| Сабақтың түрі: сайыс Көрнекіліктер: қазақтың ұлттық бұйымдары Сабақтың барысы: а) Наурыз туралы мағлұмат беру ә) Сайыс I. Кезең «Өткел» (топ басшыларының жарысы) (1минут ішінде 5 сұраққа жауап береді. 1сұраққа 500 ұпай) «Жалын» тобы: 1.Кигіз үй бөлшектерін ата (шаңырақ, кереге,уық, ағаш, есік, түндік, үзік, туырдық, киіз есік) 2.Наурыз мейрамы қай жылдан бастап ресми тойланды? ( ) 3.Бала тәрбиесіне байланысты қандай салт дәстүрлер бар? (шілдехана, бесіккке салу, қырқынан шығару, тұсау кесер). 4.Алтын адам қай жерде қай жылы табылды? ( Есік қаласы) 5.Ұлттық саз аспаптарын ата (домбыра, қобыз, сыбызғы, жетіген, шаңқобыз, абдыра, сазсырнай) «Жұлдыз» тобы : 1.Ұлттық бас киімдерді ата (сәукеле, кимешек, жаулық, тақия, бөрік, тымақ, малақай, қалпақ) 2.Ұлттық ойындарды ата: (ақсүйек, алтыбақан, сақина салу, орамал тарту, қыз қуу, бәйге) 3.Астана Қазақстаннның нешінші қаласы (Орынбор, Ақмешіт, Алматы, Ақмола ) 4.Елбасының Республика халқына арналған Қазақстан жолдауы қай жылы жарияланды? ( ) 5.Жарапазан қай уақытта айтылады?(Рамазан айындағы ораза уақытында) II. Кезең – « Белес» Әр топқа екі сұрақ беріледі (200 ұпай ойлануға 1 минут) 1. «Ат шаптырым жер» сөзінің мағынасын түсіндір 2. «Мұрныма су жетпей жүр» сөзінің мағынасын түсіндір 3. Іркіт дегеніміз не? 4. Саба дегеніміз не? III. Кезең - «Бекет» 1.Мемлекеттік рәміздер қай жылы қабылданды? ( 1992 жыл маусым жыл қаңтар) 2.Қазақстан Республикасының егемендігі туралы Заң қашан қабылданды? Жыл қазан IV. Кезең – «Асу» (ұпайы көп топ бастайды ) 1.«Жиен ел болмайды, желге ас болмайды» дегендегі «жиен» кім? (қыздан туған бала «жиен » деп аталады). 2.«Женге қойған астың «ішінде желке жүреді» дегендегі жеңге кім? (ағаның әйелі) 3.Қандай жілік қыз балаға берілмейді? (кәрі жілік) 4.Малдың басы қандай қонаққа ұсынылады? (сыйлы қонаққа)ф 5.«Абысын тату болса, ас көп» деген сөз бар. Сондағы абысын кім?(ағайынды адамдардың әйелі) 6.Наурыз көже қалай жасалады? (соғымнан қалған сүр ет, қойдың басы, езілген құрт, бидай, тары, күріш, пиаз, сүт) 7.Абайды «Қазақтың бас ақыны» деген кім? (А. Байтұрсынов) 8.Ш.Уәлиханов кім? (ғалым, тарихшы, фольклоршы, этнограф, географ, ағартушы) V. Кезең - «Жезқұйрық» (Жеңген топ ойнайды, ойнамай тоқтатуға да болады, өз еріктерінде.) Бұл ойында көмек пайдаланбайды. Мысалы ұпай жинап, дұрыс жауап бере алмаса, жинаған ұпайларының тең жартысы күйеді. Ал егер сұраққа жауап қайтарса ұпайлары екі еселенеді. (өлеңнен үзінді оқылады.) Шығарма аты, авторы кім? Женген топ марапатталады. «Халық пен халықты, адам мен адамды теңестіретін нәрсе бісім, ал білім берудің басты құралы ойын » деген М.Әуезов сөзімен сабақ түйінделеді. «Жалын» тобы: «Жұлдыз» тобы : Атажұрт ауылы V.Кезең «Жезқұйрық» I.Кезең - «Өткел» II. Кезең – « Белес» III. Кезең - «Бекет» IV. Кезең – «Асу» Наурызым –Мерекем, Наурызым – Берекем. Наурыздың туындауы Наурызға байланысты тағы бір «Оның жер өңдеуші жұрттардың санасында қалыптасқандығы» жөніндегі уәж шындыққа сәйкесе ме? Шын мәнінде, «Наурыз» ұғымын он екі мүшелдік астрологиялық уақыт өлшемінен тыс алып қарау қыйсынсыз. Өйткені, Наурыз мерекесінің өзі - жерөңдеушілік сананың емес, космогониялық, абстрактылық сананың жемісі. Ал, ондай санаға көшегендер ғана ие. Ежелгі Тұран мен Иранның қоңсылас, тіпті туыс халықтардың мемлекеттері екендігін ескерсек, Наурыз мерекесі осы екі халық арқылы бірдей аталатын адамзаттың бір мерекесінің екі нұсқасын дамытқандай әсер бар: парсылар отырық жұртқа тән, ал тұрандықтар көшегендік нұсқаны таратқандай. Оны Наурыздың үш категориясының бірі, адамға тән жаратқандық ырыс болып табылатын, мәні бір Дәмді екі халықтың екі түрлі әзірлеуінен де көруге болады. Қазақтар наурызкөже ретінде жеті дәмді біріктіру арқылы Ғарыштың аңыздық бастапқы күйін, ғаламның бір қауызға кірігуін мәндеген. Мұның астарында (алуан) Түрдің Мәнге айналуын (бірегейленуін) паш ету жатыр. Ал, ежелгі парсылардың наурыздық дәстүрін жалғастырған өзбектер, «сүмелек» (сумаляк) аталатын асты отырық жұрттарға тән дақыл өскінін көгерту арқылы әзірлейді. Алайда, бұл да «ну» (жас, соны) талабын жүзеге асыру болып табылғанымен рәсімге тән принципті толық аңғартпайды, тек қана «нулық» пен «жаңалықты» ғана паш етеді. Ал, ирандықтар «ш» әрпінен басталатын атауы бар жеті тағамды даярлау арқылы, әлгі наурызкөжелік жеті дәм талабын өздерінше жүзеге асырады. Демек, бұл жағынан Иран мен Тұран жұрты бір мәнді екі түрлі жолмен ғана іске асырып отыр. Бұған қарап, кейбіреулер тұжырымдап жүргендей, Қорасанда пайда болған 3000 жыл бұрынғы диқандықпен Наурыздың туындау тарихын шектеу мүмкін емес. Адамзаттық алтын тарихи діңгек ретінде танылып отырған батыс Азиялық Убейд, Шумер мәдениеттерінің көрінісі «Наурыздың мерекеленуін отырық дихан тұрғындар туындатты» деген уәжге итермелейтіндей негіз емес. Өйткені, аталған мәдениеттердің өзі кәзіргі қазақ даласынан барған көшпелі жұрттың тікелей араласуымен басталғанын дәйектейтін ғылыми уәжге тиек болуын санадан аластай алмаймыз. «Мәдени көшкіннің» осыдан кемінде жеті мың жыл бұрын басталып, үздіксіз жүріп отыруына көз жеткізе бастаған тарихи ғылымдық пайымға («Аркаим – очаг мировой цивилизации, созданный прототюрками», А.К.Нарымбаева, 2007ж) қарсы тұру қиянат. Өйткені, бұл уәж ғылыми дәйектен гөрі ресми қалыптасқан еброцентристік көзқарасқа негізделген «түрі индоебропалық, мазмұны адамзаттық» мәдени бастаудың қаншалықты рас екендігіне күмән туғыза бастады. Ендеше, іргетасын күмәнді осы тұжырымға бекіткен ежелгі гректік, парсылық мәдениеттердің дербес туындауы үлкен дүдәмәл күйінде қалып отырғанда, Наурыздың туындауын күмәнді негізге бекіту қаншалықты кінәсіз, қаншалықты күнәсіз болар еді? Наурыз қашан пайда болды деген сауалға, әрине, нақты жауап беру қыйын. Алайда, Адам баласы Уақытты есептеу мен бағалай білгеннен бастап, бейнелі ойлау қабылеті туғаннан сәттен Наурызды мерекелеу қажеттігі туылған болар. Бізді осындай ойға жетелейтін бес мың жыл бұрынғы Алматының солтұс-батысындағы 170 шм жердегі Аңырақай тауындағы жартастағы ежелгі суреттер. Онда жер бетілік мақұлықтардан бірнеше есе ірі екі тұлға бейнеленіпті: оң жағында күндидарлы адамкейіпті киелі тұлға бері қарап тұр, бұл «Тәңір» аталып жүрген жарқын күш болса керек, оның сол жағында әрі қарап, түндидарлы сайтанкейіпті - Ыңыр (Іңір); олардың ортасында сағат тіліне қарсы бағыт бойынша Сыйыр жылының 4 маусымы бейнеленген: жаңа туған бұзау, оның үстін ала баспақ жайылып тұр, ал оның сол жағында семіз де мүйізі қарағайдай ірі бұқа Тәңірге қарап тұр да, оның астыңғы жағында мүйізі түскен, ауру да көтерем сыйыр тәлтіректеп тұр. Бұл сәйкес түрде бейнелеген жылдың төрт мезгілі – көктем, жаз, күз және қыс. Бұлардың бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам билеп жүр. Бұл – ежелгі наурыз мерекесі емей немене? |
