Т?рбиені? ?дістері мен т?сілдері ж?не оны? т?рлері

Жоспар:
1. Т?рбие ?дістері, аны?тамасы, жіктелуі.
2. Адамгершілік сананы ?алыптастыру ?дістері:
3. ?о?амды? мінез-??лы?ты ?алыптастыру ж?не іс-?рекетті ?йымдастыру ?дістері: ?йрету, жатты?тыру, ойын, тапсырма, педагогикалы? талап.
4. Т?рбиедегі ынталандыру ?дістері: ж арыс, мада?тау, жазалау, о?ан ?ойылатын талаптар.
5. ?зін-?зі бай?ау ж?не ба?ылау ?дістері.

1. Т?рбие ?дісі дегеніміз - о?ушыларды? т?л?алы? ?асиеттерін ?алыптастыру?а ба?ыттал?ан т?рбиешілер мен т?рбиеленушілерді? ?зара байланысты педагогикалы? ж?мыс т?сілдері. ?дістерді м??алім т?рбиені? ма?сатына, мазм?нына балаларды? жас ж?не дербес ерекшеліктеріне, т?рбиелік де?гейіне ?арай іріктейді. ?дістер т?рбие ма?сатына жетуге, о?ушыларды ?о?амда?ы т?ртіп ережелерін ?йретуге, адамдармен ?арым-?атынас жасау?а, оларды? жа?сы т?жірибесін алу?а к?мектеседі.
?о?амда?ы ?леуметтік-экономикалык; ?згерістерге байланысты т?рбие ма?саты мен мазм?ныны? ?згеруі ?дістер ж?йесін жа?артады. ?азіргі кезде ?дістер ж?йесіні? онда?ан жіктелісі бар, оларды? біреулеріні? т?жірибелік, ал екіншілеріні? теориялы? ма?ызы басымыра?.
Сипатына ?арай топтастырыл?ан т?рбие ?дістері: сендіру, жатты?тыру, мада?тау ж?не жазалау, іс-?рекетті ?йымдастыру, о?ушыны? т?ртібіне ы?пал ету ?дістері.
Осы?ан орай т?рбие ?дістері т?рт топ?а ажыратылады:
• Адамгершілік сананы ?алыптастыратын ?дістер.
• Іс-?рекет ж?не ?о?амды? т?ртіп т?жірибесін ?алыптастыратын ?дістер.
• Т?ртіпке, іс-?рекетке ынталандыратын ?дістер.
• Мінез-??лы? пен іс-?рекетке ба?ылау жасау, ?зін-?зі ба?ылау, ?йымдастыру ж?не ?зіне-?зі ба?а беруді, ?йымдастыруды ж?зеге асыру ?дістері.
Т?рбие т?сілдері дегеніміз - ?дісті? бір б?лігі. Т?рбие т?сілдері:
1. Т?рбиені? ма?саттарын, міндеттерін, олар?а жетуді? жолдарын ?сыну.
2. А?паратты? - а?артушылы?.
3. Ба?дарлау - іс-?ызмет.
4. ?атынас.
5. Ба?алау.
Т?рбиені? ма?саттары мен міндеттерін ж?не олар?а жетуді? жолдарын ?сыну т?сілін ?олданып м??алім о?ушыларды идеялы? адамгершілік к?з?арастармен ?аруландырып, ?з е?бегі мен ?жым е?бегін жоспарлау?а, ?йымдастыру?а, е?бекпен іс-?ызметті? ма?саттарына жету жолдарын та?дау?а, іс-?ызметті? сапасы мен н?тижелерін оларды? алда?ы ма?саттар?а с?йкестігін аны?тату?а ?йретеді.
Ба?дарлау - іс-?ызметтік т?сіл о?ушыларды е?бекке даярлау?а ?ызмет етіп, е?бек белсенділігін ту?ызып, іс-?ызметке жауапкершілікпен ?арауды, халы? игілігін молайту жолында е?бек ету ?ажеттігі сенімін ?алыптастырады. Балалар к?нделікті іс-?ызметке ?атысып, ?о?амны? материалды? саласында адамгершілік ж?не е?бек ба?дарларын д?рыс та?дап дамытады.
?арым-?атынас т?сілі - балалар мен ересектерді? іс-?ызмет кезіндегі ?атынасына негізделіп, о?ушыларды? ?о?амды? мінез-??лы? нормаларын игеруіне к?мектеседі. О?ушылар т?ртіп ережелері ж?ніндегі а?паратты топта, сыныпта, мектепте ??растырып, оны т?менгі ж?не жо?ары сынып о?ушылары, м??алімдер, ата-аналар, ересек адамдар арасында жетілдіреді.
Ба?алау т?сілі к?мегімен мектеп о?ушылары адамдарды? кимыл-?рекеттерін, к?з?арастарын, сенімдерін, т?ртіп ба?ыттарын ай?ындау?а, негіздеуге, ?з іс-?ызметін, о?у мен е?бектегі жетістіктерін, адамгершілік сапаларын ?здері ба?алау?а ?йренеді. О?ушы іс-?ызметті? адамгершілік жа?тарын ба?алау?а жатты?ады. М??алім ба?алауды, ?зіне-?зі ба?а беруді ?алыптастырып ?ам?орлы? жасайды. Ба?а беру алын?ан білімді жеке т?жірибемен байланыстырып, о?ан жа?а ?асиет береді.
Т?рбие ??ралдары дегеніміз - о?ушыны? адамды? ?асиеттерін ?алыптастыратын, м??алім мен баланы? санасына т?уелсіз материалдар. Т?рбие ??ралдары:
• Іс-?рекет т?рлері
• заттар;
• рухани ж?не материалды? м?дениет
• б??аралы? а?парат ??ралдары;
• педагогикалы? ы?пал жасау ??ралдары.
2. Жеке адамны? санасын ?алыптастыру ?дістері.
Жеке адамны? санасын ?алыптастыру ?дістері • этикалы? ??гіме;
• ??гімелесу;
• пікірталас;
• лекциялар;
• ?неге;
• к?ндіру

• Этикалы? ??гіме - этикалы?, эстетикалы? м?селелерді о?ушы?а талдату. М??алім о?ушылармен ??гімелескенде, оларды? ойын ты?дап, онымен санасады, ынтыма?таса ж?мыс істеп, адамны? мінез-??л?ына, ж?ріс-т?рысына ?ойылатын талаптарды б?з?ан о?ушыларды? іс-?ылы?тарын талдайды. ??гімені бастау?а себепші болатын балаларды? теріс ?ылы?тары. • Пікірталас. Пікір білдіру, ба?а беру о?ушыны? д?ниеге сенімін арттырып, онда?ы ?ателіктер мен кейбір адамдарды? жал?ан к?з?арастарымен к?ресуге ?йретеді.
Пікірталас о?ушылардан а?ыл-ой ?ызметін, сезім белсенділігін талап етеді. М??алім пікірталасты ?ткізбес б?рын оны? та?ырыбын, с?ра?тарын т?жырымдап, ж?ргізушіні белгілеп, ?олданылатын ?дебиеттерді ?сынып, о?ушыларды пікірталас ережелерімен таныстырады.
• Т?сіндіру. Бір топ?а, жеке о?ушылар?а жа?а ережелер бас?а адамды ??рметтеу, ?зін бас?а кісіні? орнына ?ою, т.б. т?сіндіріледі. Партаны сызу, д?рекілік жасау теріс ?ылы? екенін т?сіндіре беруді? ?ажеті болма?анды?тан бас?а ?діс ?олдану керек. М??алім адамшылы? ?асиет туралы баланы? пікірін с?рап, о?ушыны жа?сы сапаларды? ?ажеттігіне сендіріп, баланы теріс ?ылы?ы ?шін ?ялтып, т?зелуге ба?ыттайды.
• ?неге. М??алім о?ушылар?а ?дебиеттегі ж?не ?мірдегі т?рлі кейіпкерлерді ?лгі еткенде о?ушы ?зіні? ішкі жан-д?ниесіне ??гіле бастайды. Бала бас?а адам?а еліктегіш. Бастауыш сынып о?ушылары барлы? адамдар?а еліктейді. Жеткіншектер ?здері та?да?ан адамдарына еліктейді.
Балалар ?деби ж?не тарихи кейіпкерлерге, ??рбыларына, ересектерге, ата-аналарына, м??алімдерге, б??аралы? а?парат ??ралдарыны?, ?нерді? жас ?рпа??а ?лгі ететін адамдарына еліктейді.
• Сендіру. М??алім ?з пікіріне баланы сендіргісі келіп, о?ан былай дейді: "А?ыма? - жаман адам, себебі ол ?з ісіне есеп бермейді".
К?зін жеткізу - т?рбиешіні? ?з т?ртібі, ж?мыс т?сілдері ар?ылы ж?зеге асатын, балалар к?з?арасына ы?пал етуді? педагогикалы? т?сілі.
?о?амды? пікір. Балалар?а т?рбиешіні? ?оятын талабы е? алдымен ?жымны? талабы екендігін т?сіндіру керек. ?жымны? талабы - жалпы ?о?амды? пікірді? к?рінісі. ?о?амды? пікір ?жымда?ы іс-?рекетті ?йымдастыру ж?не мінез-??лы?ты ?алыптастыруды? негізгі ?дісіні? бірі.
?о?амды? пікір ?жым м?шесіні?, жекелеген топтарды? іс-?рекетін, ?ылы?ын ба?алауда ?олданылады. ?о?амды? пікірді? негізгі нысандары - ?жым м?шелеріні? жиналыста, жиындар да, митингіде, жергілікті баспас?зде ж?не д??гелек ?стел басында, ашы? ??гімеде, кемшіліктерді сынап, жа?а міндеттерді ж?зеге асыруды? жолдарын белгілеуі.
3. ?о?амды? мінез-??лы?ты ?алыптастыру ж?не о?ушыларды? іс-?рекетін ?йымдастыру. Іс-?рекет - адамдарды? ?орша?ан орта?а белсене ?атысуыны? негізгі нысаны, ішкі жан д?ниесіні? к?рсеткіші, дамуыны?, ?здігінен жетілуіні? шешуші белгісі. Адамны? іс-?рекетіні? дамуына ?арым-?атынас ерекше ?сер ететіндіктен, іс-?рекеттен тыс т?рбиені? болуы м?мкін емес.
Жатты?у ?дісі - мінез-??лы?ты? нормалары мен ережелеріне сай т?рбиешіні? ?р т?рлі іс-?рекетті ?йымдастыруы. Т?рбиеленушілерді? орындайтын жатты?улары - т?рбиешіні? талаптарын орындап, адам игілігіне е?бек ету, бас?алар?а ?ам?орлы? жасап, ?уаныш?а б?ленуі.
Жатты?у ?дісі о?ушыны объект жа?дайынан субъект жа?дайына жеткізеді. Жатты?у ?дісіні? педагогикалы?-психологиялы? ерекшелігі - жатты?улар мен ?рекеттерді? баланы? ішкі ?асиетіне айналуы. Тапсырма бергенде баланы? ішкі м?мкіндігін, к?шін, ба?ытын жан-жа?ты тере? зерттеп, ?о?амды? бел-сенділігін бас?ару жалпы адамзатты? адамгершілік ?асиетіні? дамуына ж?не оны? д?рыс іс-?имылы мен мінез-??лы? да?дысын ?алыптастыру?а м?мкіндік береді.
Ойын - бала ?рекетін дамытуды? негізгі ??ралы. Ойын баланы? мінез-??л?ын ?алыптастырып, ой-?рісін ?сіріп, орта?а бейімдеп, ?зін еркін сезуге ?йретеді. Ойын - балаларды? бір-біріне деген ?айырымдылы?, мейірімділік, жанашырлы?, досты?, жолдасты? сезімдерін т?рбиелейді. Балаларды ?орша?ан ортамен таныстыру, тілін дамыту, таби?атпен таныстыру, бейнелеу ?нері п?ндері оларда таби?ат?а деген с?йіспеншілік, ?лкендерді? е?бегіне ?ызы?у мен сыйласты? сия?ты адамгершілік сипатын ?алыптастырады.
4. Т?рбие ?дістеріні? ?шінші тобы: т?рбиеленушілерді? мінез-??лы?тары мен іс-?рекеттерін ретке келтіру, дер кезінде т?зету ж?не ынталандыру ?ызметін ат?аратын ?дістер. Олар мектеп о?ушыларыны? ?ылы?тары мен іс-?рекеттерін ?уаттау немесе айыптау, оларды? жа?ымды ?ылы?тарын ма?тау, ал теріс ?ылы?тарын тежеу ма?сатында ?олданылады.
Б?л ?дістерді ?олдануда педагогикалы?-психологиялы? т?р?ыдан ескеретін жа?дайды? бірі - бала т?рбиені? тек ?ана объектісі емес, т?рбиені? субъектісі болып табылатынды?ы.
Баланы? таби?атында "Мен ?зім" деген белсенділігі бар, ол т?рбиеленушілерді? ?рекетіне ж?не ?здеріні? мінез-??лы?тары мен іс-?рекеттеріне т?рбиешілерді? берген ба?асына енжар ?арамайды. Сонды?тан, т?рбие мен баланы? ?зін-?зі т?рбиелеуі ?немі ?атар ж?реді.
Мада?тау - о?ушыларды? т?ртібін, мінез-??л?ын ба?алап ж?не к?термелеп отыруды?, педагогикалы? ы?пал етуді? тиімді жолы.
Мада?тау о?ушыны? ?зіні? адамгершілігін сезінуіне, мінез-??л?ы мен к??іл-к?йіне ба?ылау жасау?а, ?зін-?зі т?рбиелеуге к?мектеседі. Мада?тау ?дісі ар?ылы о?ушы ?зіні? мінез-??л?ы ?андай болуы керектігін т?сінеді, жа?ымды мінез-??лы?ты дамытып, ісіні? д?рысты?ын к?ріп, ?зіне сенімділігі артады, жа?сы істерді жал?астыру?а тырысады. Мада?таудан ал?ан ?сері о?ушыны теріс ?рі келе?сіз істерден са?тандырып отырады.
Мада?тау т?рлері: ал?ыс айту, ма?тау, сыйлы? беру, марапаттау. Жазалау - жа?ымсыз мінез-??л?ы мен іс-?рекетіні? теріс екендігін бала?а ??ындыру ж?не істеген теріс ісіне ?ынжылту. М??алім мектептегі жазалау шарасына ?те са?ты?пен ?арауы тиіс. О?ан ?ойылатын талаптар:
• жазаны талап ?ою ?дісімен ?штастыру;
• жазаны? кек алу, баланы? жеке басыны? адамгершілік ?асиетін кеміту, намысын ?орлау, ж?бірлеу т?рінде болмауы;
• жазаны? ?ділдігі, ?ділетсіз жаза балаларды т?рбиеленушілерден алыстатып, ?жымнан б?лектенуіне ?келіп со?ады;
• жаза ?олдануда педагогтік ?депті са?тау. Т?жірибелі педагогтар о?ушылар ?жымыны? к?мегіне, ?олдауына с?йеніп, т?ртіпсіз о?ушыны жазалайды.
Жазаны? т?рлері о?ушыларды? жас ж?не дара ерекшеліктеріне сай болып, т?рбиені? бас?а т?сілдерімен байланысты болуы шарт. Жазалауды? т?рлері: ескерту, с?гіс, т.б.
Жарыс жастарды? бір-бірімен е?бектегі, спортта?ы, ?нердегі табыстарын к?рсету ?шін ?олданылады. Жарыс о?ушыны? іс-?рекетіне жа?а серпін, жа?а ?ріс беріп, ?зіне талап ?оюына м?мкіндік ту?ызады.
5. ?зін-?зі бай?ау ж?не ба?ылау ?дістері.
Т?рбие ?дістеріні? ы?палын, оны? сапасын ж?не н?тижесін аны?тау ж?не талдау ?шін мінез-??лы? пен іс-?рекетке ба?ылау жасау, адамны? ?зін-?зі ба?ылауы ж?не ?зіне-?зі ба?а беру ?дістері ?олданады.
?зін-?зі бай?ау ж?не ба?ылау ?дістері тобында?ы ?дісті? бірі -т?рбиелейтін жа?даят ту?ызу ?дісі. Т?тас педагогикалы? процесте жеке адам е? алдымен ?р т?рлі ?рекеттер барысында ?алыптасып дамиды. Сонды?тан баланы? ?мірін, ?орша?ан орта?а деген ?арым-?атынасын ?йымдастыру ісі белгілі міндетті шешуге барынша жауап беретіндей ?йымдастырылуы керек.
Бала?а ?мірде ?р т?рлі жа?даяттарды шешуге тура келеді. Зерттеулер б?л жа?дайда баланы? дайынды?ы жеткіліксіз екендігін д?лелдеді. Автобуста отыр?анда жаны?а келген ?арт кісіге орын бересі? бе? Ескертуді естімеген боласы? ба? - деген м??алімні? с?ра?ына о?ушы ?зіні? к?з?арасына, мінез-??л?ына с?йеніп жауап беруі жа?а талаптар?а сай іс-?рекеттері мен ?арым-?атынасын ?згертеді.
Т?рбие ж?мысыны? н?тижелерін о?ушыларды? мінез-??л?ы мен іс-?рекетін, ?зін-?зі т?рбиелеуін педагогикалы? ба?ылау ж?ргізу ар?ылы білуге болады. Педагогикалы? ба?ылау ?дісі т?рбиелілікті аны?тау?а арнал?ан. Ауызша ж?не жазбаша сауалнама, тестілер, т?рбиелік ма?сат к?зделген шы?армалар, о?ушыларды ?зін-?зі сендіруге ?йрету, о?ушыларды? барлы? іс-?рекетіне талдау жасау ?орытынды шы?ару ?дістері - баланы? ?зіндік педагогикалы? психологиялы? ерекшеліктерін тану-дамыту ма?сатында ке?інен ?олданылуда.
Т?рбие ?дістерін д?рыс та?дау ж?не оларды тиімді пайдалану
Т?рбие ж?мысында ?дістерді та?дап алу о?ушыларды? жас ж?не дербес ерекшеліктеріне, ?мір т?жірибесіне, педагогикалы? жа?даяттар?а т?уелді.
Т?рбие ?дістеріне ?ойылатын педагогикалы?-психологиялы? талаптар:
• о?ушыларды? жас ж?не дара ерекшеліктерін зерттеп, о?у-т?рбие процесін бала дамуыны? за?дылы?тарына с?йеніп ?йымдастыру.
• т?рбие процесіні? ?здіксіз, ?рі кешенді ерекшелігін ескеру.
• педагогтарды? жеке басыны? ж?не е?бек м?дениетіні? жо?ары д?режеде болуы.
Т?рбие ?дістері бір-бірін толы?тырады, оларды? бірлігі т?рбие ж?мысына игі ?сер етіп, балаларды? білімін, іскерлігі мен да?дысын тере?детеді, ?о?амды? ?мірге, е?бекке баулиды, адамгершілік т?жірибесін байытады. ?дістермен бірге м??алім т?рбиені? т?сілдерін ж?не ??ралдарын ?олданады.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Т?рбиені? ?дістері мен т?сілдері ж?не оны? т?рлері »

Тәрбиенің әдістері мен тәсілдері және оның түрлері

Жоспар:
1. Тәрбие әдістері, анықтамасы, жіктелуі.
2. Адамгершілік сананы қалыптастыру әдістері:
3. Қоғамдық мінез-құлықты қалыптастыру және іс-әрекетті ұйымдастыру әдістері: үйрету, жаттықтыру, ойын, тапсырма, педагогикалық талап.
4. Тәрбиедегі ынталандыру әдістері: жарыс, мадақтау, жазалау, оған қойылатын талаптар.
5. Өзін-өзі байқау және бақылау әдістері.

1. Тәрбие әдісі дегеніміз - оқушылардың тұлғалық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байланысты педагогикалық жұмыс тәсілдері. Әдістерді мұғалім тәрбиенің мақсатына, мазмұнына балалардың жас және дербес ерекшеліктеріне, тәрбиелік деңгейіне қарай іріктейді. Әдістер тәрбие мақсатына жетуге, оқушыларды қоғамдағы тәртіп ережелерін үйретуге, адамдармен қарым-қатынас жасауға, олардың жақсы тәжірибесін алуға көмектеседі.
Қоғамдағы әлеуметтік-экономикалык; өзгерістерге байланысты тәрбие мақсаты мен мазмұнының өзгеруі әдістер жүйесін жаңартады. Қазіргі кезде әдістер жүйесінің ондаған жіктелісі бар, олардың біреулерінің тәжірибелік, ал екіншілерінің теориялық маңызы басымырақ.
Сипатына қарай топтастырылған тәрбие әдістері: сендіру, жаттықтыру, мадақтау және жазалау, іс-әрекетті ұйымдастыру, оқушының тәртібіне ықпал ету әдістері.
Осыған орай тәрбие әдістері төрт топқа ажыратылады:
• Адамгершілік сананы қалыптастыратын әдістер.
• Іс-әрекет және қоғамдық тәртіп тәжірибесін қалыптастыратын әдістер.
• Тәртіпке, іс-әрекетке ынталандыратын әдістер.
• Мінез-құлық пен іс-әрекетке бақылау жасау, өзін-өзі бақылау, ұйымдастыру және өзіне-өзі баға беруді, ұйымдастыруды жүзеге асыру әдістері.
Тәрбие тәсілдері дегеніміз - әдістің бір бөлігі. Тәрбие тәсілдері:
1. Тәрбиенің мақсаттарын, міндеттерін, оларға жетудің жолдарын ұсыну.
2. Ақпараттық - ағартушылық.
3. Бағдарлау - іс-қызмет.
4. Қатынас.
5. Бағалау.
Тәрбиенің мақсаттары мен міндеттерін және оларға жетудің жолдарын ұсыну тәсілін қолданып мұғалім оқушыларды идеялық адамгершілік көзқарастармен қаруландырып, өз еңбегі мен ұжым еңбегін жоспарлауға, ұйымдастыруға, еңбекпен іс-қызметтің мақсаттарына жету жолдарын таңдауға, іс-қызметтің сапасы мен нәтижелерін олардың алдағы мақсаттарға сәйкестігін анықтатуға үйретеді.
Бағдарлау - іс-қызметтік тәсіл оқушыларды еңбекке даярлауға қызмет етіп, еңбек белсенділігін туғызып, іс-қызметке жауапкершілікпен қарауды, халық игілігін молайту жолында еңбек ету қажеттігі сенімін қалыптастырады. Балалар күнделікті іс-қызметке қатысып, қоғамның материалдық саласында адамгершілік және еңбек бағдарларын дұрыс таңдап дамытады.
Қарым-қатынас тәсілі - балалар мен ересектердің іс-қызмет кезіндегі қатынасына негізделіп, оқушылардың қоғамдық мінез-құлық нормаларын игеруіне көмектеседі. Оқушылар тәртіп ережелері жөніндегі ақпаратты топта, сыныпта, мектепте құрастырып, оны төменгі және жоғары сынып оқушылары, мұғалімдер, ата-аналар, ересек адамдар арасында жетілдіреді.
Бағалау тәсілі көмегімен мектеп оқушылары адамдардық кимыл-әрекеттерін, көзқарастарын, сенімдерін, тәртіп бағыттарын айқындауға, негіздеуге, өз іс-қызметін, оқу мен еңбектегі жетістіктерін, адамгершілік сапаларын өздері бағалауға үйренеді. Оқушы іс-қызметтің адамгершілік жақтарын бағалауға жаттығады. Мұғалім бағалауды, өзіне-өзі баға беруді қалыптастырып қамқорлық жасайды. Баға беру алынған білімді жеке тәжірибемен байланыстырып, оған жаңа қасиет береді.
Тәрбие құралдары дегеніміз - оқушының адамдық қасиеттерін қалыптастыратын, мұғалім мен баланың санасына тәуелсіз материалдар. Тәрбие құралдары:
• Іс-әрекет түрлері
• заттар;
• рухани және материалдық мәдениет
• бұқаралық ақпарат құралдары;
• педагогикалық ықпал жасау құралдары.
2. Жеке адамның санасын қалыптастыру әдістері.
Жеке адамның санасын қалыптастыру әдістері • этикалық әңгіме;
• әңгімелесу;
• пікірталас;
• лекциялар;
• өнеге;
• көндіру

• Этикалық әңгіме - этикалық, эстетикалық мәселелерді оқушыға талдату. Мұғалім оқушылармен әңгімелескенде, олардың ойын тыңдап, онымен санасады, ынтымақтаса жұмыс істеп, адамның мінез-құлқына, жүріс-тұрысына қойылатын талаптарды бұзған оқушылардың іс-қылықтарын талдайды. Әңгімені бастауға себепші болатын балалардың теріс қылықтары. • Пікірталас. Пікір білдіру, баға беру оқушының дүниеге сенімін арттырып, ондағы қателіктер мен кейбір адамдардың жалған көзқарастарымен күресуге үйретеді.
Пікірталас оқушылардан ақыл-ой қызметін, сезім белсенділігін талап етеді. Мұғалім пікірталасты өткізбес бұрын оның тақырыбын, сұрақтарын тұжырымдап, жүргізушіні белгілеп, қолданылатын әдебиеттерді ұсынып, оқушыларды пікірталас ережелерімен таныстырады.
• Түсіндіру. Бір топқа, жеке оқушыларға жаңа ережелер басқа адамды құрметтеу, өзін басқа кісінің орнына қою, т.б. түсіндіріледі. Партаны сызу, дөрекілік жасау теріс қылық екенін түсіндіре берудің қажеті болмағандыңтан басқа әдіс қолдану керек. Мұғалім адамшылық қасиет туралы баланың пікірін сұрап, оқушыны жақсы сапалардың қажеттігіне сендіріп, баланы теріс қылығы үшін ұялтып, түзелуге бағыттайды.
• Өнеге. Мұғалім оқушыларға әдебиеттегі және өмірдегі түрлі кейіпкерлерді үлгі еткенде оқушы өзінің ішкі жан-дүниесіне үңгіле бастайды. Бала басқа адамға еліктегіш. Бастауыш сынып оқушылары барлық адамдарға еліктейді. Жеткіншектер өздері таңдаған адамдарына еліктейді.
Балалар әдеби және тарихи кейіпкерлерге, құрбыларына, ересектерге, ата-аналарына, мұғалімдерге, бұқаралық ақпарат құралдарының, өнердің жас ұрпаққа үлгі ететін адамдарына еліктейді.
• Сендіру. Мұғалім өз пікіріне баланы сендіргісі келіп, оған былай дейді: "Ақымақ - жаман адам, себебі ол өз ісіне есеп бермейді".
Көзін жеткізу - тәрбиешінің өз тәртібі, жұмыс тәсілдері арқылы жүзеге асатын, балалар көзқарасына ықпал етудің педагогикалық тәсілі.
Қоғамдың пікір. Балаларға тәрбиешінің қоятын талабы ең алдымен ұжымның талабы екендігін түсіндіру керек. Ұжымның талабы - жалпы қоғамдың пікірдің көрінісі. Қоғамдың пікір ұжымдағы іс-әрекетті ұйымдастыру және мінез-құлықты қалыптастырудың негізгі әдісінің бірі.
Қоғамдың пікір ұжым мүшесінің, жекелеген топтардың іс-әрекетін, қылығын бағалауда қолданылады. Қоғамдың пікірдің негізгі нысандары - ұжым мүшелерінің жиналыста, жиындар да, митингіде, жергілікті баспасөзде және дөңгелек үстел басында, ашың әңгімеде, кемшіліктерді сынап, жаңа міндеттерді жүзеге асырудың жолдарын белгілеуі.
3. Қоғамдың мінез-құлықты қалыптастыру және оқушылардың іс-әрекетін ұйымдастыру. Іс-әрекет - адамдардың қоршаған ортаға белсене қатысуының негізгі нысаны, ішкі жан дүниесінің көрсеткіші, дамуының, өздігінен жетілуінің шешуші белгісі. Адамның іс-әрекетінің дамуына қарым-қатынас ерекше әсер ететіндіктен, іс-әрекеттен тыс тәрбиенің болуы мүмкін емес.
Жаттығу әдісі - мінез-құлықтың нормалары мен ережелеріне сай тәрбиешінің әр түрлі іс-әрекетті ұйымдастыруы. Тәрбиеленушілердің орындайтын жаттығулары - тәрбиешінің талаптарын орындап, адам игілігіне еңбек ету, басқаларға қамқорлық жасап, қуанышқа бөленуі.
Жаттығу әдісі оқушыны объект жағдайынан субъект жағдайына жеткізеді. Жаттығу әдісінің педагогикалық-психологиялық ерекшелігі - жаттығулар мен әрекеттердің баланың ішкі қасиетіне айналуы. Тапсырма бергенде баланың ішкі мүмкіндігін, күшін, бағытын жан-жақты терең зерттеп, қоғамдық бел-сенділігін басқару жалпы адамзаттық адамгершілік қасиетінің дамуына және оның дұрыс іс-қимылы мен мінез-құлық дағдысын қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Ойын - бала әрекетін дамытудың негізгі құралы. Ойын баланың мінез-құлқын қалыптастырып, ой-өрісін өсіріп, ортаға бейімдеп, өзін еркін сезуге үйретеді. Ойын - балалардың бір-біріне деген қайырымдылық, мейірімділік, жанашырлық, достық, жолдастық сезімдерін тәрбиелейді. Балаларды қоршаған ортамен таныстыру, тілін дамыту, табиғатпен таныстыру, бейнелеу өнері пәндері оларда табиғатқа деген сүйіспеншілік, үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сияқты адамгершілік сипатын қалыптастырады.
4. Тәрбие әдістерінің үшінші тобы: тәрбиеленушілердің мінез-құлықтары мен іс-әрекеттерін ретке келтіру, дер кезінде түзету және ынталандыру қызметін атқаратын әдістер. Олар мектеп оқушыларының қылықтары мен іс-әрекеттерін қуаттау немесе айыптау, олардың жағымды қылықтарын мақтау, ал теріс қылықтарын тежеу мақсатында қолданылады.
Бұл әдістерді қолдануда педагогикалық-психологиялық тұрғыдан ескеретін жағдайдың бірі - бала тәрбиенің тек қана объектісі емес, тәрбиенің субъектісі болып табылатындығы.
Баланың табиғатында "Мен өзім" деген белсенділігі бар, ол тәрбиеленушілердің әрекетіне және өздерінің мінез-құлықтары мен іс-әрекеттеріне тәрбиешілердің берген бағасына енжар қарамайды. Сондықтан, тәрбие мен баланың өзін-өзі тәрбиелеуі үнемі қатар жүреді.
Мадақтау - оқушылардың тәртібін, мінез-құлқын бағалап және көтермелеп отырудың, педагогикалық ықпал етудің тиімді жолы.
Мадақтау оқушының өзінің адамгершілігін сезінуіне, мінез-құлқы мен көңіл-күйіне бақылау жасауға, өзін-өзі тәрбиелеуге көмектеседі. Мадақтау әдісі арқылы оқушы өзінің мінез-құлқы қандай болуы керектігін түсінеді, жағымды мінез-құлықты дамытып, ісінің дұрыстығын көріп, өзіне сенімділігі артады, жақсы істерді жалғастыруға тырысады. Мадақтаудан алған әсері оқушыны теріс әрі келеңсіз істерден сақтандырып отырады.
Мадақтау түрлері: алғыс айту, мақтау, сыйлық беру, марапаттау. Жазалау - жағымсыз мінез-құлқы мен іс-әрекетінің теріс екендігін балаға үғындыру және істеген теріс ісіне қынжылту. Мұғалім мектептегі жазалау шарасына өте сақтықпен қарауы тиіс. Оған қойылатын талаптар:
• жазаны талап қою әдісімен ұштастыру;
• жазаның кек алу, баланың жеке басының адамгершілік қасиетін кеміту, намысын қорлау, жәбірлеу түрінде болмауы;
• жазаның әділдігі, әділетсіз жаза балаларды тәрбиеленушілерден алыстатып, ұжымнан бөлектенуіне әкеліп соғады;
• жаза қолдануда педагогтік әдепті сақтау. Тәжірибелі педагогтар оқушылар ұжымының көмегіне, қолдауына сүйеніп, тәртіпсіз оқушыны жазалайды.
Жазаның түрлері оқушылардың жас және дара ерекшеліктеріне сай болып, тәрбиенің басқа тәсілдерімен байланысты болуы шарт. Жазалаудың түрлері: ескерту, сөгіс, т.б.
Жарыс жастардың бір-бірімен еңбектегі, спорттағы, өнердегі табыстарын көрсету үшін қолданылады. Жарыс оқушының іс-әрекетіне жаңа серпін, жаңа өріс беріп, өзіне талап қоюына мүмкіндік туғызады.
5. Өзін-өзі байқау және бақылау әдістері.
Тәрбие әдістерінің ықпалын, оның сапасын және нәтижесін анықтау және талдау үшін мінез-құлық пен іс-әрекетке бақылау жасау, адамның өзін-өзі бақылауы және өзіне-өзі баға беру әдістері қолданады.
Өзін-өзі байқау және бақылау әдістері тобындағы әдістің бірі -тәрбиелейтін жағдаят туғызу әдісі. Тұтас педагогикалық процесте жеке адам ең алдымен әр түрлі әрекеттер барысында қалыптасып дамиды. Сондықтан баланың өмірін, қоршаған ортаға деген қарым-қатынасын ұйымдастыру ісі белгілі міндетті шешуге барынша жауап беретіндей ұйымдастырылуы керек.
Балаға өмірде әр түрлі жағдаяттарды шешуге тура келеді. Зерттеулер бұл жағдайда баланың дайындығы жеткіліксіз екендігін дәлелдеді. Автобуста отырғанда жаныңа келген қарт кісіге орын бересің бе? Ескертуді естімеген боласың ба? - деген мұғалімнің сұрағына оқушы өзінің көзқарасына, мінез-құлқына сүйеніп жауап беруі жаңа талаптарға сай іс-әрекеттері мен қарым-қатынасын өзгертеді.
Тәрбие жұмысының нәтижелерін оқушылардың мінез-құлқы мен іс-әрекетін, өзін-өзі тәрбиелеуін педагогикалық бақылау жүргізу арқылы білуге болады. Педагогикалық бақылау әдісі тәрбиелілікті анықтауға арналған. Ауызша және жазбаша сауалнама, тестілер, тәрбиелік мақсат көзделген шығармалар, оқушыларды өзін-өзі сендіруге үйрету, оқушылардың барлық іс-әрекетіне талдау жасау қорытынды шығару әдістері - баланың өзіндік педагогикалық психологиялық ерекшеліктерін тану-дамыту мақсатында кеңінен қолданылуда.
Тәрбие әдістерін дұрыс таңдау және оларды тиімді пайдалану
Тәрбие жұмысында әдістерді таңдап алу оқушылардың жас және дербес ерекшеліктеріне, өмір тәжірибесіне, педагогикалық жағдаяттарға тәуелді.
Тәрбие әдістеріне қойылатын педагогикалық-психологиялық талаптар:
• оқушылардың жас және дара ерекшеліктерін зерттеп, оқу-тәрбие процесін бала дамуының заңдылықтарына сүйеніп ұйымдастыру.
• тәрбие процесінің үздіксіз, әрі кешенді ерекшелігін ескеру.
• педагогтардың жеке басының және еңбек мәдениетінің жоғары дәрежеде болуы.
Тәрбие әдістері бір-бірін толықтырады, олардың бірлігі тәрбие жұмысына игі әсер етіп, балалардың білімін, іскерлігі мен дағдысын тереңдетеді, қоғамдық өмірге, еңбекке баулиды, адамгершілік тәжірибесін байытады. Әдістермен бірге мұғалім тәрбиенің тәсілдерін және құралдарын қолданады.