Абай ғақлиясы туралы сабақ жоспар

Ұзақ мерзімді жоспар бөлімі:

Мектеп: 271 орта мектеп

Мұғалімнің аты-жөні : Аймыратова Ғ.А.

Қатысқандар:

Қатыспағандар саны:

Күні: 04.12.2018

Сынып: 6 «Ә», «В»

Сабақ 1,2

Сабақ тақырыбы

Абай ғақлиясы

Осы сабақта қол жеткізілетін оқу мақсаттары (оқу бағдарламасына сілтемеу)

1. Абай Құнанбайұлы қарасөздерінің жазылу тарихы, ерекшелігі, философиялық ой түйінімен танысу.

2. Қарасөздегі мақал-мәтелге айналып кеткен айшықты сөз тіркестерінің мағынасын ашу.

3. Абайдың публицистік шығармалырын оқи отырып, ақынның публицист екенін дәлелдеу.

Сабақ мақсаттары

Барлық оқушылар орындай алады: қарасөздердің жазылу тарихын, ерекшелігін біледі. Оқушылардың көпшілігі орындай алады: тапсырмалармен жұмыс жасай алады, ғақлияның әдеби тіл ерекшелігін көрсетеді. Кейбір оқушылар орындай алады: мақал- мәтелге айналып кеткен айшықты сөз тіркестерінің мағынасын ашу, Абай Құнанбайұлының публицист екенін дәлелдей алады

Жетістік критерилері

1. Қарасөздердің жазылу стилі мен жазылу тарихын білу.

2. Публицистикалық шығармаға тән ерекшелікті білу.

3. Афоризмге айналып кеткен сөз тіркестерінің мағынасын ашу.

Құндылықтарды игеру:

Әдемілікке, көркем сөйлеуге машықтану.

Пәнаралық байланыстар

Әдебиет, тарих пәнімен байланыс

Алдыңғы меңгерілген білім

«Зымыран сұрақтар» арқылы шолу. Топ басшыларының көмегімен тапсырманы тексеру.

Сабақ барысы

Сабақтың жоспарланған кезеңдері

Сабақта жоспарланған іс-әрекет

Ресурстар

Сабақ басы

2 минут

3минут

Сабақтың ортасы

10 минут

5 минут

Ұйымдастыру. Сәлемдесу.

Ынтымақтастық орта құру. Бір-біріне жылы лебіздер айту.

Қызығушылықты ояту. Топтастыру арқылы жаңа сабаққа ену.

Абай Құнанбайұлы кім

« Шынжыр бойымен» әдісімен мәтін бойынша бір-біріне жалғастыру жасайды.

«Түртіп алу» әдісі арқылы мәтіннен керек мәліметті дәптерге түсіреді.

Абайдың көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі - қара сөздері. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) - ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Абай өз қара сөздерін 1890 - 1898 жылдар арасында жазған. Қара сөздерін жазуды бастағанда Абай 45 жаста болған. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса, қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зор салған. 
Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен философиялық сананы ұштастырады. Абайдың қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. Абайдың кара сөздері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды. 
Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан "Абай" журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды. 
Қара сөздері тақырып жағынан алғанда ақынның өлеңдерімен астасып жатады. Абай адал еңбек ету, егін салу, саудамен айналысу, өнер үйрену, білім - ғылымды игеру, қоғамдағы әр түрлі топтардың қылып жүрген харекеті, мінез - құлқы, адамгершілік, имандылық секілді, бірталай мәселелерді қара сөздерінде кеңінен толғайды, үлкен көрегендікпен көптеген құнды пікірлер түйеді. 


Абай қара сөздерінің тақырыбын мынадай тақырыптарға бөлуге болады: 
Адам жанын зерттеу, бала тәрбиесі жайлы 
Имандылық тақырыбы 
Жаман мінез, әдеттер Адамгершілік жайлы Қазақ мақалы Қазақ халқы жайлы 

Дүниенің тылсым сырын танып білу мәселесіне 7,19,31,38,43 қара сөздеріне тоқталып, ой қорытады. 
Абайдың 6,8,11 қара сөздері ілім-білімге бөгет болатын надандық, талапсыздық, жалқаулық мінездердісынауға арналған. 
Ар-ұят, адамгершілік, өнер мәселелері 5,11,18, 33қара сөздерінде әңгіме болады. 

Абай қара сөздеріндегі нақыл сөздер мен мақал-мәтелге айналып кеткен айшықты сөз тіркестері 
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей 
Әкесінің баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы - бауырың Бақпен асқан патшадан, мимен асқан қара артық 
Қайғысыздан сақ бол, қайғылыға жақ бол 
Қайратсыз ашу – тұл, тұрлаусыз ғашық – тұл, шәкіртсіз ұстаз - тұл 
Биік мансап – биік жартас, ерінбей еңбектеп жылан да шығады, екпіндеп ұшып қыран да шығады 
Азат басың – болсын құл, қолдан келмес іске ұмтыл 

Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған. Абайдың пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы реуішті пікір Абайдың "Он тоғызыншы сөзінде" де қайталанады. Абайдың дүние танымы бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да Абай "Он тоғызыншы сөзінде":

"Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады", — деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып дамытатынын көруге болады.

Абайды публицист ретінде қарастырған ғалым-зерттеушілер, олар көп емес — саусақпен санарлық қана, негізінен қарасөздеріне тоқталып, солар жөніндегі пікірлері мен пайымдауларын білдірумен шектеледі. Мәселен, тамаша ғалым М.И.Фетисов «Национальное и жанровое своеобразие публицистики Абая Кунанбаева» деген мақаласында әңгімені «Абаю Кунанбаеву и по стилью цикл назидательных рассуждении под общим названием «Гаклия», деп әңгімені бірден қарасөздерден бастайды. Ол Абайдың публицистік сипатын ең алғашқылардың бірі болып ашып көрсетті. Әйткенмен, бұл ғалым Абайдың қоғамдық ой-пікірлерін білдіретін шығармаларына тек қарасөздерін ғана жатқызумен жаңсақтыққа ұрынды деп есептейміз. Аталған зерттеушінің еңбегінде Абай қарасөз жазбаса публицист болмас та еді деген пайымдаулар бой көрсетеді.

Абайды публицист деп ең алғашқылардың бірі болып атап айтқан Х. Бекқожин де өз зерттеуіне қарасөздерді өзек етеді: «Стиль, идеялық мазмұны жағынан алғанда Абайдың қара сөздері — нағыз публицистикалық шығарма» дейді ол. Біздіңше, осы пікірлердің барлығы да «Абай –публицист» деген анықтаманың толық дәйектемесі бола алмайтын сияқты.

Абайдың публицистігі туралы әңгіме қозғағанда ел естімеген жаңалық ашуды мақсат етіп отырған жоқпыз.

Өйткені, адамзат ардақтысының публцистік қыры – қазіргі таңда дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Әйкенмен қазақ аудиториясында публицистиканы кемсітетін, оны әдебиеттен көш төмен қоятын теріс көзқарас қалыптасқанын айтуға тиіспіз. Біз «Абай — публицист» деп сипаттама беріп, осы тұрғыдан өз ой-пікірімізді ортаға салар болсақ, кейбір әдебиеттанушы ғалымдарымыз ұлы тұлға өзінің ақындық, ойшылдық тұғырынан түсіп қалатындай көріп, бұл сөзді оның төңірегіне жолатқысы келмейтіні шындық.

«Абай – публицист» деп соқырға таяқ ұстатқандай ашып көрсетпесе де ұлы Мұхтар: «Жалпы қара сөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгешерек тұратын — қырық алтыншы сөз.Ол тарихтық мақала — очерк тәрізді» деген пікірімен, Абайдың публицист болғанын аңғартады. Егерде Әуезов «Абай – публицист» деп астын сызып жазбаса, оның да өзіндік себеп-салдары бар деп ойлаймыз. Оның ең бастысы — публицистика деген атаудың төңірегінде күні бүгінге дейін қызыл-кеңірдек пікір сайысы жүріп, дау-дамай өрбіп» дәл анықтамасы берілмеуінде деп білеміз. Бірақ бір анық нәрсе: қоғам дамуына үн қосып пікір білдіретін дәуір тынысын танытатын шығарма — публицистика. Ал ондай шығармалар Абай мұрасының негізгі бөлігін құрайды. "Ғақлия" ақиқат үшін жан салған ақын ойы.

Афоризм - қысқа сөзбен түйінделген тиянақты, бейнелі ой. Афоризмнің бірінші ерекшелігі ақиқатқа ұмтылған терең ой.  
Афоризмнің екінші ерекшелігі олардың қысқалығы, «тоқсан ауыз сөздің тобықтай  
түйіні» екендігі.  
Афоризмнің    үшінші  ерекшелігі  қосымша  түсініктемені  қажет  етпейтіндей,  
аяқталған ой екендігі.  
Афоризмдер  туралы  анықтамаларға  бір  мақала  аясында  шолу  жасау  мүмкін  
еместігін  ескере  отырып,  1998  жылы  «Ана  тілі»  баспасынан  шыққан  Әдебиеттану  
терминдер  сөздігіндегі[1]  анықтаманы  келтірейік.    «Қанатты  сөз  жанрлық  белгісі  
жағынан  мақал-мәтелдерге  өте  ұқсас.  Айырмашылығы,  мақал  мәтелдердің    авторы  
белгісіз, шыққан тегі белгісіз, халық шығармашылығына жатса, қанатты сөз авторы бар  
не нақты болмаған күнде аңыз күйінде ауызша болса да бүгінгі  күнге жеткен  қанатты  
сөздің  мол  болуы  сол  тілдің  сөз  байлығын,  тіл  орамдылығын  және  ұлттық  бейнелік  
ерекшеліктерін байқатады».   

Оқулық

5минут

10минут

8минут

Білуі тиіс негізгі мәселелер: 1) Ғақлия ;2) қарасөздер саны,

жазылу тарихы; 3) Абай публицист; 4) Афоризмдер

Кері байланыс: мәтінді түсіну деңгейін бармақ арқылы бағалау.

Жаңа тақырыпты пысықтау кезеңі. Мағынаны таны.

Абай қара сөздеріндегі нақыл сөздер мен мақал-мәтелге айналып кеткен айшықты сөз тіркестері 
Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей 
Әкесінің баласы – адамның дұшпаны, адамның баласы - бауырың Бақпен асқан патшадан, мимен асқан қара артық 
Қайғысыздан сақ бол, қайғылыға жақ бол 
Қайратсыз ашу – тұл, тұрлаусыз ғашық – тұл, шәкіртсіз ұстаз - тұл 
Биік мансап – биік жартас, ерінбей еңбектеп жылан да шығады, екпіндеп ұшып қыран да шығады 
Азат басың – болсын құл, қолдан келмес іске ұмтыл 

Сабақты бекіту. Рефлексия. «Еркін микрофон» әдісі бойынша оқушылар не үйренгенін, алған әсерін ауызша жеткізеді.

Мәтін

Оқулық

.

Тест тапсырмалары

Сабақтың соңы

2 минут

Бірінші қарасөзін жаттау