мазмұнды болады. «Ақыл», «Парасат», «Ес», сөздері белгілі дәрежедегі «мән,мағана» сөздерімен төркіндес.Шешен сөзінің мазмұндылығы сөйлеушінің ақыл-ой дәрежесіне, жан-жақты білімділігіне байланысты.Шешендік ғылымның теориясын жазғандардың бірі-Цицерон жақсы шешен болу үшін жан-жақты білім керектігін айтқан еді.Атақты шешен «мынау керек,мынау керек емес» деп айырмаған.Барлық ғылым жетістіктерін меңгерген.Сондықтан да ол кез-келген тақырыпта еркін,мазмұнды сөйлеген. Мазмұнды сөз-ол дәріс болсын мақала болсын, баяндама болсын, тыңдаушыларын ләззатқа бөлеп,қуаныш әкеледі, жаңа біліммен толықтырады.

Қазіргі заман –ғылым, техниканың қарыштап дамыған заманы. Бүгінгі әдеби тіліміз ғылыми терминдерге өте бай.

Сөз мәдениетінің сапалары.

Сөз дұрыстығы

этика

сөз шеберлігі

сөз

Тіл әсемдігін ескереді.

Тіл түзулігін көздейді

Сөйлеу шеберлігі деңгейіне қатысты мәселелерді қарастырады.

Әдеби тіл нормаларын қамтиды

1-тапсырма. Ертегіні оқып беру.

Ертегілер елінің асханасы –Бүгін түскі ас берілмейді.

*Сұрақ: Олардың қайсысы кейіпкерді жұбатады?

2-тапсырма.

Ертегінің кейіпкерлері бірін-бірі жұбата бастады. Кім не айтқанын тапсаң, төмендегі сөздердің жанына аттарын жаз.

3-тапсырма . Суретте ренжіп тұрғандардың қайсысын қалай жұбатар едің?

Жұбату-жебеу сөздеріңді жазып шық. ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

4- тапсырма. Кімді қандай сөздермен жұбатар едің? Жұбату-жебеу сөздеріңді жаз.

Сабақты қорыту. Сұрақтар қою.

Үйге тапсырма: Ертегілерді оқып, жұбату сөздерін тауып жазып келу.

19 -сабақ.

Күні: 23 қаңтар.

Сабақтың тақырыбы: Мен қандай тыңдаушымын

Сабақтың мақсаты: Осы заманға дейін ғұлама ақындарымыздың айтып кеткен шешендік өнер туралы нақыл сөздерін талқылай отырып, өздеріне ой түюге баулу. Сол шешендік сөздерді талқылауға үйрету, не дегісі келді , астарында не жатыр дегенге көп ойлануға мүмкіндік жасау.

Сабақтың барысы: ҚЫЗУҒЫШЫЛЫҒЫН ОЯТУ. Сөйлеудің ерекшеліктері жайлы әңгімелеу.

Біз өткен сабақта не өттік.

Өткен сабақты еске түсіре отырып балалардың қызығушылығын ояту.

Жаңа сабақ. М.Балақаев: «Шешендік –дарындылық. Ол ана тілі ғана емес,ойы да жүйрік кісілерге, тілдік сезімі күшті адамдарға тән қасиет.»

Квинтилиан : «Жақсы шешен болғың келсе, алдымен жақсы адам бол.»

Аристотель: «Шешенге деген сенім туғызатын үш нәрсе –парасат,ізгілік,сыйластық.»

Бабыр: «Көп сөйлеген дәмсіз сөйлейді.»

Ә.Науаи: «Пайдасыз сөзді көп айтпа,пайдалы сөзді аз айтпа.»

С.Сарайи: «Үндемей тұрған адамның өнері де білінбейді,кемшілігі де білінбейді.»

Т.Пейн: «Бір рет айтудан бұрын екі рет ойлап алсаң, екі есе жақсы айтасың.»

Ж.Баласағұн: «Ақыл мен білімнің тілмашы-тіл. Сөз адамды ұлы да қылады, масқара да қылады.

Алтын,күміс жиған –бай емес,сөз білген адам-бай.»

Осы нақыл сөзді әр оқушыға бөліп бере отырып әр бала өз ойын ашық айтуға ықпал жасау. Ғұлама ақын бұл сөзімен не айтқысы келді, астарында не жатыр ,мен осы сөзді қалай түсіндім. Әр оқушы тақтаға шығып өз ойын оқығанда қалған оқушылар сөз қоржынына ұнаған сөз саптамаларын жазып отыру міндет. Сабақтың соңында кімге көп сөз иірімі ұнады неліктен бұл сөз ұнады деген сияқты сөздер арқылы бала бойында жасырынып жатқан, ішкі ойын шығаруға ықпал жасау керек.

1. Тапсырма. «Мен қандай тыңдаушымын» Қандай тыңдаушы екенін білгің келе ме? Тест арқылы сұрақтарға жауап беріп көрейік. «Иә», «Кейде», «Жоқ»

Жауаптарының ұпайларн санап, қорытындысын айту.

Үйге тапсырма:«Басымда ойым көп,бірақ шешен болмағандықтан оларды айтып бере алмаймын дейтін адам- өзін-өзі түсініп бола алмаған адам.» М.Монтель

Сенің ойың қандай,неге ондай деп ойлайсың.Өзін түсіну үшін адам не істеу керек.

Осы тақырыпта эссе жаз

20 -сабақ.

Күні: 30 қаңтар.

Сабақтың тақырыбы: Мен оқырманмын

Сабақтың мақсаты: 1. Оқырман бойынан әрдайым табылуы тиіс бірнеше талаптар мен қасиеттер болуын балаға жете түсіндіре отырып сол қасиеттерді бойымызға сіңіру жолдарын қарастыру , жас қаламгер болуға баулу.

Сабақтың барысы: *Үй тапсырмасын тексере отырып, сабаққа қызығушылығын арттыру.

Жазып келген эсселерін тексеріп қадағалап, әр оқушы өз ойын ашық айтуға баулу.Мысалы «ия, өте дұрыс,осылай жазса да болады екен, тағы кімнің өз ойы бар, бізде ашық сөз алаңы, ешкім үндемей қалмайды т\б» сөздерді пайдалана отырып мүмкіндік беру.

Жаңа сабақ:

Оқырманға қойылатын негізгі талаптар

Жас қаламгер бойындағы қабілеттер:

талант

Жағымды дауыс,сүйкімді келбет.

Қалыптасқан дағды, қалыпты тыныс

Батыл тіл

Өткір ой

Отты жүрек

Ғылым, жады,ес

Терең білім

Осы талап пен қабілеттердің барлығы түйісіп, біріккенде ғана шын ақын бола алады.

1-тапсырма. Өлең сөздерін қалай түсінесің?

2-тапсырма. Анкетаның сұрақтарына жауап беру. «Мен оқырманмын». Толық жауабын жазу.

3-тапсырма. Анкетаның сұрақтарына жауап беру. «Менің үйдегі кітапханам».

Экслибрис-кітаптың кімдікі екендігін айқындауға қойылатын таңба, белгі. Ол көркемделіп, безендіріледі – графикалық өнерге жатады.

4-тапсырма. Мақалалардың тақырыбынан мазмұнын анықтау.

5-тапсырма. Кестедегі жазуларды 30-50сек. Мұқият қарап, неше сөз бар екенін оқу, жаттау.

КІТАПХАНА, ТАҚЫРЫП, КАТАЛОГ, КАРТОТЕКА, ӘЛІПБИ, ТІЗІМ, ҰСЫНЫМ, МӘДЕНИЕТ.

КАРТОТЕКА-кітаптыңмәліметтерін, жазған карточкалардың жүйесі және оларды сақтайтын жәшіктер.

КАТАЛОГ(тізімдеме)-кітаптардың белгілі бір тәртіппен жасалған тізімі.

6-тапсырма.Е.Шаймерденовтың «КІТАП-ӨЗІН-ӨЗІ ЖЕТІЛДІРУ ҚҰРАЛЫ, РУХАНИ БАЮДЫҢ БІРДЕН-БІР ЖОЛЫ»деген мақаласының әр абзацының бірінші сөйлемін оқыту. Осы сөйлемдер бойынша жазушының айтайын деген ойын анықтау. Оны өз сөздерімен жазып аяқтау.

Өз ойым	түйгенім

7-тапсырма. Дауыстап оқу жылдамдығын тексеру. Кестені толтыру. Әр оқушы неше сөз оқитынын анықтау.

Үйге тапсырма:

Сен бұзықтықты өте көп жасайтын балалардың бірісің. Кеше мектепте кіші сыныптың бір баласын қағып кеттің , бала құлап қалды, сен оның ызадан буллыққан түрін көріп өз-өзіңе ырза боп күлдің. Бүгін сыныптас алдыңғы партада отыратын қыздың шашын орындығна тартып өріп тастадың, байқұс қыз тақтаға сабақ айтуға шығам деп арқандаулы аттай үйеледі де қалды. Тағы ,тағы бұзықтықтарыңды тізе берсе толып жатыр. Бір күні сенің ар-ұятың оянды. Ар- ұятыңның алдында сен есеп беріп ақталудасың ,ар-ұят болса саған ұрсуда. ..... жалғастыр.

-сен әлемдегі ең тәртіпсіз бала болып тәртіпсіздер қатарынан 1- орынды иелендің Арыңның алдында жауап беретін күн ерте ме кеш пе келетінін түсінбедің бе? Сендей баланың ар-ұяты екеніме намыстанамын .... деген сияқты.

*бұл мәтінде қанша қабілет барын сана,аз ба көбейт.

21 -сабақ.

Күні: 6 ақпан

Сабақтың тақырыбы: Мен оқырманмын Айналамыздағы белгілер

Сабақтың мақсаты: 1. Оқырман бойынан әрдайым табылуы тиіс бірнеше талаптар мен қасиеттер болуын балаға жете түсіндіре отырып сол қасиеттерді бойымызға сіңіру жолдарын қарастыру , жас қаламгер болуға баулу.

Сабақтың барысы: *Үй тапсырмасын тексере отырып, сабаққа қызығушылығын арттыру.

Үй тапсырмасын тексеру:

Оқушылар өз ар-ұяттарын қалай оятты екен, тексеріп, саралап, тиянақтап,қорытындылайық.

Ал оқушылар сыныптастарының жазып келген мәтіндерінің арасынан қай мәтіндегі сөз саптауы ұнады соны сөз қоржынға жазып алса болады.

Сөз қоржын.ы

Жаңа сабақ:
Таза сөйлеу ой айқындылығының белгісі. Шешендікті қадірлеген халық «Адам аласынан сөз аласы жаман, от шаласынан сөз шаласы жаман»дегенде , ана тілінің байлығын бағаламай, туған тілінде таза сөйлей алмаған адамдардың қойыртпақ тіліне қарап қынжылып айтса керек.

Ескірген сөздерге жоламау

Тіл тазалығы дегеніміз

Басқа тілді араластырмау

Тіл тазалығы

дегеніміз

Жергілікті сөздерден қашу

Короче,уже, значит,ну,звондау,но,еще,

давайте,хорошо т\б

Басқа тілді араластырмау

Сөйтіп,солай етіп,,нетіп жаңағы,міне,сосын,

Құсап т\б

Жергілікті сөздерден қашу

Тілімізден шығып қалған көнерген сөздер.

Ескірген сөздерге жоламау

1-тапсырма.

Ертегілер елінен Алдар көседен хат келді.

Құрметті балалар. Осы уақыт аралығында мұнда талай қызықтарды бастан кешірдік.Бірақ мені бір сұрақ мазалайды. Күнделікті ауызекі сөйлеуде тап-таза, тұнып тұрған қазақша сөйлеген адам көргеніңіз бар ма?Орыс тілін қоспасақ,сөзіміздің шырайы келмейтіндей. Тізбектеп берейін бе? Уже,еще, более, давайте,или,может,молодец,ясно,хорошо,обязательно,но,если,потому что,короче.Бұл бірден ойыма келгендері.Бұған магазин,сумка,юбка, ручка, карандаш, стол сияқты сөздерді қосыңыз.Мұндай сөздерді жиыстыру маған өте оңайға соқты. Себебі осы «қыстырмаларды» әрқайсысымыз бір сұхбат барысында-ақ қаншалықты жиі қолданатынымызды ойлап қараңызшы.

Ал енді осы сөздердің орнына қазағымыздың өз сөздерін қолданып көрейікші. Қазақ тілінің ешбір қоспасыз, нәрлі дәмін сезінетініңізге кепіл боламын

*Ал енді Маржанның осы сөзін дәлелдеу үшін біз мынандай ойын ойнаймыз. Сыныпты 2-топқа бөліп 1-топ барынша басқа тілден енген сөздерді көп қолданып мәтін ойластырады.2- топ барынша сол сөздерді қолданбай бірінші топтың мәтінін өз тілімізге аударады..Келесі айналымда 2 топ орын ауыстырады біреуі ойлап табады, екіншісі аударады.Әр орыс тілінің сөзіне 5 ұпай қойып қай топ көп ұпай жинайтынын есептесе болады.

2-тапсырма:

Өздерің тұрып жатқан мекенде қандай жергілікті сөздер пайдаланады. Бірнешеуіне мысал келтіріп, сөйлем құра.

Үйге тапсырма.

Ақымақтың жетпіс қателігін кешіруге болады,

Ақылдының бір қателігін кешіруге болмайды.

Өз ойыңды жазып кел.

29 -сабақ.

Күні: 17 сәуір

Сабақтың тақырыбы: Айналамыздағы белгілер

Сабақтың мақсаты:  

1. Жол белгілері бойынша қалыптасқан оқушы түйсіктерін, білімдерін пысықтап,

оның өмірдегі маңызын түсіндіру.
2. Оқушылардың қызығушылығын тудырып, ой - өрісін, белсенділігін дамыту.

3. Сынып оқушыларын жолдастыққа, сақтыққа тәрбиелеу.
Көрнекілігі: Жол белгілері, бағдаршам макеті, қиылған жіңішке ұзын жолақшалар (зебра жолы), бордюр макеті, сюжетті суреттер, автобус макеті, лото ойынына қажетті сурет пен белгілер суреті.
Сабақтың барысы: Кіріспе.

1. Ескерту белгiлерi жүргiзушiлерге олардың бойымен қозғалу тиiстi жағдайға байланысты шара қабылдауды талап ететiн жолдың қауiптi учаскесiнiң жақындағандығын хабарлайды. Ескерту белгілері жолдың қауіпті бөлігінің жақындағанын хабарлайды. Ол айналасы қызыл жолақпен көмкерілген ақ түсті тең қабырғалы үшбұрыш түрінде жасалып, ортасына қауіп түрін айқындайтын шартты белгілер салынады.

2. Басымдылық белгілері көше қиылыстарын, жолдың жіңішкерген бөлігін, кесіп

өту кезектілігін белгілейді. Олар пішіндері мен түстері әр түрлі 9 жол белгілерінен

тұрады.

      1 "Шлагбаумы бар темiржол өтпесi".

2. "Шлагбаумы жоқ темiржол өтпесi".

      3. "Бiр жолды темiржол", "Көп жолды темiржол". Шлагбауммен жабдықталмаған

темiржол арқылы өтпенi белгiлеу:.- бiр жолмен, - екi және одан көп жолмен. 

     4 "Темiржол өтпесiне жақындау". Елдi мекеннен тыс темiржол өтпесiнiң

жақындағаны туралы қосымша ескерту. 

     5. "Трамвай желiсiмен кесiп өту". 

     6. "Тең мағыналы жолды кесiп өту". 

     7. "Айналысты қозғалыспен кесiп өту". 

     8. "Бағдаршам реттеуi". Қозғалыс бағдаршаммен реттелетiн қиылыс, жаяу

жүргiншi өтпесi немесе жол учаскесi. 

     9. "Айырылатын көпiр". Айырылатын көпiр немесе паром өткелi. 

    10. "Жағалауға шығу", Жағалауға немесе жағаға шығу.   

3. "Жаяу жүргiншi өтпесi". және (немесе) белгiлерiмен таңбаларымен белгiленген

жаяу жүргiншi өтпесi. 

   4. Ақпараттық-көрсеткiштiк белгiлер қозғалыстың белгiлi бiр режимдерiн енгiзедi немесе күшiн жояды, сондай-ақ елдi мекендер мен басқа да объектiлердiң орналасуы туралы хабарлайды. 

      1. "Автоарна". Ережелердiң талаптары қолданылатын, автоарналар бойынша қозғалыстың тәртiптерiн белгiлейтiн жол. 

      2. "Автоарнаның аяқталуы". 

      3. "Автомобильдерге арналған жол". Автомобильдер мен мотоциклдердiң ғана қозғалысына

ғана арналған жол. 

      4. "Автомобильдерге арналған жолдың аяқталуы". 

      5. "Бiржақты қозғалыстағы жол". Көлiк құралдарының қозғалысы бүкiл енi бойынша бiржақты

бағытта жүзеге асырылатын жол немесе жүргiн бөлiк. 

      6. "Бiржақты қозғалыстағы жолдың аяқталуы". 

      7. "Жолға бiржақты қозғалыспен шығу". Жолға немесе жүргiн бөлiкке бiржақты қозғалыспен

шығу. 

      8."Қозғалыстың жол жолақтары бойынша бағытты". Жол Жолақтарының саны және

қозғалыстың оның әрбiрiне рұқсат етiлген бағыттары. 

      9. "Қозғалыстың жол жолақтары бойынша бағыттары". Қозғалыстың жол жолақтары бойынша

рұқсат етiлген бағыттары. 

     5. Тыйым салатын белгiлер қозғалысқа белгiлi бiр шектеулер енгiзедi немесе оларды жояды. 

      1 "Кiруге тыйым салынады". Осы бағыттағы барлық көлiк құралдарының кiруiне тыйым

салынады. 

      2. "Қозғалысқа тыйым салынады". Барлық көлiк құралдарының қозғалысына тыйым

салынады. 

      3. "Механикалық көлiк құралдарының қозғалысына тыйым салынады".

      4. "Жүк автомобильдерiнiң қозғалысына тыйым салынады". Жүк автомобильдерi мен рұқсат етiлген ең жоғары массасы 3,5 т астам (егер белгiде массасы көрсетiлмесе) немесе рұқсат етiлген ең жоғары массасы белгiде көрсетiлгеннен артық көлiк құралдарының составтарының, сондай-ақ тракторлар мен өздiгiнен жүретiн машиналардың қозғалысына тыйым салынады. 

      5 белгiсi борттарында төмен көлбеу ақ жолағы бар немесе адамдарды тасуға арналған жүк автомобильдерiнiң қозғалысына тыйым салмайды. 

      6 "Мотоциклдердiң қозғалысына тыйым салынады". 

Сабақты қорытындылау.

Үйге тапсырма беру.

Айналамыздағы белгілердің суретін салып келу тапсырылады.

Сабақтың барысы.

Қызығушылық ояту.

Ақымақ адам дегеніміз қандай адам, ақылды адам дегеніміз қандай адам.

Оларды қалай ажырата білуге болады.

Осыған байланысты үйден жазып келген мақалды талқылап өз ойымызды жеткізейік.

Жаңа сабақ.

Үй жағдайында мына мәселені талқылап көрейікші. Сенің анаң саған туған күніңе не сыйлайтынын сұрады. Сен көп ойланып компьютер керек екенін жеткізгенде, анаң ол сыйлықтың саған ерте екенін, сенің сабағыңа кедергі жасайтынын, жасыңның жетпегенін айтты.Ал саған компьютер өте керек. Не істейсің?

1.Анаңның айтқанына көнесің.

2. Өз ойыңды дәлелдеп, анаңа сол сыйлықты алдырасың.

Қай жолды таңдадың. 1- жолды таңдасаң анаңның сөзін жыққың келмеген шығар. 2-жолды таңдасаң онда сен анаңмен пікір алмастырасың.Яғни анаңа саған сол компьютердің керек екенін жеткізуің керек, сенің анаң айтып тұрған жасқа жеткеніңді, оның сабағыңа кедергі жасамайтынын, есесіне сабағыңа қажеті екенін ғылыми түрде жеткізуің керек.Бұл жерде анаңның қалтасы көтерсе болды. Сен анаңды қалайда көндіруің керек. Жыламай, ызыңдамай, өз ойыңды нақты ,тиянақты дәлелдермен сапалы түрде жеткізсең анаңды міндетті түрде көндіресің. Бірнеше минуттардан кейін анаң келіседі. Анаң келісті ме? Жарайсың.Анаң екеуіңнің арасындағы пікірсайыста сен жеңіс таптың,анаң жеңіліс тапты.

Бұл өмірден алынған қарапайым пікірталас.пікірталастың түріне қарай былай бөлінеді.

Пікірталас түрлері.

Пікіралмасу ойталқы сөзталас ойбөліс

айтыс

пікірсайыс

1-тапсырма Анаңның араларыңдағы пікірталасты сен осы топтың қайсына жатқызар едің.Неліктен?

2-тапсырма.

Өлең пікірталастың қай түріне жатады? Дәлелде.

Зоопарк

-зоопаркке бір жолы

Мені апарған ата-анам,

Бұл жолы,

Мен сізді ертіп апарам.

Көресіз ғой соңынан ,

Автобустар өте көп.

Адаспайсыз

Қолымнан

Жүрсеңіз тек жетелеп.

-айналайын сөзіңнен,

Жүріп ылғи жаныңда,

Қайда болсын өзіңмен,

Дайынмын мен баруға.

Ал, зоопарк деген не?

Білесің бе? Мәні не?

Қазақша айтқың келгенде,

«Хайуанаттар бағы» де.

-бір түсінбей тұрғаным:

«Хайуанаттың» мәні не?

-Түсіндірем, тыңдағын,

Бармай-ақ мен әріге.

Айғыр,бие, құнаның,

Дөнен байтал,тай,құлын...

Бір сөзбенен атауы:

Жылқы деген –бұлардың

Өстіп сұрап сен енді,

Көп білгенің жөн, ұлым.

Хайуанаттар дегенде,

Жан-жануар деп ұғын.

Жылқы, түйе,қой,ешкі.

Қабаның да-хайуан

Арқар ,бұғы, тауешкі,

Маралың да-хайуан.

Арыстандай айбатты

Жыртқышың да –хайуан.

Қасқырлардай қайратты

Ит-құсың да-хайуан.

«Хайуанаттар» дегенің

Жалпы атауы бәрінің.

Мәнін енді сен оның

Ұғып алдың сен оның.

Қиялыңмен әлемді.

Шарламай-ақ тағы да,

Бастай бергін ал енді,

Хайуанаттар бағына.

*мұғалім өлеңнің ойталқы пікірталас түріне жататынын оқушыларға жеткізе білу керек.

3-тапсырма.

Немересі мен атасы не жайында пікірталастырды.

Өлеңде қай жақ жеңді деп ойлайсың.

4-тапсырма

*Досың екеуің орманда жүріп адасып кеттің. Сен оң жаққа жүрейік десең, досың сол жаққа жүрейік деп,әбден миларың қатты. Сен не істейсің. Досыңмен қалай пікір таластырасың.

** Мұғалім бұл жерде «аққу, шортан һәм шаян» кейпі келмейтіндей, ортақ мәмелеге келу керек екенін басты назарда ұстау керек.

Сабақты қорытындылау.

Үйге тапсырма беру.

Пікірталастың бір түріне мысал жазып келу тапсырылады.

11-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Білімін тексеру.

Сабақтың мақсаты. Оқушылардың осыған дейін алған білімдерін қорытындылап, тиянақтау.

Сабақтың барысы:

Оқушыларға бүгінгі сабақ мазмұны мен мақсатын түсіндіріп тест жұмысын бастап кету.

1. Шешендік өнер не көздейді?

а/ақылға ақыл қосу,жүректі тербеу. v

б/ азаматтың ең асыл қасиеттерінің бірі.

2.Балабидің айтуынша «жерден ауыр не?»

а/ оқу, білім.

б/ақыл v

3.Шешендік өнер кезеңдері нешеге бөлінді.

а/ 5 кезең

б/ 6 кезең v

4. Қазіргі кездегі шешендік өнер мыналардың қайсысы.

а/академиялық шешендік. v

б/шындыққа иландыру.

5.Өте ерте заманда әдебиеттің ми тамыры деп кімдерді айтқан?

а/сөз зергерлерін v

б/ іскерлік қатынастағы этика.

6.Сөз мәдениетінің сапалары.

а/шындыққа көз жеткізу.

б/ сөз дұрыстығы, этика, сөз шеберлігі. v

7. «Сөз адамды ұлы да қылады, масқара да қылады»-кімнің сөзі.

а/ Ж.Баласағұн v

б/ Аристотель

8.Шешен бойында қандай қабілеттер болу керек?

а/ шындыққа иландыру

б/ талант, өткір ой v

9. Тіл тазалығы дегеніміз не?

а/шешенге қойылатын талап.

б/ басқа тілді араластырмау. v

10.Пікірталас түрлері мыналар.

а/ академиялық пікірталас, күнделікті пікірталас...

б/пікіралмасу,ойталқы,айтыс,сөзталас...

12-сабақ:

Сабақтың тақырыбы: Асан Қайғы.

Сабақтың мақсаты: Өз заманының шешені болған Асан қайғы туралы білім бере отырып,

оның өмірбаянымен таныстыру. Шешенедік өлеңдерінен мысал келтіре

отырып оқушылардың өздеріне ой түйгізу.

Сабақтың барысы.

Қызуғышылық ояту.

Шешен дегеніміз кімдер? Олардың неліктен тарихта аты қалды? Жазушы мен шешеннің айырмашылығы қандай?

**1мұғалім шешеннің кім екенін оқушылармен бірлесе отырып табу керек.

Осыған дейін алған білімдерін қорыта келе бала өзі түйіндеуіне ықпал жасау керек.

2.Тарихта неліктен аты қалды дегенге бала бойына дара ой түйген, талай ғұлама шешендік сөздер қалдырған, елінің сөз даму қорына көп үлес қосқандықтан тарихта аты қалғанын түсіне отырып, баяндау керек.

3.жазушы шешендерді жазады,солардың өмірін,ғұламалығын,шешендігін баяндайды.Ал шешен өмір сүреді, шешендік сөздерді жанынан ойлап табады, даулары шешуде әділ шешім тауып, сол шешімін шешен сөзбен жеткізеді.

Жаңа сабақ.

Асан Қайғы 15-ғасырда өмір сүрген. Шын аты Хасан Сәбитұлы. 1361-1470 жылдар аралығында Е діл бойында туған деген дерек бар.Тарихи аңыздар Асанның әкесі саятшы болған деседі.Асан Алтын Орда ханы Ұлық-Мұқамедтің ықпалды билерінің бірі болған. 15-ғасырдың 20-жылдарында хан Ордадан қуылғанда Асанда ханмен бірге кетеді. Ол жайында ақынның көптеген өлеңдері жырлайды.1445-жылы Щу алқабында Қазақ ордасы құрылған кезде Асан жаңа мемлекет ұраншысына айналады.

1-тапсырма.Кестені жаңа сабақты пайдаланып толтырып шық.

Білемін		Білдім		Білгім келеді.

2-тапсырма.

Құйрығы жоқ, жалы жоқ,құлан қайтып күн көрер.

Аяғы жоқ,қолы жоқ, жылан қайтып күн көрер!?

Шыбын шақса жаз болып,таздар қайтіп күн көрер.

Жалаң аяқ балапан, қаздар қайтып күн көрер.

*өлең не туралы.

*Жыланың,құланның,таз иттің,қаз балапанның қалай күн көретіні жайлы әңгімеле.

*өмірде осы жануарларға ұқсайтын адамдар бар ма, олар қайтып күн көреді. Әңгімелеп бер.

**мұғалім бұл жерде оқушыларға өзі көмекке келу керек.

Құлан деп отырған момын адамдар. Еш жерде билігі жүрмейтін ,өз қара жұмысының арқасында қарапайым күн көріп жүрген адамдар.

Аяғы жоқ ,қолы жоқ адамдарға балалары жоқ адамдарды жатқызса болады. Соқа басы сопайып, жасы бірталайға келсе де отбасы жоқ, балалары жоқ адамдарды жатқызса болады.

Таз итке, балапан қазға кедей кепшіктерді жатқызса болады. Ішсе тамаққа жарамай, кисе киімге жарымай өмір сүріп жатқандарды жатқызып, өлеңнің мазмұнын ашуға көмектес.

3-тапсырма.

Еділ болда жайық бол,

Ешкімменен ұрыспа,

Жолдасыңа жау тисе,

Жаныңды аяп тұрыспа.

Ердің құны болса да,

Алдыңа келіп қалған соң

Қол қусырып барған соң,

Аса кеште қоя бер

Бұрынғыны қуыспа.

Ақың болса біреуде,

Айыбын тап та ала бер,

Ерегесіп ұрыспа.

Сенікі жөн болса да

Атың шықпас дұрысқа.

Мінезі жаман адамға

Енді қайтып жуыспа.

Тәуір көрер кісімен,

Жалған айтып суыспа,

Өлетұғын тай үшін,

Көшетұғын сай үшін,

Желке терің құрысып,

Әркімменен ұрыспа.

Ашу-дұшпан,артынан,

Түсіп кетсең қайтесің

Түбі терең қуысқа!..

* Өлең не туралы. Өлеңнің әр жолына үңіліп қарауды үйрен. Астарында не жатыр.Сыныптастарыңмен талқыла , өз ойыңды ортаға сал. Қамықпа, сен ешкімнің сөзін қайталап тұрған жоқсың, өз ойыңды жеткізгенің үшін саған ешкім «сенікі дұрыс емес» демейді.Өзіңе ұнаған сөздерді «сөзқоржынға» жазып қой.

Сөзқор-жын

Үйге тапсырма: осы өлеңді жаттап келуге болады.

13-сабақ

Сабақтың тақырыбы: Шалкиіз жырау.

Сабақтың мақсаты: Шалкиіз Тіленші ұлы туралы ғылыми мағлұмат беру. Өмірбаянынан үзінді келтіре отырып ақынның шешендіктерінен мысал келтіру. Әр өлеңінің астарына

Үңіліп сол өлеңдердегі патриоттық тәрбиені ашу, өлеңдерін жаңа технология бойынша оқып бірнеше тапсырма орындау.

Сабақтың барысы.

Қызуғышылығын ояту.

Асан Қайғының өлеңінен не түсіндік? Өлең астарынан не байқауға болады?Ашу мен ақылды ақын неге теңейді.

Өлеңді үйге жаттап келуге берілген,сол бойынша оқушылардан сұрап, бағалап шығу.

Жаңа сабақ:

Қазақ жырау шешендерінің ішіндегі атасы-Шалкиіз Тіленшіұлы 1465 жыл шамасында Жайықтың шығыс бетінде дүниеге келген.Шешен үш айында анасынан айрылып,нағашы әжесінің қолында тәрбиеленеді.Мұсылманша жақсы білім алған Шалкиіз қай атырапта өскені туралы дерек жоқ.Шығармаларына қарағанда ,сол кезде жырау бірдеәскерй жорықтар қатарында, бірде әмірші нөкері қатарында екенін байқауға болады.

Жоғары қарап оқ атпа,

Жуық түсер қасыңа.

Жаманға сырыңды қосып сыр айтпа,

Шалкиіз жырау

Күндердің күні болғанда

Сол жаман айғақ болар басыңа.

Жақсы да келер бұ көпке,

Жаман да келер бұ көпке,

Түгел іс қойып болмас бір көпке.

1-тасырма.Кестені оқушылар

Қай жылдары дүниеге келді?

толтырады.

Аты-жөні.

Қай жерде дүниеге келді?

2-тапсырма.

Жоғарыға қарап оқ атса не болады,

Жаманға сыр айтса не болады?

Түсіндіріп ,өз ойыңды айтып бер.

3-тапсырма.

Сенің жаман жолдастарың бар ма?

Әңгімелеп бер.

4-тапсырма.

Жауыңды жолдан қалдырма,

Ойыңды сенің білмесін.

Досыңды жолдан қалдырма,

Ол ісінен қалмасын.

Осы екі шешендіктегі ортақ ой не деп ойлайсың?

Әңгімелеп бер.Өз ойыңды екі ауыз сөзбен жеткізуге тырыс, тобықтай түйінін жазып қойсаң болады.

5-тапсырма.

Мақалға байланысты өз ойыңды эссе түрінде жаз.

14-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Ақтамберді жырау.

Сабақтың мақсаты: Ақтамберді жырау туралы өмірбаянынан мағлұмат беру, жырау дың өлеңдерінен үзінді оқу. Өлеңдеріндегі, жырауларындағы нақыл сөздерді оқушы бойына сіңіре отырып, балалар бойынан патриоттық сезімді ояту.

Ойлау қабілеттерін ашу, әр өлеңінің астарын ашуға баулу.

Сабақтың барысы:

Сабаққа қызуғышылығын ояту.

Жауыңды жолдан қалдырма деп ақын не меңзеп отыр?

Ақын жауыңмен көп араласпауға, жауыңды өзіңнен аулақ ұстауға меңзеп отыр.

Ал досыңды жолдан қалдырма деп отырғаны, досыңа жаның ашысын жұмысынан қалдырма, шын дос сенің көңіліңе қарап жолынан қалып қалса жұмысы тоқтап қалады деп меңзеп отыр.

Жаңа сабақ:

Ақтамберді жырау Сарыұлы 1675 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында ,Қаратау бойында ауқатты отбасында дүниеге келеді.Болашақ жырау алыс туысы Бердіке деген батырдың қолында өседі. Ақындық талантын тым ерте,10-11 жасында танытқан Ақтамберді 17 жасынан бастап қазақтардың Орта Азия хандық тарымен арадағы соғыстарда қатысады.Талай рет өлім аузынан қалады.1723 жылға қарай Ақтамберді атақты батыр Орта жүздің рубасы ақсақалдарының бірі еді. Батыр жырау ел ісіне көптеген ақыл кеңестерімен танылып, көсем шешен атанынып, 93 жасына қарағанда 1768 жылы қайтыс болады.

Дұшпаннан көрген қорлығым,

Сары су болды жүрекке.

Он жетіде құрсанып,

Қылыш ілдім білекке.

Жауға қарай аттандым

Жеткіз деп құдай тілекке.

Осы бір ауыз өлеңге ақын бүкіл өмірін сыйғызып тұрғандай.

1-тапсырма кестені балалар ақын өмірбаянынан есте қалған жерлерімен толтыру тапсырылады.

2-тапсырма.

Уа, қарт Бөгендай!

Құяр жауын аспаннан

Қара бұлт торласа.

Пәлекет елде көбейер

Жігітті жігіт қорласа,

Ақбөкен келіп жығылар

Алдын қазып орласа,

Пенденің бағы ашылмас,

Маңдайы қалың сор болса

Дұшпан қорлап не қылмақ

Бақыт басқа орнаса.

Қынаптан қылыш суырмай,

Қарысқан жау бүлк етпес,

Жуылмай қастың қанымен,

Намысқа тиген кір кетпес.

Шабыссаң қане, шығып көр.

Жау емесің күш жетпес

Дарабоздай қолбасы,

Абыройын кірлетпес.

*өлең не туралы? Бөгенбай деп отырған кісіні танисыңдар ма?

* Ақын қара бұлты жігітті қорлаған кімге теңеп отыр?

*сор мен бақтың арасын ақын қалай байланыстырады?

*жауды қынаптағы немен қорқытып отыр?

*Ақын намысқа тиген кір қалай кетеді дейді?

*Дарабоздай қолбасы деп кімді айтып отыр.

3-тапсырма.

Балаларыма өсиет:

Қылмаңыздар кепиет,

Бірлігіңнен айрылма,

Бірлікте бар қасиет,

Татулық болар береке,

Қылмасын жұрт келеке,

Араз болсаң алты ауыз,

Еліңе кіргент әреке.

Талпынып салдым егінге,

Ішсін деп әркім тегінді,

Ақылың барың ұғарсың,

Ойың болса сезімді.

Тоқсанға жас келген соң,

Өлім жақын көрінді.

Бар арманым, айтайын,

Батырларша жорықта

Өлмедім оқтан, қайтейін...!

Ел аман болсын ылайым,

Тілегім берді бәрін де,

Разымын, құдайым!

*өлең ұнады ма? Ақтамберді бабамыздың бізге айтқан өсиетін жаттап ал.

Үйге өлеңді жаттап келу тапсырылады.

15-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Бұқар жырау.

Сабақтың мақсаты: Бұқар Жырау туралы білім беру.Өмірі жайлы дерек аз болса да ,сол деректермен таныстыру. Ғұламаның айтқан шешендік сөздерімен таныстыра отырып , балаларды таза сөйлеуге , әр сөздің байыбына барып , салмақты сөйлеуге үйрету.

Сабақтың барысы:

Қызығушылығын ояту.

Ақтамберді жырау туралы алған білімдерін еске түсіріп, үйге берілген жаттауды мәнерлеп, өз ырғағымен айтуын қадағалау.Өлең не туралы. Мағанасын ашуға оқушылармен бірігіп күш жұмсау.

Жаңа сабақ.

Бұқар жырау. Қазақ поэзиясының тарихындағы ең ірі тұлғалардың бірі Бұқар Жырау шамамен 1668 жылдары туады. Жыраудың әкесі Қалқаман жай шаруа адам болған деген дерек бар. Жыраудың қайда оқығаны туралы , жас кезіндегі өмір мектебі туралы еш дерек жоқ.Біз тек оның тым ерте көтеріліп , Тәуке хан тұсында-ақ хан төңірегіндегі ықпалды билердің бірі болғанын еңбектерінен білуге болады.Беделді би бола тұра жырау өте кедей өмір сүрген. Сауып ішер сиыры, мініп-түсер аты болмағанын өлеңдерінен жиі кездестіреміз. Алпысқа келген шағында-ақ ел билеуге араласып, ел ағасы, ақылшы, өз заманының ұраншысына айналады. Жырау бір ғасырдан аса өмір сүріп,1781 жылы қайтыс болады.

Ел бастау қиын емес,

Қонатын жерден көл табылады.

Қол бастау қиын емес,

Шабатын жерден ел табылады.

Шаршы топта сөз бастаудан қиынды көргем жоқ...

Осы өлеңінде көрініп тұрғандай жырау көп ел бастау ісіне қызыққан емес.

Көптеген заманына өкпе түрінде жазған жыраулары бүгінгі күнде оқылып та жазылып та жүр. Соның бірі

Асқар таудың өлгені-

Басын тұман шалғаны.

Көктегі бұлттың өлгені-

Аса алмай таудан қалғаны.

Ай мен күннің өлгені-

Еңкейіп барып батқаны.

Айдын шалқар өлгені-

Мұз болып тастай қатқаны.

Қара жердің өлгені-

Қар астында қалғаны.

Өлмегенде не өлмейді?

Жақсының аты өлмейді,

Әлімнің хаты өлмейді.

*1-тапсырма .

Өлеңді мәнерлеп оқу.

Асқар тау қай кезде өледі екен?

Көктегі бұлт қай кезде өледі екен?

Ай мен күн қай кезде өледі екен?

Айдын шалқар қай кезде өледі екен?

Қара жер қай кезде өледі екен?

Бұл өмірде не өлмейді екен.

2-тапсырма.

Бұқар Жырауға қосыласың ба? Әлемде өлмейтін екі-ақ нәрсе бар ма? Өз ойыңды Жырауға хат түрінде жазып жібер.

Хат былай басталсын.

ХХІ ғасырдан ХІV ғасырға сәлем хат.

Құрметті Бұқар Жырау ата,амансыз ба?. Біз сіздің «әлемде не өлмейді » деген өлеңізді оқып мынандай ойға келдік...

Тілек

Бірінші тілек тілеңіз,

Бір аллаға жазбасқа.

Екінші тілек тілеңіз,

Өсекші, пасық залымның,

Тіліне еріп азбасқа.

Үшінші тілек тілеңіз,

Жыртық көйлек кимеске.

Төртінші тілек тілеңіз,

Төсек тартып жатпасқа.

Бесінші тілек тілеңіз,

Бес уақытта бес нааз,

Біреуі қаза болмасқа.

Алтыншы тілек тілеңіз.

Алпыс басты ақ орда,

Ардақтаған аяулың,

Күнінде біреуге тегін олжа боласқа.

Жетінші тілек тілеңіз,

Желкілдеген ту келіп,

Жер қайысқан қол келіп,

Содан сасып тұрмасқа.

Сегізінші тілек тілеңіз,

Сегіз қиыр шар тарап,

Жер тұлданып тұрмасқа.

Тоғызыншы тілек тілеңіз,

Төреңіз тақтан таймасқа.

Он ай сені көтерген,

Омыртқасы үзілген,

Аязды күнде айналған,

Бұлтты күнде толғанған,

Тар құрсағын кеңіткен,

Тас емшегін жібіткен,

Анаң бір аңырап қалмасқа.

3-тапсырма

Өлеңді мәнерлеп оқып, әр сөзіне мән беріп, мағанасын ашу.

4-тапсырма. Үйге тапсырма.

Бұқар Жыраудың осы өлеңіне сүйене отырып, өзіңе қымбат жандардан бес тілек жазып шық.

Үлгі: бірінші тілек тілеңіз,

Ұйқым тыныш болсын деп,

Анталаған жауларым

Көз аларттпай жатсын деп.

Екінші тілек тілеңіз,

...

Сабақты қорыту.

16-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Махамбет шешен.

Сабақтың мақсаты: Махамбет Өтемісұлының өмірбаянымен таныстыра отырып, шешендік өнері жайлы кеңінен тоқтала отырып, өлеңдерінен мысал оқу. Заманының шешендерінің бірі ретінде шешендік сөздерін оқу.Сөздік қорын Махамбет өлеңдеріндегі шешендік сөздермен толықтыру, байыту,

Сабақтың барысы:

Үй тапсырмасын тексере отырып, оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын ояту.

Үй тапсырмасына тілек жазу берілген. Оқушылардың жазып келген тілектерін тізбектей оқытып оқушылардың өздерінен кімнің тілегі жақсы екенін талқылатып, сөз қоржынға түртіп алу.

сөзқоржын

Жаңа сабақ.

Махамбет Өтемісұлы 1804 жылы қазіргі Орал облысында Орда облысында дүниеге келеді.Әкесі ауқатты, ханға жақын, ықпалды адамдардың бірі болған.Махамбеттің қайда тәрбие алып, қайда оқығаны туралы мәлімет аз. Белгілісі мұсылманша оқып,орысша тілге де, хатқа да жетік адам болғанын қалдырған мұраларынан белгілі. 20жасынан бастап Жәңгір ханның баласы Зұлқарнайынмен бірге оқуға жібереді.Сол кездің өзінде Махамбет өткір тіл, ащы шындығымен ханға жақпай Калмыков бекінісінде тұтқында болады.

Батыс Қазақстантанда Исатай Тайманұлы бастаған шаруалар көтерілісінде Махамбет көтеріліс көсемдерінің бірі болып қана қоймай, бас ұраншысы да болады.Махамбеттің ақындық таланты да осы тұста ашылады. Махамбеттің ақындық өнері де жауынгерлік қабілеті де көтеріліс қызметіне жұмсалады. Көтеріліс жеңіліске ұшырап Исатай қайтыс болған соң да Махамбет қаруын тастамай, досының арманын жүзеге асырмақ болып талай тірлік жасайды. Алайда ханның «адал жандайшаптары» ақынның көзін жою жайын ойластыра бастағанда, Баймағанбет сұлтан жіберген жендеттердің қолынан 1846 жылы қырық бір жасында қапыда қаза табады. Осы жасқа дейін көптеген мұра, шешендік сөздер, өлеңдер мен естеліктер қалдырды. Өлеңдерінің көбінен ханға өкпе, нала , халықты бірлікке, туған жерге деген сағыныш көп көрініс тапқан.Еш нәрседен қаймықпай ханның өзіне тура келіп сөйлеу ол заманда асылуға өзің барумен пара-пар дүние еді. Сондай бір өлеңі былай дейді.

Хан емессің қасқырсың,

Қас албасты басқырсың,

Достарың келіп табалап,

Дұшпаның сені басқа ұрсын!

Хан емесің, ылаңсың,

Қара шұбар жылансың.

Хан емессің аярсың,

Айыр құйрық шаянсың!

1-тапсырма.

Өлеңді мәнерлеп оқы. Өлең кімге арналып жазылған. Махамбет өмір сүрген уақытында хан кім еді. Ханға неге өкпелі деп ойлайсың,/өз ойын тиянақты жеткізуге тырыссын./

2-тапсырма.

Ханға арналып айтылған әр сөзді оқушы жақсы сөзбен алмастырсын.

Хан емессің арлансың,

****

Достарың келіп қолпаштап,

Дұшпаның сенен қорықсын*** деген сияқты.

*бұл жерде мұғалім шеберлігіне байланысты әр түрлі сөздерді пайдалана отырып, өлеңді талай құбылтуға болады.Өлеңді тақтаға жазып қойып, аңның жаман қасиеттеріне теңеп жазған тұстарын аңның жақсы тұстарына теңеп өлеңді жақсы көретін адамға арнап жазу тапсырылады. Тапсырманы таптық жұмыс түрінде де, жеке жұмыс түрінде де алса болады.

3-тапсырма.

Махамбеттің Баймағамбет Сұлтанға айтқаны.

/үзінді/

Мен, мен едім,мен едім,

Мен Нарында жүргенде

Еңіреп өскен ер едім.

Исатайдың барында

Екі тарлан бөрі едім.

Ерегіскен дұшпанға,

Қызыл сырлы жебе едім.

Жақсыларға еп едім,

Жамандарға көп едім.

Ерегіскен дұшпанның

Екі талай болғанда,

Азыққа етін жеп едім.

Хан баласы ақ сүйек,

Ежелден табан аңдысқан

Ата дұшпан сен едің,

Ата жауың мен едім.

Ежелгі дұшпан ел болмас,

Етектен кесіп ел болмас.

Хан баласы ақ сүйек-

Бәйеке сұлтан сен болып,

Сендей нар қоспақтың баласы

Маған оңаша жерде жолықсаң,

Қайраңнан алған шабақтай

Қия бір соғып ас етсем,

Тамағыма қылқаның кетер демес ем!

*өлеңді мәнерлеп оқы.

Өлеңдегі Баймағамбет Сұлтан деп отырған кісі кім? Есімін бұған дейін естіп пе ең? Қалай ойлайсың өлең жақсы ниетпен жазылған ба, әлде жаман ниетпен жазылған ба?

4-тапсырма.

Махамбеттің жауы аз болған ба, көп болған ба?

Неге олай ойлайсың?

*Лао-цзы –қытай ойшылы «Егер өзіңе-өзің сенбесең, саған ешкім де сенбейді.»-деген болатын. Осы нақыл сөзді Махамбет өмірімен байланыстыра аласың ба? Махамбет өзіне-өзі қаншалықты сенімді еді? Сенімінің басты қаруы не еді? /туған халқына деген махаббаты./

Басқы пәле тілден –демекші сен Махамбеттің орнында болсаң мықты жауыңа, хандарға, сұлтандарға қарсы шығып сөйлер ме едің? Қарсы шығуына не түрткі болды деп ойлайсың?

*Осы сұрақтар төңірегінде ойланып, өз ойыңды «ойтолғам» ретінде Махамбет жауларына хат жаз.

Үйге тапсырма ақынның ұнаған бір өлеңін жаттап келу.

18-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Сүйінбай Аронұлы.

Сабақтың мақсаты: Ақын өмірінен қысқа баяндап, тарихта қандай еңбектерімен қалғанын оқушыларға жіті түсіндіру. Ақын өмірін мысалға ала отырып балалардың бойында патриоттық сезім қалыптастыру. Таза сөйлеуге, өз ойын бағамдай білуге, шешен сөйлеуге,өздеріне деген сенімдерін күшейтуге ықпал жасау.

Сабақтың барысы:

Сабаққа деген қызығушылығын оята отырып, үй тапсырмасын тексеріп, өткен сабақты қайталап, қорытындылап шығу.

Жаңа сабақ:

Сүйінбай Аронұлы 1822 жылы қазіргі Алматы облысы Жамбыл ауданында дүниеге келген.Ол он төрт-он бес жасынан бастап-ақ ақындық өнерін машық ете бастады. Алғашында ел аузынан естіген аңыз ертегілерді, қисса-жырларды жаттап алып, жиын-тойларда айтып жүрді. Кейінірек өзінің замандас ақын- жазушылардан ақылы озық шығып, өткір ойымен қазақ пен қырғыз елдеріне аты тарап, әйгілі болған.

Сүйінбай ең алдымен айтыстың асқан шебері ешкімге жүлде бермеген ерен ақын. Сонымен бірге ол халық мұңын мұқтап, үстем тап өкілдерінің әділетсіздігін бетіне басып әшкерелеп отырған батыл да, әділ сыншы болған. 1895 жылы жетпіс бес жасына қараған шағында ақын қайтыс болады.

Жақсы мен жаман адамның қасиеттері.

Жақсы жігіт ел-жұртының қаласындай,

Жақсы әйел әмме жұрттың анасындай.

Жақсыға ешкімнің де жаттығы жоқ.

Көреді бәрін де өз баласындай.

Жақсы жігіт сөзіне сақ тұрады,

Қыранның қырдан байқар байқар баласындай.

Жаман парқы жақсымен бірдей емес,

Жақсы жігіт елінің ағасындай.

Жақсының сөзін әркім пайдаланар,

Миялы алма, өріктің ағашындай.

Жаманның көкірегі-көр, көзі-соқыр,

Жүрер жолдан тал түсте адасып-ай.

Жақсы адам қай жерден ажырайды,

Жақсымын деп бәрі жүр таласып-ай.

Жамандар-өтірікші, өсегі көп,

Ел-жұрттың іріткі салар арасындай.

Жалған сөзбен бықсытар ел арасына-ай.

Жанбай қалған ағаштың шаласындай.

Соқтығып әркімге бір ұрынады,

Сиырдың тентек болған танасындай.

Сондай жанның ешкімге сүйкімі жоқ,

Жылқының қотыр болған аласындай.

1-тапсырма.

Кестені толтыр.

Туған жылы

СҮЙІНБАЙ АРОНҰЛЫ.

Кім болған?

Қанша жасынан ақын-

ақындықты бастады?

Қайтыс болған жылы.

2-тапсырма.

Өлеңді мәнерлеп оқы. Өлең не туралы. Мазмұнын өз тіліңмен жеткізе отырып, кестені толтыр.

Жаман адам

Жақсы адам

3-тапсырма:

Сен қандай адам болғың келеді? Неге ондай адам болғың келеді? Жақсы адам болу үшін не істеу керек деп ойлайсың? Жақсы адам болу әр адамның қолынан келе ме? Әр адамның қолынан келсе жаман адамдар қайдан шығады?

*Осы сұрақтар төңірегіндегі өз ойыңды эссе түрінде жазып шық.

*өзіңде өз ойыңды ортаға сал, өзгенің де ойын тыңда. Салмақта. Кімнің ойы дәлелдірек. Сөз қоржынға түртіп ал.

Сөз қоржын

4-тапсырма.

Сөз қоржын.

Үйде ақының өлеңінен қалаған шумағын жаттап ал.

22-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Білімін тексеру.

Сабақтың мақсаты: Шешендер өмірінен алған білімдерін тиянақтап, қорытындылау.

Тест тапсырмалары.

1.Асан Қайғы қай ғасырда өмір сүрді.

а/16 ғасыр.

б/15 ғасыр. V

2.Шалкиіз Жырау қай жерде дүниеге келді.

а/ Жайықтың шығыс бетінде. v

б/ Алтын Ордада.

3.Ақтамберді жыраудың әкесінің аты.

а/ Бердіке

б/ Сары. v

4.Бұқар Жырау «асқар таудың өлгені не дейді?»

а/ Аса алмай таудан қалғаны.

б/ Басын тұман шалғаны. V

5. «Хан емессің қасқырсың» деп кім айтты.

а/ Жәңгір хан айтты.

б/Махамбет айтты. V

6.Сүйінбайдың аты тарихта неліктен қалды?

а/ Айтыстың асқан шебері болған үшін. v

б/Баймағамбет Сұлтанға қарсы шыққаны үшін.

23-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Дүниеде не жетім?

Сабақтың мақсаты: Өлеңді оқып мазмұнын ашу.Мәнерлеп оқи отырып, әр сөзіне мән беру.

Бұл дүниедегі жетімдерді талқылауға, оларға қамқор болып азайту үшін күш жұмсау керек екенін балаларға жете түсіндіру.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Қызығушылық ояту.

Біз осы уақытқа дейін шешен адамдардың өмірімен таныстық. Олардың өмірбаяндарымен таныса отырып өнеге алдық. Шешендік өнерінен де біраз мағлұмат алдық. Сендер білесіңдер шешендер дау шешуде адал да әділетті қазы болған. Олардың дауларды шешудегі тауып айтылған, қиыннан қиыстырылып келтірген дәлелдері ауыздан ауызға тиіп, біздің заманымызға дейін жеткен.Енді келесі бөлімде біз сол шешендеріміздің дауларды шешудегі тауып айтқан сөздерімен танысатын боламыз.

Үй тапсырмасын қайталап,тест қорытындысымен таныстыру.

Жаңа сабақ:

-Балалар «жетім» беген сөзді қалай түсінесіңдер.

-?

Балалардың ойларын ортаға салып, мұғалім өзі толықтырады.

Дүниеде не жетім?

-Бұл дүниеде не жетім?

Санай берсең көп жетім

Үйрек, қаз қалқып ұшпаса

Дария- шалқар көл жетім.

Ел жағалай қонбаса,

Бетегелі бел жетім.

Ұлығы әділ болмаса,

Төресін түзу бермесе,

Болады байтақ ел жетім

Өз бетімен білмесе,

Айтқан сөзге ермесе,

Ұқпасқа айтқан сөз жетім.

Замандасы болмаса

Өңкей жастың ішінде

Қария болар тез жетім.

Еңбегі еш,тұзы сор,

Көргенсіз болса әйелі,

Өмір бойы ер жетім.

Жаман болса барғаны,

Ішінде көп арманы,

Наданға барған жақсы әйел,

Білер болсаң бұл жетім.

Бабын білмей иесі,

Аяғына қан түскен,

Ұлы дүбір жиында

Қосылмаған ат жетім.

Дүниеден өтсе данышпан

Жүйріктермен жарысқан,

Оқитын ие болмаса

Жазулы қалған хат жетім.

Сұрақтар мен тапсырмалар.

1. Өлеңді мәнерлеп оқы.

2. Автор қанша «жетімдер» тізімін қарастырған. Сенің қосарың бар ма? Не қоса аласың? Жан-жағыңа қара да жетімсіреп тұрған қандай заттарды көресің. Сенде «жетімдер» тізімін жасап көр. Мысалы:

Су құйып,аяламаса,

Қараусыз қалған гүл жетім.

Ақ бор жазып, лайланбаса,

Жазусыз қалған тақта жетім.

Қапталып сырты, оқылмаса,

Оқусыз қалған оқулық жетім. т/б.

Осындай тізбекті өзіңде жасап көр.

1. Қарамен жазылған сөздерді теріп жазып, сол сөздерден басқа тізбек жасап көр. Мысалы:

Дария шалқар көл,бетегелі бел, байтақ ел,сөз, қария, ер, жақсы әйел,ат,хат.

Осы сөздердің басқа мағана жағынан «жетімдіктерін» ашып көр. Мысалы:

Жазда балалар ойнап, шомылмаса,

Дария шалқар көл жетім.

Мал жайылап, шөптемесе,

Бетегелі бел жетім.

Ел басына күн туса,

Қару алар қолына

Ер жігіті жоқ болса,

Ұлан байтақ ел жетім. Т.с.с

1. Кестені толтыр. Барынша көп мәлімет жина. Жұлдызшаның әр бұрышына сөз жаз.

   «жетімдер.»

Сабақты қорыту. Үйге тапсырма беру.

24-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Орал таудың ор түлкісі.

Сабақтың мақсаты: Қаз дауысты Қазыбек бидің баласы Бекболаттың дауды шешуде тауып айтылған шешен сөзімен

Оқушыларды таныстыра отырып, шешендікке баулу, сөз қорын дамыту, ата-бабаларымыздың тұрмыс салтымен таныстыру.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Ой шақыру.

Мекке менен Медине жолдың ұшы.

Алыс сапар дейді ғой барған кісі,

Ата менен анаңды құрметтесең,

Мекке болып табылар үйдің іші.

Үй тапсырмасын тексеру.

Жаңа сабақ.

Орал таудың ор түлкісі.

Қаз дауысты Қазыбектің баласы Бекболат он сегіз ағайынды екен. Соның кіші інісі жорықта жүргенде , Абылайдың бір үйір жылқысын абайсызда қолына түсіріп, алып кетіпті. Соны Абылай біліпті. «Мені басынған ғой»,-деп намыстана аттанып,Бекболаттың ауылына келіп түсіпті. Бекболат Абылайдың алдында жорғалап, «тоғыз айыппен жылқыңызды алып кетіңіз, байқаусызда балалықпен болған ғой»,-дейді.

Ханның қасындағы Бекболатпен бақ күндес кісілер: «Бұл сізге қыр көрсеткені деп біліңіз,мұны басуыңыз керек.»,-деп шағыстырады.

• Мен малға қуана алмаймын ,тентек ініңді өлтірмей ашуымды баса алмаймын дейді Абылай.

• Өз інімді өлтіруге мен де ұстап бере алммаймын.

Абылай үндемей кетіп қалады. Қайтадан үш жүз кісімен келіп Бекболаттың інісін ұстап, мойнына арқан салып, байлап алып кетеді. Сол күні түстікке бір көгал жерге келіп қонған соң, Абылай «соңымыздан ешкім келген жоқ па?» деп аузын жиып болмай Бекболат келіп, атынан түсіп жатыр екен. Атының басын теріс қаратып тұрып,

-Ей Абылай, мұнан бұрын жолдастыққа мен қандай едім, қасыңдағылар қандай еді?-дейді.

-Сен бір төбе, бұлар бір төбе еді.

Сонда Бекболат аттан түспей, сол қалпы тұрып.

-Орал таудың ор түлкісі

Айнала қуса ит жетпес.

Орал таудың ақ иығы,

Ақ иық келсе тек кетпес,

Сондадағы мерт етпес!-

Деп байлаулы тұрған інісін шешіп алып жөнеле беріпті, хан қарсылық жасамапты. Бекболат кеткен соң,

-«сен бір төбе басқалар бір төбе еді» дегенге намыстанғандай болдыңдар-ау.Бекболаттың келіп кеткенінен не сезіп отырсыңдар? Жаңа ол не айтып кетті?-депті қасындағы билеріне.

Сол арасын аңғара алмай отырмыз? –деген соң Абылай:

-Білмесеңдер енді онымен таласып, өкпелемеңдер,-деп Бекболаттың сөзін былай түсіндіріпті.

-«Орал таудың түлкісі » деп ол өзін айтты, «Айнала қуса ит жетпес» деп сендерді айтты. «Ақ иығ келсе тек кетпес» деп келіп қалған соң, ашумен інімді алған шығарсың дегені. «Сондадағы мерт етпес» дегені ханнан халық күшті, халықтан биліксіз, хан да болсаң ақылыңа салып, інімді жібер, жәбірің болса, айып алып бітерсің дегені депті.

Айтқандай артынан Бекболат тоғыз айыбын жіберіпті. «Көп қорқытады, терең батырады» деген сол. Абылай секілді азуы алты қарыс хан да қалың қазақтан қаймығып қайтып кетіпті.

Сұрақтар мен тапсырмалар.

1.Әңгіме не туралы?

2. «Орал таудың ор түлкісі» деп отырған қандай аң?

3.Қазыбектің неше баласы болыпты?

4.Абылай неге ашуланады?

5.Ханды кімдер шағыстырады? Не үшін шағыстырады? Шағыстырған жақсы қасиет пе? Шағыстырғаны

үшін хан оларды не деп төмендетеді.

6.Абылай бұл дауда жеңді ме, жеңілді ме? Не үшін жеңілді?

Мына төмендегі мақалдардың қайсысы осы әңгімеге сай келеді.

Ашу тұрған жерде, ақыл тұрмайды.

Мал шөпке , адам сөзге тоқтайды.

Аяз әліңді біл, құмырсқа жолыңды біл.

Өтірік айтып жағынғанша, шыныңды айтып жалын.

Осы мақалдардың мағанасын ашуға тырыс.

Өзіңе ұнаған мақалға өз түсінігіңді жаз.

25-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Ел намысы-ер намысы.

Сабақтың мақсаты: Ерте кездердегі ел арасындағы жанжалдан туындаған дау Төле би мен жас Едіге арасында дау шешімінде аузы дуалы шешендеріміздің тауып айтылған сөзін

Оқушыларға оқыта отырып, сол кісілердің тапқырлығына мән аудару.Әр сөзіне, жасаған ым-ишарасына мән бере отырып, тапқырлыққа, байқампаздыққа үйрету. Даудың туындау себебін анықтай отырып, балалардың өзін де шешен болуға үйрету.

Сабақтың барсы:

Қызуғышылғын ояту

Шешен кісінің білімі де, күші де, білегі де күшті.

Мақалдың мағанасы ашу.Неге шешен кісінің білімі де күші де, білегі де күшті болады.

*мұғалім балаларға бұл жерде «сөз құдіреті» дегенді балаларға жете түсіндіру керек.

Үй тапсырмасын қайталап өту.

Біз өткен сабақта не өттік?

Үйге мақалдың мағанасын ашып жазып келу берілген.

Сұрап әр оқушының өз ойын тыңдап, талқылау.

Жаңа сабақ.

Ел намысы-ер намысы.

Орта жүзден Ұлы жүзге мал алып қайтуға барымташы барып, түн жамыла жылқы үйіріне килігеді. Осы сайыста Орта жүздің бір адамына найза қадалады. Жаралы адам жолшыбай өліп, сүйегін елге әкеліп қойған соң, Орта жүз Ұлы жүзден құн сұрайды. Ұлы жүз оған көнбейді. «Орта жүздің өлген адамына құн төлей берсек, малымыз жете ме және біздің кісіміз іздеп барып өлтірген жоқ»,-деп бет бақтырмайды. Орта жүздің адамдары «Үш жүзге билік айтқан ағаның баласы ғой»,- деп Төле биге жүгінуге келеді.Даугерлердің арасынан жоғары отырған біреуі даудың жөнін айтады. Тыңдап болып, Төле оң қолын созады. «Бұл қалай»,- деп екінші талапкер сөйлейді. Төле сол қолын созады.

• Апырмай , мына кісі сөзін жеткізіп айта алмады ма? –деп үшінші кісі сөйлейді.Мұны тыңдап болып Төле үстіңгі ернін шығарады. «бұған да жауап бермеді»,- деп төртінші адам сөйлейді. Мұны тыңдап болған соң Төле астыңғы ернін шығарады. Даугерлерлің бар сөз білемін деген төрт кісісі жауап ала алмаған соң елге қайтады.

Билер келгеннен кейін жұрт жиылып, Төленің жауабын сұрайды. Билер «паң адам екен, басын да көтермейді» дейді. Жиналған жұрт:

- Апырмай, бұл қалай, үш жүзге билік айтқан адам еді ғой, бір ауыз жауап бермегені ме? Өздерің не айтып едіңдер? –деп сұрайды. Билер әңгіменің қалай болғанын баяндап береді. Сол кезде көпшілік арасынан ұзын бойлы, қара торы, қыр мұрынды зор кеуделі бір кербез жігіт сөйлейді.

- Төле би жауап бермеймін демепті. «Бұдан басқа менімен сөйлесерлік адам бар ма?» дегені. Ана ишарасы – бұрынғы сөйлеушілерге берген сыны. Алдыңғы екі сөйлегенге екі қолын созғаны «сендер ұзын сойыл, ұрда жық, қара барымтаның адамысыңдар, сөз сөйлеп құн алуға келген екенсіңдер,сөйлеңдер.» дегені. Кейінгі екі адам сөйлегенде екі ернін шығарғаны- «сендер ағайынды шағыстырып, өсек айтып, ат мініп, ас ішерлік адамсыңдар. Мұнан басқа жөн білетінің бар ма, сөйле»,- дегені. Бұлардан басқа жібі түзу сөйлеуші болмаған соң, бітімді далаға берсін бе?...

Бұл сөйлеген кәдімгі Едіге батыр еді. Сол жерде отырған жұрт:-Төленің жұмбақтап айтқан ишарасын, мұнда отырып шешуге жараған адам алдына барып сөйлесіп, сөз алуға да жарайды «Ел намыс –ер намысы»,-деп, жас Едігені бітімгершілікке жібереді. Едіге үлкен билік сөз сөйлеп, Төле лайықты сый көрсетіп, бітім жасап қайтады.

Төленің іс-қимылы.

Сұрақтар мен тапсырмалар.

1.Мәтінді жақсылап оқып, мазмұнын ашу.

2.Мәтінді сахналап жасап шығу.

3.Төленің іс-қимылын мына кестеге жаз.

4.Төленің іс-қимылын жас Едіге батыр қалай шешті. Мына кестеге толтыр.

Едігенің жұмбақты шешуі

Сабақты қорыту.

26-сабақ

Сабақтың тақырыбы: Төрт тентек.

Сабақтың мақсаты: Оқушыларды шешендік өнер майталманы Мөңке би өмірімен таныстыру.

Бидің дауларды шешудегі тапқырлығын талқылау. Балалардың сөздік қорын , ойлау қабылетін дамыту.шешендік сөздерді талдай білуге төселдіру.

Сабақтық барысы.

Ұйымдастыру кезеңі.

Қызығушылығын ояту.

Дауыл болмай жауын болмас.

Даулы болған қауым оңбас.

Егіз ешкі сауын болмас.

Екі жалқау ауыл болмас.

Хан- халықтың азығы.

Қараша-ханның азығы.

Хан қарашасыз болмас.

Дау арашасыз болмас.

-Бұл шешендік сөздерден көріп отырғанымыздай, жауын жауу үшін дауыл тұру керек. Т.с.с.Оқушылар аяқтайды.

Шешендік сөздердің майталмандары дегеніміз кімдер?

Яғны шешендерден кімдерді танимыз?

Жаңа сабақ.

Төрт тентек.

Мөңке бидің бала кезінде бір бай жоқ сұрау үшін көш алдында келе жатып, ауыл сыртында асық ойнап жатқан бір топ балаға тап келеді.

Балалардың бірі байдың атын үркітеді. Оған бай ашуланып, әлгі баланы қуалайды. Байдың мінгені асау ат екен, баланың желбіреген көйлегіне үркіп, мөңкиді. Мөңкіп жүргенде байдың басынан бөркі ұшып түседі. Байтал одан бетер тулап, байды жығып кетеді.бай қаза табады.Содан кейін байдың тумалары және игі жақсылары жиналып келіп, балалардың елінен құн сұрайды. Екі ел келісе алмай кеңес бірнеше күнге созылады.Мөңке сол ауылдың баласы екен. Жиналған көпшілікке бала Мөңке былай депті: «Ия, ағалар, сіздер бұл кеңесті тым ұзаққа создыңыздар ғой. Бір шешімге келе алмадыңыздар. Осының билігін маған берсеңіздер мен лезде шешіп берер едім»,-депті.Көпшілік баланың ықыласына разы болып, бір ауздан: «Билікті бердік, ал айта ғой»,-десіпті. Сонда Мөңке бала былай депті.

- Бұл шалдың өліміне кіналы ел емес,тентек. Ал мұнда тентек төртеу. Меніңше сол төрт тентек құнды бөліп төлейтін болсын және ердің құны жүз жылқы болсын. Бірінші тентекке мың жылқының ішінен бір жуас ат таба алмағандай, асау байталға мінген және елде адам құрығандай асық ойнаған балалардан жөн сұраған бай тентек. Екінші, адам көрмей жүргендей, баладан үркіп тулап байды жығып өлтірген байтал тентек. Үшінші, ұшып түскен бөрік тентек. Төртінші байталды үркіткен бала тентек. Мінеки, осы төртеу құнды бөліп төлейтін болсын,- депті.

Осы билікке екі жағы да разы болып, балалардың ауыылы құнның төрттен бір бөлігін,яғни жиырма бес жылқы төлеп құтылыпты. Мөңке баланың би болуына осы билік басты себеп болыпты.

Сөздік жұмыс жүргізу.

«Кубизм» стратегиясы бойынша сыныпты төртке бөлу.

1-топ.-мәтіндегі қызықты жерлерін табады.

2-топ-мәтінге байланысты басқа топтарды ойландыратын сұрақтар табады.

3-топ-мәтін бойынша баяндама жасайды.

4-топ-Мөңке баланың бойындағы қасиеттерді табады. Мөңкеге мінездеме береді.

* Мөңке балаға сыныпта болған бір жағдаятты баяндап, сол жағдаятқа Мөңке болып жауап жаз.

27-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Ғажайып үш саны.

Сабақтың мақсаты: Ұлтымыздың сандарға байланысты айтылған шешендік сөздерін оқушыларға оқып, мазмұнын аша отырып, тәрбиелік мағанасын ашу.

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру кезеңі:

Қызығушылығын ояту.

Кісі көркі-жүз,

Жүздің көркі-көз,

Ойдың көркі-тіл,

Тілдің көркі-сөз.

Мақалдың мағанасын ашу, оқушыларға тәрбиелік мәнін ашып, өмірмен байланыстырамыз.

Үй тапсырмасын тексеріп, қорытындылау.

Жаңа сабақ.

Үш арсыз, үш ғайып, үш жетім.

Ноғайлының ханы Жәнібек халықты жиып:

-үш арсыз,үш ғайып,үш жетім болады, соны кім табады?-депті. Жиналған халық көп дағдырап:

Үш арсыз: ұйқы арсыз, күлкі арсыз, тамақ арсыз.

Үш ғайып:қонақ ғайып, несібе ғайып, ажал ғайып,-деп шешіпті. Бірақ үш жетімді таба алмапты.

Сонда Жәнібек хан:

-енді келмеген кім қалды?-депті.

-Келмеген Қарабас шешен қалды,-депті халық.

Жәнібек Қарабасты шақыртып алып, әлгі сөздің шешуін сұрапты. Сонда Қарабас:

Жетім үшеу емес бесеу еді ғой.

Оты жоқ жер жетім,

Басшысы жоқ ел жетім,

Елінен ауған ер жетім,

Тыңдаусыз сөз жетім,

Жоқтаусыз қыз жетім,-деген екен.

Ибн Сина: «Дәрігердің қолында үш құрал бар.Біріншісі-сөз, екіншісі- дәрі, соңғысы-пышақ.»

Төле би: « Жаңбыр жаумаса жер жетім,

Басшы болмаса ел жетім,

Ұқпасқа айтқан сөз жетім.»

Сырым батыр: «Дау мұраты-біту,

Сауда мұраты-ұту,

Қыз мұраты-кету.»

*Осы шешендік сөздерді оқып өз пайымыңды жаса. Сен не қосасың?

Жәнібек ханға арнап, тағы қандай үш нәрсені сұраса болады, хат жаз.

Үш ғайып.

Топтастыра отырып, осы үш заттың

Үш жетім.

ортақ қасиетін тап.

Үш арсыз.

Сабақты қорыту.

Үйге тапсырма беру.

4-бөлім.

Айтыскер ақындардың шешендігі.

31-32-сабақ.

Сабақтың тақырыбы: Құлмамбет пен Жамбыл. Қарға мен Сүйінбай.

Сабақтың мақсаты: Айтыскер ақындардың айтысудағы шешендіктерінен оқушыларға мағлұмат беру. Суырып салма ақындықтың шыңы екенін жете түсіндіре отырып, Құлмамбет пен Жамбыл,Қарға мен Сүйінбай айтысына қысқаша тоқталу.

Сабақтың барысы:

Қызығушылығын ояту.

Кімнің жақсы, жаманын

Бір жаратқан хақ білер.

Адамзаттың белгілі,

Бұл дүниеден өтері,

Өлгеннен соң белгілі

Тірлік бір жауап бітері.

*шешендік сөздің мағанасын аш.

Үй тапсырмасын қайталау.

Жаңа сабақ:

Ақын атағы айтыста шығатыны белгілі. Шаршы топтың алдында көрнекті бір ақынды жеңбей тұрып, ешкім ақын деп танылмаған. Айтыс-қазақтың ауызекі поэзиясының ерекше жанры, ақынның білімі сыналатын емтихан іспетті жарыс. Айтыста әр алуан әлеуметтік және өнерпаздық бағыттағы ақындар тіл өнері жөнінен жарсқа шығады. Атақты ақындардың айтысына бірнеше тыңдаушылар жиналады. Айтыста әсіресе кімнің дарыны басым болса,кімде-кім халық өмірін неғұрлым жақсы да терең білсе, өз заманының озат ойларын білдірсе , сол ақын жеңіп шыққан.

Жамбылдың есінде, жалпы шәкірттерінің есінде он екі айтыс өлеңі сақталыпты.

Жамбыл әр алуан рулардың айтыскерлерімен айтысқан. Олардың арасында байлардың жырын жырлағандар да, қалың бұқараның мұң-мүддесін жырлағандар бар.

1881 жылы 35 жасында Жамбыл Құлмамбетпен айтысқан. Бұл ақынның ең көлемді және ең күшті айтысының бірі. Жамбылдың атағын шырқатып шығарған да осы айтыс. Оның бірнеше себебі бар.

1. Құлмамбет жасы үлкен, елуден асқан, айтыста әбден жырынды болған әккі ақын еді. Арқаны, Сырды,Жетісуды шарлап, талай айтыстарда жеңіп, жүйріктілігімен елге танылған.

2. Бұлардың айтысқан жері-Іле бойындағы үлкен жәрмеңке еді. Осы жәрмеңкеге жиылған бүкіл халық куә болады.

3. Бұл әлеуметтік мазмұны жағынан ең мағаналы өткір айтыс болады. Айтысқан екі ақын да дәстүрлі ру ортасынан шығып, қоғамдағы үстем тап еңбекші бұқара болып екі топқа бөлінетін әлеуметтік проблеманы көтереді.

Міне осындай ерекшелігі мол айрықша айтыста жеңіп шыққан Жамбылдың даңқы шартарапқа кетуі заңды еді. Егде тартқан адуанды, талай айтысты жеңіп шыққан Құлмамбет Жамбылды басында менсінбей, мұқатып

Біреуді Жамбыл деген ел мақтайды,

Еркек қойдай құйрығын салмақтап,

Ақын болса қайда отыр ол немесі,

Көрелік оны неге ардақтайды?-

Деп әр сөзін шегелеп,

Аузыңда сәлемің жоқ, аманың жоқ

Үлгісіз көргенім жоқ сендей надан,-

Деп тіпті сөге тиіседі.

Арасында өз елінің бай шонжарларын жөнсіз мақтап, Жамбыл руының кедей екенін аз екенін айтып күш көрсетеді. Халық атынан сөйлеген Жамбыл шынында да сөз нөсерін төгіп жібереді.

А, Құлмамбет, Құлмабет,

Ағып жатқан сумен кет,

Сумен кетсең ел ішер,

Судан шыққан бумен кет,

Онда да кесірің тиеді,

Қызарып батқан күнмен кет,

Күн де қайтып шығады,

Оттан шыққан күлмен кет,

Күлден ауру жұғады,

Қараңғы тұман түнмен кет,

Түнде қайтып келеді,

Асқаралы таумен кет,

Тауда халық мекендер,

Кесірің жұғар, Құлмамбет,

Қу пәлекет, арман кет.-

Деп Құлмамбеттің мысын басып, Жамбыл енді өз руын мақтаудың орнына айтыстың дағдылы арнасын бұзып, биік мақсаттарға бағыттайды. Оның Құлмамбетке

Адалдықты айт,ерлікті айт,

Батырлықты айт,

Ел бірлігін сақтаған татулықты айт,-

Деп айтыс арнасын бұрып отырды. Жамбыл Құлмамбет сияқты байларын айтып, бектерін тізбей қазақ жерін қорғауда ерлік көрсеткен батырларымен мақтанып отырды. Шаршы топтың алдында көптің көкейіндегі патриоттық, және бұқарашылдық асыл сезімдерді қозғау арқылы жеңіске жетті.

Жамбылдың ұстазы болған Сүйінбай желдей ескен айтыс ақыны ретінде әдебиет тарихында мәңгілікке қалды. Қазақ Қырғызға бірдей әйгілі Сүйінбайды, «Сүйінбай- қынаптағы қылыш, аспаннан түскен жасын,соғып тұрған құйын,ескен қызыл жел,жүйріктейжалын,тараған,күніне шауып жараған,айтысқанды шаңына көмген жүйрік,айтысқанның басынан өлең жаудырып,миын шайқатқан жырдың браны,қияқты сұңқар»,- деген пікірлер жиі айтылатын. Сүйінбай он екі жасындағы айтысында –ақ дүниетанымы,өмірден түйгені мл жас екенін танытты. Қоғамда орын алған әлеуметтік мәселелер-кедейлік,ауыр тұрмыс, ауызбіршіліктің жқтығы, т\б. Сүйінбайдың балалық шағын Қарға аузынан баяндатқан айтыста байқауға болады.

Қарға:

Сүйінбай, жастайыңнан қозы бақтың,

Жазуына кім қарсы жазған хақтың.

Шыбын талап, маса жеп, байқұс бала,

Тәніңді жапырақпен талай жаптың.

Сені жеген жауызға біз қас блып,

Тор салып, қақпан құрып, талай қақтым.

Мен-дағы сен сияқты срлы жанмын,

Баяны, тұрағы жоқ жүрген аңмын.

Сүйкімсіз түрімізге ісіміз сай,

Ісіне жаратқанның мен де таңмын.

Сүйінбай:

Естідім хал-жайыңды, Қарға жаным,

Есіркер менің-дағы бар ма халім,

Көп екен ел ішінде құзғын-қумай,

Қансорғыш, тілі майда, өңшең залым...

Осылайша Сүйінбай он екі жасында өмір шындығын тап басып, батыл да бейнелі тілмен айта алған болса, сындарлы кемел шағында ол отты, өткір, көреген ақпа ақын болғаны айдан анық.

Оттылық, өткірлік, көрегендік, ақпалық қасиеттер- дүлдүл шешенге тән қасиеттер.

Сұрақтар мен тапсырмалар.

Айтыс өнері туралы не білдің?

Айтысты жеңіп шығу үшін қандай қасиеттер бойыңда болу керек?

Жамбыл мен Құлмамбеттің айтысында Жамбыл неше жаста еді?

Жамбылдың айтысты жеңуінің себебі неде деп ойлайсың?

Жамбыл Құлмамбетке

Сумен кет, бумен кет,күнмен кет,күлмен кет,түнмен кет,таумен кет, арман кет...

Өлеңді өзің жалғастырып көр.

«Жел ,сел, мұң ... т\б. кет»,- деп оқушы өз ойын жалғастыру керек.

Қалай ойлайсың қазіргі біздің заманымызда халықтың көкейінде не арман бар?

Сол арманын өлеңге қосып айтып көрші.

Сүйінбай мен Жамбылды не байланыстырды?

Сүйінбай туралы сол кезде халық арасында қандай ой бар еді.

Сүйінбай ел аузында неліктен көп айтылушы еді?

Оның басқа ақындардан айырмашылығы неде деп ойлайсың?

Қарға мен Сүйінбайдың арасындағы айтыс несімен ерекшеленеді?

Жамбыл мен Құлмамбет, Сүйінбай мен Қарға айтысында ұқсастық бар ма?

Айырмашылық бар ма? Атап көрсет

.

Кестені стрелка бойынша жалғастыр. Екі ақынның артықшылықтарын өздерің қосымша материал іздеп тауып, жалғастырсаң болады.

Осы екі айтыста өзіңе қай ақын ұнады? Неліктен? Ұнатқан ақыныңа өз ойыңды хат арқылы жазсаң болады.

5-бөлім.

Сабақтың тақырыбы: Қазақ мақал-мәтелдеріндегі шешендік өнер.

Сабақтың мақсаты: қазақ халқының мақал-мәтелдеріндегі шешендік өнер туралы оқушыларға мағлұмат беру. Ондағы патриоттық тәрбие туралы кеңінен әңгімелеу.

Сабақтың барысы:

Үй тапсырмасын қайталап шығу.

Қызығушылық ояту.

Өтірік айтып пайда тапсаң,

Ақырында залал табарсың.

Рас айтып залал тапсаң,

Ақырында пайда тарсың.

Мақалдың мағанасын ашып көреейік.

Жаңа сабақ.

Мақал да тақпаққа жақын салт-санасына сәйкес айтылатын пікірлер. Тақпақтан гөрі мақал маңызды, шыны келеді.

Мәтел дегеніміз кезіне келгенде кесегімен айтылатын белгілі-белгілі сөздер. Мәтел мақалға жақын болады. Бірақ мақал тәжірибеден өткен ақиқат түрінде айтылады.Мәтел ақиқат жағын қарамай әдетті сөз есебінде айтылады.

Мақалдар мен мәтелдер осылайша қосақталып жүретіне осыдан.

Мақал-мәтелдер барлық тақырыпты қамти алады.

Тоқсан ауыз сөздің түйінін мақал-мәтелдермен түйген талай шешендерімізден бірнеше мыңдаған мақалдар мен мәтелдер қалған.

Отан туралы:

Жері байдың- елі бай.

Адассаң елмен адас

.

Өз елің –алтын бесік.

Ел дегенде езіліп,жұрт дегенде жүгініп қызмет жаса.

Өз елімнің басы болмасам да, сайының тасы болайын.

Отансыз адам, ормансыз бұлбұл.

Ерлік туралы.

Ердің ісі-елдің мойнында,

Елдің ісі ердің бойында.

Ауырлықты жер көтерер,

Ауыр қазаны ел көтерер.

Ер шекіспей бекіспейді.

Қабырғалы қара нар,

Қабырғасын сөксе бақ етпес.

Еңбек , кәсіп туралы.

Байлықтың атасы-еңдек,анасы-жер.

Еңбек етсең емерсің,

Ерінбесең жеңерсің.

Темірді қызғанша соқ.

Сөз қуған пәлеге жолығар,

Шаруа қуған қазынаға жолығар.

Ердің еңбегі күндегенше,

Өзіңнің жігеріңді шыңда.

Кімнің ісі көп болса,

Соның күші көп.

Адамгершілік, достық, ынтымақ туралы.

Жолдас,жолдасқа қиянат еткен оңбас.

Тәуір көрген досыңа, тәуір көрген малыңды бер,

Көре-көре сүйінсін.

Жаман көрген досыңа, жаман көрген малыңды бер,

Көке-көре күйінсін.

Жартыны жарып жеген,

Татулықтың белгісі.

Жігіт жолдасынан белгілі.

Адамның өзі жетпеген жерге, сөзі жетеді.

Сұрақтар мен тапсырмалар.

Әр мақалды оқи отырып, мағанасын ашуға тырыс. Өмірде қандай жағдайларда қай мақалды пайдалануға болады.

Тағы қандай тақырыптарда мақалдар бар. Түгендеуге тырыс.

Төрт түлік мал туралы, әдет-ғұрып туралы, ғылым өнер, денсаулық,табиғат, тіл туралы т\б.

Өзің қандай мақал білесің. Оны қай топқа жатқызасың.

Үйге өзің қалаған бір мақалға эссе жазып кел.

34-сабақ.

Сабақты қорытындылау. Жылдық тест.

1.Ақылға ақыл қосу жүректі тербеу не үшін керек?

а.Адамзат болу үшін.

ә.Шешен болу үшін.

2.Көктен биік не?

а. ақыл

ә. тәкаббар

3.Шешендік өнер неше кезеңге бөлінеді.

а. 6

ә. 8

4.Шешендердің ортақ сипаты не болу керек?

а. Ақыл-ой қозғау.

ә. Ақымақ болу.

1. Шешендік өнерді дамыту үшін не керек.

А. Көп оқу керек.

Ә. Туысқандарды қорғау керек.

6. Сөз мәдениетінің сапаларына не жатады?

А. Ғылым мен техника.

Ә. Этика.

7 . Шешендік өнерді дамытуға ат салысқан жазушы.

А. Цицерон.

Ә. Байтұрсынов.

8.Шешенге қандай талап қойылады.

А.білімділік.

Ә. Көп сөйлеу.

9. Асан Қайғының шын аты кім?

А. Қайғы.

Ә. Хасан.

10. Ақтамберді қай жерде туылған.

А. Солтүстік Қазақстанда.

Ә. Оңтүстік Қазақстанда.

11. Бұқар жырау «қара жер қай кезде өледі» дейді.

А.қар астында қалғанда.

Ә. бәйшешек шыққанда.

12.Махамбетті кім өлтірді.

А. Исатай.

Ә. Баймағанбет.

13. Дүниеде не жетім.

А. Әкесіз қалған ұл

Ә.үйрек, қазсыз көл.

14. «Орал таудың ор түлкісі» деген кім?

А. Абылай

Ә. Бекболат.

15. Едіге Төленің дауын шешкенге дейін кім еді?

А.шешен.

Ә. батыр.

16. Байды өлтірген төрт тентекті ата.

А. Майқы би, бай, ата, бала.

Ә. бай, ат, бала, бөрік.

17. Құлмамбет пен Жамбыл айтысында кім жеңді?

А. Құлмамбет.

Ә. Жамбыл.

18. «Қоян көлеңкесінен қорқады.» мақалды қай топқа жатқызасың.

А. Аңшылық

Ә. қорқақтық.