Бастауыш сынып оқушыларының ауызша және жазбаша тілдерін дамыту

Көкшетау қаласы №12 орта мектебі

Бастауыш сынып мұғалімі: Муталлапова Мадина Майкеновна

Тақырыбы: Бастауыш сынып оқушыларының ауызша және жазбаша тілдерін дамыту

Бастауыш білім-үздіксіз білім берудің алғашқы басқышы, қиында жауапты жұмыс. Ең бастысы, сол бастауыш мектеп балаға белгілі бір білім дұрыс қалыптастыру, жағдайларды объективті түрде бақылап , талдау жасауға үйрету, ойын дұрыс айтуға , салыстыруға , білуге, дәлелдеуге, сөйлеу мәдениетіне баулиды. Дамыта оқудың басты мақсаты -баланы оқыта дегеніміз –адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам ой түйіп , өздігіненсапалы , дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін, олардың өшуіне жол бермеу күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі.Оқушының шығармашылық қабілетін дамытуға мектеп қана мақсатты түрде ықпал ете алады. Ол үшін мұғалім мейібан ете алады. Тентегін де, тіл алғышында ,жалқауында , ыждағаттысын да бірдей жақсы көруі қажет.

Казіргі тандағы білім беру парагдимасы өзгеріп отырған кезенде эстетикалық кезенде тәрбие арқылы балалардың тілін дамыту маңызды орын алады. Бұл мәселе пәнаралық байланыстың,соның ішінде мектепте жүргізілетін тіл дамыту са бақтарыментығыз байланысты.Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу ауызекі сөйлеу тілі және сауатты да көркем жаза білу дағдыларын жетілдіру қамтамасыз ететін тәсіл болып табылады.

Берілетін білім мазмұнын эстетикалық талғамға сай жетілдіру-тіл дамыту мәселесінің жанды өзегі.

Тіл дамыту –оқыту , білім мен тәрбие берудің ең маңызды да салмаөты мәселесі, ол арқылы жас ұрпақты тіл өнеріне баулу , туған тілінің қыры мен сырын терең меңгерту,ойын жатық та көркем етіп жеткізе білу, мәдени еті, сауаттылыққа баулу іс-әрекеттері-тіл дамытудың ажырамас бірлігі.

Екеуі қосылып ,өмірді, әлемді ,дүниені танытады, тіпті екеуі оқушының ішкі « менің» танытады .Тіл өз алдында адамды адам етіп қалыптастыратын құрал болса , тіл дамыту сол үрдістің ең негізгісі болып табылады.

Сол , тіл бас, ми сынарларынын жоғарғы функциясы . Сөз, тіл ойлаумен тығыз байланысты . тілсіз ойлау мүмкін емес , тіл мен ойлау ажырамас бірлікте . тіл ойдың материалдаған түрі. Ой тіл арқылы жеткізіледі , айтылады, сөз арқылы безендіріледі.

Әрбір ой міндетті түрде белгілі сөздік материалда пайда болады.

Балалар тілін дамыту жұмысының негізгі мазмұны-сөздің жалпы ұғып беретін жағын меңгеруге көңіл бөліп , ойлау қабілеттерін дамыту, өз ойын еркін жеткізу ін, қоршаған ортамен , айналасындағы адамдармен еркін қарым –қатынасқа түсіп , сөйлеу қабілеттерін қалыптастыру.

Сұлулық туралы түсінігі жоқ бала мейірімді бола алмайды, мейірімділік қасиеті жоқ адам әдемілікті де елемейді. Баланың шығармашылық қиял қабілеттерін, эстетикалық сезімін, талғамы мен көзқарасын , мәдениетін , ой-өрісін кеңейтіп , қоршаған орта өміріндегі әсемдік пен сұлулықты сезініп, бойына сіңіре білуге тәрбиелеудің алғашғы сатысы-тілін дамыту.

Көркем шығармаларды, ертегілерді , әңгімелерді , тақпақтарды сөзді көтеренкі бірыңғай сөздерді сахналап айту арқылы сөздің интонациясын меңгереді, сөздік қоры байи түседі, кейіпкердің басына түскен күйініш , сүйінішін дауыс әуенімен жеткізуге тырысады.

Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырады. Ең алғашқы, ерте дәуірде адамдар қандай да болмасын бір оқиғалар туралы мәліметтерді кейінгі ұрпаққа қалдыруға болады. Сөйтіп ондай мәліметтерді түрлі суреттермен белгілейді. Бұл кезең- идеографиялық сөйлеу кезеңі деп аталады. Идеографиялық сөйлеу белгілі бір айтылатын жағдай туралы еске түсіру ролін атқарады.

Кейінірек иероглифтік жазу шықты. Бұл заттарды немесе тұтас ойды білдірген.

Біздің қазіргі қолданып жүрген жазуымыз алфавиттік жазу. Бұл кейінірек шыққан.

Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография (емле) енеді. Алфавит- тіліміздегі әріптердің белгілі бір жүйемен орналасу тәртібі. Графика- дыбыстың, буынның немесе сөздің айтылуы қалай болса, солай таңбалануы. Ал орфография тілдің белгілі бір нормаға келтірілген ережесін сақтап жазу. Алфавит пен графиканы меңгеру- оқу мен жазудың (сауат ашудың) ең алғашқы, ең қарапайым, бірақ ең маңызды дағдыларын қалыптастыруды көздейді. Алайда жазуды меңгеру оның тағы бір басты бөлігі орфографияны (немесе жазу, сауатты жазу, оқушы тілін жазбаша дамыту ) игеруді қажет етеді. Жазбаша сөйлеудің өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, жазбаша сөйлеудің қабылдаушыға әсер ететіндей қосымша құралдары жоқ; Ол бүкіл оқушы қауымға арналады; Онда автордың эмоциясы мен сезімі, толқуы мен мұңаюы, қуанышы, реніші т.б с.с бәрі сөз арқылы жеткізіледі; Жазу тілін қабылдау қиялдың жұмысын талап етеді. т. с.с. Бұл айтылғандар орта буын сыныптарының оқушыларының жазу тілін дамыту мәселесінің күрделі екендігін көрсетеді. Яғни оқушылардың жазу тілін дамыту үшін, алдымен оларды жазудың өзіне дағдыландырып алу керек. Жазу дағдысының бастамасы әріптің әрбір бөлігін (таяқша, дөңгелек, қосу сызықтары ) сызып, жүргізу арқылы жаттықтырылады. Оқушылардың тілін ұстартуда, дұрыс сөйлеуге машықтандыруда жазба жұмыс басты рол атқарады. Жүргізілетін түрлі жазба жұмыстары оқушының тілін байытуға,сауаттылыққа, әдеби тіл нормасында сөйлей де, жаза да білуге көмектеседі. Жазу жұмысын мақсатқа сай ұйымдастыру оқушылардың стилистикадан алған білімін қолдана білуге, өз ойын жеткізуде сөйлемдер мен сөздерді орынды пайдалана білуге үлкен әсері бар. Оқу программасында жазу жұмысына « Мазмұндамалар мен шығармалардың тілдік жазу- сөздерді таңдап, дұрыс қолдану, сөз тіркестері мен сөйлемдерді дұрыс құра білу әрбір сыныпта жетілдіріліп отырылады » - деп атап көрсетіледі. Жалпы алғанда, қазақ тілі сабағында жүргізілетін жазу жұмысында оқушылардың ауызша және жазбаша сөздік қорларын молайтып, сауаттылығын арттыруға байланысты мынадай талап қойылады:

1. Әңгімеленген тақырыптың мазмұнын, көлемін анықтай білу;

2. Жазбаша жұмыста,басқа да артық ойларды тықпалай бермей, талқыланатын мәселенің, негізгі түйінін ғана ала білу;

3. Жазба жұмысының тақырыбын нақты белгілеп, оған материал жинап, әңгімелей білу;

4. Жазба жұмысының тақырыбына лайықты өз көзқарасын, ойын білдіріп, жаңа пікір қосуға баулу;

5. Жазба жұмыстарда баяндау, суреттеуге машықтану;

6. Жазылған жұмыстарды өңдеп, толықтырып, қайта редакциялап жазуға үйрету;

7. Әдебиет, тіл заңдылықтарына байланысты стильдік ерекшеліктерді меңгерту;

8. Сауатты сөйлеп, қатесіз жазуға баулу.

Жазба жұмыста оқушыларға мына сияқты тапсырмалар беруге де болады: оқыған әңгіме немесе көркем әдебиет кітаптарындағы кейіпкерлеріне мінездеме беру, көрген кино картиналар мен спектакльдері туралы пікірлер айтқызу, экскурсия,көрген оқиғалары туралы шығарма жаздыру, сондай-ақ шығармашылық сипаттағы мақалалар мен әңгімелер жаздыру мен бірге жазған жұмыстарының тілін, стилін талдау сияқты практикалық жұмыстар ұйымдастырылады. Жазба жұмыстарын шын шығармашылық жұмыс деп қараған шәкірттің ғана логикалық байымдауы тереңдеп, топшылай, болжай білуі, сөздік қоры молайып, тіл мәдениеті артады. Сондықтан да мұндай жазба жаттығуларын жүргізгенде мұғалім оқушыларға тек дайын үлгілер бері,сол бойынша ғана сөйлем құрастыра салудан аулақ болғаны жөн. Оқушылардың сол жазатын жұмыстарын терең түсіне біліп, өзіндік ой пікірін қосып айтуға, жаза білуге дағдыландыру жазба жұмыстарды белгілі мақсатта орындап шығуын жеңілдетеді. Бір ескертетін жай, мұғалім жазба жұмыстарының қай түрін орындасын оның тілдік( стильдік ), грамматикалық сауаттылығына ерекше көңіл бөліп, қадағалап отыруы қажет. Әсіресе,тілдік құралдарына, сөздік қорына, сөз таңдау, сөздерді байланыстыру тәртібіне, сөйлемдегі сөздердің орнына, көркемдігіне, бейнелігіне назар аударып, олардың даму барысын қадағалайды. Мектеп тәжірибесінен белгілі жазу жұмысы мынадай бағытта жүргізіліп келеді: жаттығу-сұраққа жауап жаздыру, мазмұндама, шығарма жазу.

Сұрақ жауапқа жаттықтыру жұмысы стилистикадан алғаш мәлімет беру кезінде тіл ұстарту мақсатында жүргізіледі. Онда оқушыларға белгілі мақсатқа байланысты сұрақтар беріледі де, оған оқушылардың жазбаша жауап беруі талап етіледі. Ал ол сұрақтарды мұғалім белгілі бір текстің немесе сөйлемнің стильдік ерекшеліктерін білдіретіндей етіп ұйымдастырады. Яғни, сұрақтар әр сынып оқушыларының жас ерекшеліктеріне, оларға стилистикадан берілетін білімнің ауыр-жеңіліне байланысты беріледі. Мұғалімдер тәжірибесінде жұмыстың бұл түрі көбінесе бір жақты жүргізіледі. Дәлірек айтқанда, жауап қайтарушы оқушылар болғанымен, сұрақ қоюшы негізінен мұғалімдердің өздері болып қалады. Тегінде, сұрақ қоя білу, қойылған сұрақтарға орынды, дәйекті жауап қайтару дағдылары оқушыларға нақтылы көмек берудің нәтижесінде қалыптасады. Оны ауызекі жұмыстан гөрі жазбаша жаттығулардың үстінде жүзеге асыру мүмкіндігі мол. Өйткені оқушы жіберген кемшілікті ( сөз таңдау, сөйлем құрау, ой нақтылығы, т. б) жазып, сызып көрсетуге, дұрыс жазудың үлгілерін беруге болады.

Дегенмен, жазу жұмыстарының сапалы орындалуы оған дейінгі сұрақ-жауапқа жаттығу кезінде оқушылардың алған білім, дағдыларына байланысты. Мысалы,мына текст қай стильде жазылған? Оның себебі не? -деген сұрақ беру үшін ол текстпен оқушылар бұрын танысқан, немесе стиль туралы бұрын мәлімет берілген болуы тиіс. Демек,сұрақты белгілі мақсатқа лайықты құрастыру, оны оқушының дұрыс түсініп,орынды жауап қайтаруы- жұмыстың сәтті орындалуының басты шарттары болып есептеледі. Оқушылардан дұрыс жауап алу үшін, ең алдымен, оларда білімнің негізі қалануы тиіс. Атап айтқанда, оқушыларға ресми тілмен баянда деп жаттығу беру үшін шәкіртте іс-қағаздар, ресми стиль туралы мәлімет болуы тиіс. Оқушы бойында қалыптасқан немесе жаңа қалыптаса бастаған мәліметтерді айтқызу, жетілдіру жұмысының сапалы болуы көбіретте оқушыларға қойылған сұрақтарға байланысты. Жұмыстың түрін, көлеміне байланысты жаттығуларды төмендегі мөлшерде жүргізуді орынды деп есептейміз. Олар: 5-ші сыныпта текстік немесе әдебиеттік оқу кітабындағы шығармалардың ауызекі немесе жазбаша ( кітаби ) сөз екендігіне, ауызекі сөйлесудің өзіндік ерекшеліктеріне, 6-шы сыныпта іс- қағаздар мен ғылыми шығармаларға, оның кейбір тілдік ерекшеліктеріне, 7-ші сыныпта көркем шығарма мен публицистикалық шығармаларға байланысты, оның стильдік ерекшеліктерін анықтауға байланысты сұрақтар беріп, соның негізінде шағын текстер құрастырып, жазуға жаттықтырған жөн. 8-9-шы сыныптарда күрделендіре, яғни стильдердің түрлерін салыстыру, бір-бірінен ерекшеліктерін ажырату бағытында, атап айтқанда, стиль түрлерінің тілдік құралдарымен жұмыс жүргізу қажет. Жазу жұмысына ұсынылған текст мазмұнына байланысты мұғалім оқушыларға сұрақтар беріп, олардан жазбаша түрде жауап алады. Сұраққа жауап бергенде сөйлемді оқушының өздігінен құруы талап етіледі. Жазу жұмысының мұндай түрі оқушыны дәл, нақты жауап беруге дағдыландырып, сөйлемдерді дұрыс құрастыра білуге жаттықтырады,тіл стильдерінің тілдік құралдарын ерекшеліктерін біліп, қолдана білуге төселдіреді. Сұрақ-жауап жұмыстарын әр сыныптағы « Қазақ тілі » оқулығындағы жаттығуларына байланысты да жүргізуге болады. Мұндағы мақсат үйретіліп отырған грамматикалық материалдардың тіл стильдеріне қатысын ашу, үйрету. Сонымен бірге грамматикалық стилистикадан мәліметтер ( практикалық стилистикадан ) беру. Мысалы, 5-ші сыныптағы оқу жылының басында-ақ оқулықтағы фонетикаға байланысты берілген жаттығуды орындаттыру кезінде қосымша мынадай сұрақтар беріп, жауап алуға болады: Бұл текст ауызекі айтылған ба, әлде кітаби жазылған текст пе? Қай ғылымға байланысты термин сөздер кездеседі? т.б. Сонынан сол термин сөздерді буынға бөлдіріп, оқулықтағы берілген жаттығудың мақсаты да бірге орындаттырылады. Мұнда оқушылар 5-ші сыныпта өтілген термин сөздерді естеріне түсіру арқылы жазба тіл, жазбаша қолданған текст екендігін ескереді. Ауызекі сөйлеу стилі мен жазба стильдердің айырмашылығы жөнінде мәліметтер ала бастайды. Сондай-ақ басқа жаттығудағы текст қалай жазылған? Ауызекі сөйлесу стилінде жазылғандығын қандай ерекшеліктерінен байқауға болады? деген сияқты сұрақтарға жауап алу арқылы ауызекі сөйлесу стилінің кейбір ерекшеліктерінен мәлімет беріледі. Осы сияқты лексика тарауындағы 6-шы сыныпта берілген жаттығулар бойынша оқушыларға ғылыми стильдің негізгі ерекшелігі ғылыми терминдердің қолданылуы екендігін, көркем әдеби тіл стильдеріндегі ерекшелік фразеологизмдер, мақал-мәтелдердің жиі қолданылатындығын үйретуге болады.

Тіл стильдерін үйретудегі жазба жұмыстарының бірі- мазмұндама. Әдістемелік әдебиеттерде мұның мынадай түрлері көрсетіледі: а). Тексті жуық немесе толық мазмұндау. ә). Қысқаша мазмұндау. б). Тексттен цитата немесе эпиграф келтіре отырып мазмұндау. в). Берілген текстке өз ой қорытындысын қоса мазмұндау.

Бұларға қоса стильдік мақсатта, әдеби тіл стильдері бойынша мазмұндама жүргізуге болады. Мектеп тәжірибелерінде мазмұндама үшін көлемі шағын тексттер беріліп, оны мұғалім екі-үш рет қайра оқып беру арқылы жаздырады. Сондықтан оқушылардың жұмыстарында текстті сөзбе-сөз қайталап, дайын фразаларды «көшіріп» бере салушылық жиі ұшырайды. Бірсыпыра оқушылар текстегі ұмытып қалған кейбір сөйлемдерді екінші сөйлеммен дұрыс, жалғастыра алмай, оларды байланыссыз тіркей салады. Олай болмау үшін мазмұндама алудан бұрын: текстті оқу, шығарманы негізгі бөлімдерге бөліп, оған тақырыптар беру, жоспарын жасату, тілін талдау, қайталап оқыту тәрізді жұмыстарды орындатқан жағдайда оқушылардың жазу жұмысы текстте барды қайталау болмай, нағыз шығармашылық жұмысқа айналады. Оқушыларға тілдің стильдерін үйрету мен жаттығу барысында осы жүргізілетін мазмұндамаларға стильдік сипат береміз. Онда жалпы мазмұндама алудың принціпін сақтай отырып, оқушылардың назарын кейде тексттің жазылу стильдеріне аударылады. Оның мына сияқты түрлерін жүргізуге болады.

1. Тексттегі кейбір сөздерді синонимдерімен алмастырып жазу.

2. Ойды жеткізудегі кейбір сөйлемдерді варианттарымен ауыстырып жазу.

3. Тексттің стильдік сипатын сақтай отырып мазмұндау.

4. Тексттің стилін өзгертіп мазмұндау.

Бұл жұмыстардың алғашқы екеуі мазмұндамаға даярлық кезінде жүргізіледі. Мұндағы мақсат әр стильдің түрлеріне байланысты тілдік ерекшеліктері бар екендігін түсіндіріп, жаттықтыру болып табылады. Бұл жұмыс төмендегіше ұйымдастырылады. Берілген тексттегі жазушының қаламынан шыққан сөйлемдерді тақтаның бір жағына жазып, екінші жағына оқушыға синонимін пайдаланып өзгертіп, жаздыртуға болады. Мысалы: « Абайдың балалық шағы » деген мазмұндама алуға даярлық жұмысы кезінде мына сияқты салыстыру мен өзгертіп жазу ұйымдастырылады.

Мақала жаздыру

Оқушылардың өзіндік ойын дамытып, білім дәрежесін, тіл мәдениетін айқын көрсететін жазу жұмысының бірі - мақала жаздыру. Өйткені, мақала жазғанда оқушы алған тақырыбына қатысты құрғақ фактілердің басын құрап қоймай, белгілі сюжет құрап жазуға оған тілдік құралдарды тандауға тырысады. Мақала жазу үшін оқушылар айналасында болып жатқан сан түрлі оқиғаны, құбылысты, өзгерісті тақырып етіп алуларына болады. Мысалы, мұражайға, табиғат аясына жасалған экскурсияларды, еңбек сабағы, үлкендерге көмегі, адамгершілік қарым-қатынастарын, мектеп өмірі т.б алуға, жаздыруға болады. Мұндай тақырыпта мақалалар жаздыру, оқушылардың сөз қолдану, сөйлем құрау шеберлігін шыңдай түсіп, тіл стильдерін түсінуге баулиды. Сондықтан да тіл стильдеріне байланысты жиі мақала жаздыру қажет. Мақала жазып үйрету, жаттықтыру арқылы оқушылардың білімін күнделікті жұмыстарымен байланыстырып отыруға болады. Әсіресе, қабырға газеттеріне мақала жаздыру, радио торабы арқылы хабар беруде мақала жаздыру, т.б ал оларды жаздыруда олардың қалай жазылуына тілдік құралдарына, стильдік ерекшеліктеріне көңіл аударылып отырылады. Нәтижеде оқушылар оөз ойын тұжырымды, нақты беруге төселе бастайды.

Мақала жаздыру арнаулы сабақ ретінде де үйретіліп отырылған грамматикалық тақырыптарға байланыстырыла ұйымдастырылады. Мысалы, лексиканы өту кезінде оқушыларға тірек сөздер беріп, ол бойынша шағын мақала жазуға тапсырма беруге болады. Мақала жазу грамматикалық материалдар мен байланыстыру мақсатымен синтаксисті өту кезінде жиі ұйымдастырылады. Онда жай сөйлемнің түрлеріне, құрмалас сөйлемнің түрлеріне сай етіп құру талап етіледі. Мақаланы берілген бір мәселе бойынша жазуға төсілдіруде төмендегіше жұмыстарды ұйымдастыруға болады. Мысалы, тірек сөздер беру арқылы картиналар арқылы, мектепте өткізілген өздері қатысқан оқиғалар,арнаулы тақырып бойынша т.б.

Жаттығу жұмыстары

Мектептегі қазқ тілі оқулығындағы жаттығулар мен арнаулы жаттығулар жинағы және «Дидактикалық материалдарды» стилистикадан білім мен дағды беруге байланысты жаттығулар тұрғысынан қарастырсақ, оларды жалпы үш топқа бөлуге болады:

Бірінші топ- стилистикаға оның ішінде тіл стильдеріне қатысы жоқ жаттығулар: бұл шартты түрде ғана алынады, себебі барлық грамматикалық материалдардың тіліміздің стилистикасына қатысы бар, бірақ бұл жерде аталған жаттығуларды орындаттыруда тіліміздің стилистикасы әдеби тіл стильдері туралы мәліметтер беру мақсат етілмейді.

Екінші топ- тіл дамытуға, тіл ұстартуға байланысты, тіл мәдениетін көркейтуге, әсіресе, синонимдер бойынша (лексикалық,фразеологиялық, грамматикалық) жұмыс жүргізуге бағытталған жаттығулар. Мұндағы негізгі мақсат- оқушылардың тілін дамыту болады да, стилистика міндеттерінің бірі ғана орындалады.

Үшінші топ- стилистика бойынша білім мен дағды беруге тікелей арнаулы жаттығулар.

Бірақ бұл үшінші топтағы жаттығулар жүйесі қазіргі кездегі жүзеге асырылып, оқытылып жүрген оқулықта, жаттығулар жинағында, дидактикалық материалдарда әдістемелік құралдарда жүйелі берілмеген. Стилистикалық жаттығулар- оқушыларға тілдегі функциональдық стильдердің әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттері олардың тілдік құралдарын (лексикалық, морфологиялық, синтаксистік) игеруге көмектесетін жаттығулар деп түсінеміз. Мұндай жаттығуларды орындау арқылы оқушылар тек белгілі бір тіл стильдері туралы білім мен дағды ғана алып қоймайды, сонымен бірге ойды жеткізудегі мақсат пен міндеттеріне байланысты текстті құру заңдылықтарын түсіне білуге жаттыға бастайды. Әдіскерлер мен мұғалімдердің пікірінше стилистикадан білім мен дағды беруге байланысты жаттығулардың мына сияқты түрлері мен топтарын жүргізуге болады. Мектеп оқушыларына стилистикадан берілетін алғашқы білім мен дағды мәліметтерін бекіте түсу мен түсіне білу үшін әртүрлі стильдері бойынша байқау мен бақылау жаттығулар жүргізіледі. Бұл жаттығулар оқушыларды тіл стильдерінің өзіндік ерекшеліктері мен тілдік құралдарын ажырата білуге, тексттің стилін анықтауға, әртүрлі стильдегі жазылған тексттерді салыстыра білуге төселдіреді. Яғни, мұнда оқушыларға стилистика, тіл стильдері туралы алғашқы мәліметтер беріп, оны бекіте түсу мақсат етіледі. Оқушыларға тіліміздегі стильдерден білім мен дағды берудегі маңызды жаттығу жұмыстарының бірі- ол стильдік талдау жүргізу. Ол арқылы тіл стильдерінің қолдану аймағы, ойды жеткізу формасы, олардың тілдік құралдарын жете ажырата білуі, стилистика туралы білімдерін кеңейтіп, дағдыландыру талап етіледі. Бұл сияқты жаттығу жұмыстары оқушылардың тілдегі стиль туралы теориялық білімдерін бекіте түскенімен, ол білімдерін өз практикаларында қолдана білу дағдыларын алуға жағдай жасай алмайды. Сондықтан жаттығу жұмыстарының кейінгі кезеңіндегі бағыты оқушыларды ойларын жеткізуге, стиль түрлерін қолдан білуге дағдыландыру болып табылады. Ондай жаттығулар жұмысының қарапайым алғашқы түрлерінің бірі- сөйлем мен тексттерді редакциялау, қайта өңдеу бағытындағы жаттығулар болып есептеледі. Мұнда оқушылар сөйлем мен тексттерді белгілі бір тіл стиль түрлеріне байланысты жөңдеуге, жетілдіруге, берілген тексттің стилін өзгертіп жаза білуге жаттығады. Оқушылардың стилистикадан алған білімдерін өз тәжірибесінде қолдана білуге төселдіретін жаттығулардың бірі, ол- әр тіл стильдеріне байланысты текст құрастыру. Мұнда оқушы тілдегі стильдердің өздеріне тән ерекшеліктерін жан-жақты меңгеріп, сол стильдердің ерекшеліктеріне сай келетін текст құрастыру арқылы, ойды жеткізу тәсілдері мен формалары туралы мәлімет алады. Өз ойларын тіл стильдеріне байланысты жеткізе білуге машықтана бастайды. Тіл стильдері туралы алған білімдерін өз практикасына қолдана білуге дағдыландырудың ең жоғарғы кезеңі, ол- тіл стильдеріне байланысты мазмұндамалар мен шығармалар жаздыру болып табылады. Бұл жаттығу жұмыстарында оқушылар стилистикадан алған білімдерін қолдана білуге, тіл стильдеріне байланысты мазмұндамалар, шығармалар, мақалалар, очерктер т.б жаза білуге жаттығады.

Қазақ тіліндегі жаттығу жұмыстары көбінесе үйретіліп отырылған грамматикалық материалдарды жете түсініп, бекіте түсу үшін жүргізіледі. Сондай-ақ бұрынғы білімдерін қайта жаңғырта отырып, теориялық материалдарды саналы түсіне білуге жаттықтырылады. Жаттығу жұмыстары ауызша да, жазбаша да жүргізіледі. Сондықтан тіл стильдерін оқытуда жаттығу жұмыстары мына сияқты мақсаттарда жүргізіледі:

форма, сөз және сөз тіркесі мен сөйлемдердің қолданылуындағы стильдік ерекшеліктері мен реңдерін таныстыру;

сөз, сөйлем, текстерді синоним және варианттармен ауыстыру арқылы салыстыра білу, олардың стильдік ерекшеліктерін ажырата алу;

тіл стильдеріне байланысты сөйлем немесе текст құрастыра білуге жаттықтыру;

оқушылардың жазбаша және ауызша тілін дамыту бағыттарында, т.б.

Лексикалық жаттығулар негізінде сөздермен жұмыс жүргізу болып есептеледі. Лексикалық жаттығу жұмыстарын мұғалім, ең алдымен, оқушының тілін дамытуға, сөздік қорын молайтуға, сөздік қоры мен оны қолданудағы ерекшеліктерді үйретуге ерекше назар аудар отырып жүргізеді. Лексикалық жаттығулар сондай-ақ оқушылардың лексикадан білімін бекіту мен лексикалық икемін қалыптастыру үшін де жүргізіледі. Лексикалық жаттығу жүргізуде ең негізгі мәселенің бірі- ол сөздің мағынасы және сөздердің стильдік қолданылуын анықтап, сезе білуге үйрету болып табылады. Мұндағы негізгі мақсат сөздердің жалпы беретін мағынасы мен контексттегі қолданудағы мағынасын ажыратып, түсінуге жаттықтыру. Лексикалық жаттығулар сонымен бірге сөздік жұмыстарын жүргізуді қамтып, оқушылардың сөздік қорын молайту мақсатын да көздейді. Сөздің мағынасына байланысты жаттығу жұмыстарында әсіресе сөздің тура және ауыспалы мағынасы, омоним, синоним, антоним, тұрақты тіркестер, терминдер, диалектизмдер мен кәсіби лексика жөнінде мәліметтер берілуімен бірге олардың тілдегі қолданылуы, тіл стильдеріне қатысты қызметтері мен стильдік реңдерін анықтау байланыстырыла жүргізіледі. Сондай-ақ сөздерді орынды, дұрыс қолдануға, яғни тіл нормасын ажыратуға дағдыландырады. Мұндай жаттығулардың негізгі мақсаты сөздердің негізгі және ауыспалы мағынасына байланысты қолдану ерекшеліктерін, көркемдігін, бейнелігін танытуды мақсат етеді. Сондай-ақ мұндай типтегі, лексикалық жаттығулар беру мен орындаттыруда мынадай мақсаттар көзделеді:

1. Сөздің мағынасын ажырату;

2. Сөздің тура және ауыспалы мағынасы болатындығы және оны қолданудағы реңдері;

3. Сөздің образ жасауға қатысы;

4. Сөздердің экспрессиялылығы мен эмоционалдығы;

5. Сөздердің синонимдері, олардың мағыналары;

Оларды былай көрсетуге болады:

Әдіс

түрлері

Ауызша

Практикалық

Оқыту әдістері

Көрнекілік

Әңгіме, әңгіме-кеңес, лекция,

кітаппен жұмыс Суретпен жұмыс, Лабораториялық жұмыс,

демонстрация практикалық жұмыстар

Оқыту әдістерінің тағы бір түрі- дидактик ғалымдар И. Я. Лернер мен М.Н. Скаткин ұстанған оқыту әдістері. Олар оқыту әдістерінің бес түрін ұсынды:

Түсіндіру Қайталау Проблемалық Ізденіс Зерттеушілік

баяндау түрлері

сипатау әдісі жаттығу оқушының эвристикалық тәжіибе байқау

дәлелді түрде

баяндауы

әңгіме өз сөзімен экскурсия әңгіме сыныппен жұмыс

қайта айту

лекция демонстрация байқау құжаттармен жұмыс

оқулықпен жұмыс жоспар сурет салу

жасау

жазба жаттығулар

Көріп отырғанымыздай, бұл оқыту әдістері бір жағдайда сөзге сүйенілсе, екіншісінде көркемдік бейнеге, ал үшіншісінде қимылға сүйенілген.

Осы әдістер тобының тиімділігін ескере отырып, оларды тұтас байланыста қолдануғатырыстық. Себебі сабақ үстінде оқушының жан-дүниесін тани білуіміз, сабақ мақсатының жүзеге асуына көмектеседі. Есте сақтау қабілетінің барлық түрін белсенді жұмыс істеткізу- түсіндірілген тақырыпты толық қабылдаудың негізгі шарты. Есту қабілеті арқылы балалар информацияның 20 пайызын, ал көру қабілеті арқылы 20-60 пайызға дейін қабылдай алады. Сондықтан да оқыту үрдісінде ауызша, көрнекілік, практикалық әдістерге де сүйенілеміз. Оқушыларға жаңа тақырыптарды түсіндіру үстінде әрі көркем, әрі айшықты, есте жақсы сақталатын мысал түрлері қолданылып, оқушының сауатты сөйлеуіне көңіл бөлінеді. Ал жаңа тақырыптарды қысқа да қызықты етіп қайталау кезінде, сөздік жұмыстарын жүргізуде көрнекілік әдісіне сүйенілеміз. Бірақ бұлар тек жалаң көрнекілік, жалаң схемалық қызмет қана атқарып қоймайды,тірек, сүйеніш белгілері ретінде оқушы үшін ойлану мен дәлелдеудің алгоритмі болып табылады. Ал оқушының барлық ықыласы айтқанды есте сақтап, қайталап беруге емес, сабақтың ішкі мәнін ұғып, ойлануға, байланыстардың себебі мен салдарын түсінуге бағытталады. Сонда схема-көрнекілік әрі оқушылардың таным белсенділігінің даму деңгейіне негіз болады. Аталған оқыту әдістері оқушылардың белсенділігін көтеріп, сабақты түсіндіруде жай тыңдаудан бастап, зерттеу әдісі кезіндегі жеке ізденіске әкеледі. Әрі бұл әдіс жеке оқушының бейнесін, оның белсенділігін, өзіндік талпынысын, ойын, ой қорытуын, сол ойын дұрыс әрі шебер жеткізе алуын көрсетеді. Әр қазақ тіл сабақтарында оқылатын тілдік тұлғалар оқушының сөйлеу тәжірибесінде, шығармашылығы мен сөйлеу әрекетінде қолданылуға тиіс, сонда ғана тіл интелект дамытудың қайнар көзіне айналады. Профессор. Р. Г.Лемберг оқыту әдістерінің танымға барар жолдағы бір-бірімен сабақтастығын айта келіп, олардың ішкі дидактикалық бірлігі мен жеке ерекшеліктерінің байланысын көрсетеді. Әр әдістің психологиялық құрлымына да ерекше көңіл бөледі. Ол: «Әр таным құрамының, әр таным әдісінің өзіндік психологиялық құрлысы болады. Қайталап айтып беру әдісі, дұрысын айтсақ, тыңдау процесі адамда ойлау мен елестетудің белсенділігін көтереді, бірақ түйсіну мен сезінуге сүйене алмайды. Сонымен қатар сөйлеу қызметінің төмендеуіне әкеледі. Көрсету, байқау әдісі, керісінше, қабылдау мен түйсінудің жанды қызметіне негізделеді және нақты ойлауға сүйенеді. Бұл абстрактілі ойлаудың алғашқы баспалдағы ғана», -дейді. Жалпы мектептерде оқушылардың әрқайсысына олардың шамасына қарай сабақты жеке түсіндіріп отырған, сондықтан әрбір шәкірт өз ынтасы мен қабілетіне қарай алға жылжыған.Мұндай оқыту түрі мектеп тарихында догматикалық оқу деп аталған. Бұл-орта ғасырларда орын алған оқыту түрі. Қазір бұл әдіс оқыту процесінде қолданылмайды. Ал сол кезеңнен бастап келе жатқан әрбір баламен жеке жұмыс түрі, яғни дифференциялық әдіс- бүгінгі күнге дейін өз құнын жоймаған, соның ішінде тіл дамыту кезеңінде қолданылатын бірден-бір әдіс деуге болатын әдіс түрі. ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың бас кезеңдерінде әріп теріп оқыту әдісі, тұтас сөздік әдіс, сұрақ-жауап әдісі, көрнекілік әдісі, талдау-жинақтау әдісі, дыбысты жеке талдай оқыту әдісі, дыбысты жинақтау әдісі қолданылады. Мұндай әдістер ұлттық мектептарихының екінші кезеңі төте оқу, яғни «Жаңа әдіспен» байланысты өмірге енді. «Жаңа әдістегі» мектеп пен медреселер тарихы маңызы зор педагогикалық, әдістемелік, саяси-әлеуметтік мәселелерді шешіп, кейінгі мектеп тарихының кәдесіне жарайтын құнды пікірлер қалдырды.

Қазіргі кезде қазақ мектебінде қолданылып жүрген негізгі әдіс- талдау-жинақтау әдісі болып есептеледі. Бұл әдістің негізін қалаған орыстың ұлы педагогы К.Д. Ушинский еді. Сауат ашуда ең тиімді әдіс болып саналып отырған бұл әдіс бізге ХІХ ғасырдың ІІ-жартысында қазақ даласында мектеп ашып, өзі оқулық жазған, өзі мұғалім болған ағартушы-педагог Ы. Алтынсарин еңбегі арқасында жеткен. Бұл әдіс қазақ мектебі тарихында ХХ ғасырдың 30 жылдарынан бері бірте толықтырылып, жетіліп келеді. Ал кейбір деректерге көз жүгіртсек, оқытудың негізгі мына әдістері атап көрсетіледі:

1. Мұғалімнің оқу материалдарын ауызша мазмұндау әдісі.

2. Оқулықты және басқа кітаптарды пайдалана білу әдісі.

3. Оқушыларға өздіктерінен жазба жұмыстарын орындату әдісі.

4. Оқу шеберханасында, кабинет пен лабораторияда оқыту әдісі.

Қазіргі кезде мектептерде негізінен мынадай әдістер қолданылады:

1). Мұғалімнің хабарлауы, 2). Оқушылармен әңгімелесу, 3). Оқушылардың өздігінен істейтін жұмысы.

Хабарлау әдісінде грамматика сабақтарында керекті мәліметтерді мұғалімнің өзі баяндап айтып береді.Мұнда оқушылардың зейінін аударып, айтылғандарды олардың жақсы ұғынуларын қамтамасыз ететін түрлі құралдар қолданылады. Материалды түсіндіруде мұғалім өтіліп отырған құбылыстың мәнді белгілерін анық, жүйелі ашып көрсетуге тырысады. Мұғалімнің материалды баяндау ұзақтығы 3-5 минуттан артық болмауға тиіс, өйткені орта буындағы оқушылардың зейіні ауытқығыш болғандықтан, олар тақырыпты түсіндіргенде ұзақ тыңдап отыра алмайды. Осының салдарынан бұл әдіс таза күйінде өте сирек қолданылады. Оқушыларды грамматикамен жазуға үйретуде кеңінен қолданылатын әдіс әңгіме әдісі болып табылады.

Әңгіме әдісі немесе сұрақ-жауап әдісі, ал кейде эвристикалық (грек сөзі- «эврика»-таптым) әдіс деп те аталады. Мұғалім сұрақ қояды, оқушылар оқулықтардан оқып немесе өз білгендері бойынша жауап қайтарады. Бұл әдіс балаларды ойландырады, өздіктерінен пікір айтуға итермелейді,олардың белсенділіктерін күшейтеді, зейіндерін сабаққа аударуды қамтамасыз етеді.

Эвристикалық әдіс кейде проблемалық әдіспен ұштасады. Әңгіме кезінде оқушылардың алдына белгілі бір міндет немесе проблема қойылады, оны оқушылар өздері шешуге тиіс.Тағы бір әдіс аналитико-синтетикалық әдіс. Олар бір-бірінен бөлек қарастырылмайды. Анализ-талдайтын болса, синтез-жинақтайды. Жалпы жоғарыда жазылған барлық әдіс-тәсілдер, қайсысы болмасын балалардың ақыл-ойын дамыту мақсатын көздейді.

Сонымен қатар грамматика сабақтарында өтіліп отырған материалға оқушылардың ой жүгіртуіне, пікір айтуына қарай, индуктивтік немесе дедуктивтік әдістер қолданылады. Мұғалім бірде (индуктивтік жағдайда), тіл құбылыстарын жеке-жеке түсіндіріп, сонан жалпы қорытынды шығартады; бұл жолда қолданылған әдіс индуктивтік деп аталады, ал екінші жағдайда (дедуктивтік әдісте) анықтаманы немесе ережені хабарлап, сонан соң оны нақты материалға қолдануды (берілген сөздерді, сөйлемдерді немесе тексті талдауды) ұсынады, өздеріне мысал келтіреді. Мұндай жолмен ұйымдастырылған жұмыста қолданылатын әдіс дедуктивті әдіс деп аталады.

Сонымен бірге қандай әдіс болмасын әр түрлі құралдар арқылы іске асады. Мұндай құралдар: оқулық, сөздік, схема, картина, таблица, кинофильм, диафильм, радио, магнитофон, т.б. Бұл құралдар өтілетін материалдардың сипатына қарай, кез-келген әдісте қолданыла береді. Мысалы, сөз тұлғасын анализдеуде схемалар, сөз табы мен оның жазылуын үйреткенде таблицалар т.с.с