Ұлы Даланың мәдени ескерткіштері

Тақырыбы: Ұлы Даланың мәдени ескерткіштері.

Бұл туралы ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың: «Біз үшін ортақ тағдыр – бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел – жалпықазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың арманы», - деген қанатты сөз құлді түркі халықтааарын бір серпілтіп, ертеңге деген сенім ұялатқаны жасырын емес. Елбас және бір сөзінде: «Мәңгілік Ел- ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы.....

Мақсаты: Оқушылардың патриоттық сезімдерін ояту, ерлікке, елін, жерін сүюге.

Отан қорғауға тәрбиелеу. Қатысушылардың қызығушылығын арттыру, Жаңа тәсіл түрлерімен таныстыру, үйрету.

І. Ұйымдастыру.

ІІ. «Ұлы Даланың мәдени ескерткіштері» жобасын қорғау.

ІІІ. Қортынды.

Екідің Арқалақ қаласынын 120-125 шақырым жерде орналасқан Екідің ауылында ХІІІ ғасырда тастан тұрғызылған екі үйінді бар. Тастан үйілген екі биік дің жау әскерін қарауылдау үшін салынған. Осы екі еске рткіштің жандағы ауылды ауылдың аты да осыдан пайда болған.Дің дегеніміз тастан жасалған биік күзет орыны.Олар биік қыратты жерде орналасқан, сыртқы келбеті киіз үйге ұқсайды.Іші де киіз үйдің ішкі көрінісі болып келеді.Діңнің төбесіне шықсақ, алыс жақын жердегі айналаның бәрі анық көрінеді. Жауды алыстанан байқауға болады.Төбесінде тесігі бар. Қауып төнген сәтте қарауылдағы сарбаздар ішіне от жағып, түтінін белгіге ретінде қолданған. Ауа райы қолайсыз кездерде үй есебінде пайдаланған.

Шоң би Шоң би кесенесі Екідің ауылының қасында тұрғызылған. Іргетасы ХІХ ғасырдың соңында қаланған. «Би» сөзі қысқа болғанымен, мағынасы өте зор. Қазақ даласында би мәртебесіне лайықты адам аз болған, өйткені ел ішіндегі дау-жанжалға бітім айтып, әділ қазы болу үшін жұрт арасында беделі жоғары әділ, тура, парасатты тұлға болу керек. Билік атадан балаға тарамаған, ол тек жеке адамның қасиеттеріне байланысты болған. Шоң өзінің даналығы, ой ұшқырлығы, шешендігі және аса әділдігімен ел арасында би атанып кеткен. Шоң би кезінде болыс басшысы болып та сайланған,дегенмен оның билігі ресми атағынан әлдеқайда биік болғаны сөзсіз. Әділ биге тұрғызылған кесене – халықтың сыйсыяпаты мен құрметінің белгісі. Кесененің биіктігі – он метрге жуық. Шоң би кесенесіне қайта жөндеу жұмыстарын жүргізу қажет. Өйткені, қаланған кірпіш кей жерлерінде жарылған.

Мақат Қабыры Арқалықтан шамамен 150 шақырым жерде,Қарағанда обылысымен шекаралас аймақта, «Мақат саханасы» қабыры орналасқан. Халық оны Сахнатам деп атап кеткен. Бұл мазардың ғажайып-тығы тек қана махат руынан қайтыс болған ұрпақтары кезекпен осы саханаға қойылып отырған. «Махат саханасы» Жаңақала ауылынан көлікпен шамамен екі жарым сағаттық жерде орналасқан. Арнайы тас жол болмағандықтан онда тек жаз айларында, жер қатқақта ғана жете аласыз. Осы кесене жанында, бұл мазардың ХХ ғасырдың басында салынғандығы жазылған тақтайша орнатылған. Десек те, кей деректерде бұл сәулет құрылысының ХҮІІІ ғасырға тиесілі екендігін растайды. Бірақ бұл кесене сәулеттілігімен де салынған жылымен де басқа кесенелерден еш айырмашылығы жоқ болғанмен, ішіне мәйітті жерлеу тәсілі кімде болса да таң қалдырары анық. Мұнда тек Махат руы ұрпақтары мәйіті қойылады. Мәйіт келесі адам қойылғанша сахна үстінде сақталады. Одан соң қасындағы ұрпаға түсіріледі. Бірақ осы кесенені салушының неліктен бұл руға жерлеудің Ислам әлемінде қабылданғандай жер асты есем, осы тәсілді таңдағаны түсініксіз. Бірақ бір ақиқаты, тастардан өнерлеп жасалған осы ұра ішіндегі Махат ұрпағының сүйегінің қалыпты жағдайда сақталғанына көз жеткізуге болады. Бұл кесененің жерасты бөлігінің желдеткіш жүйесі жіті ойластырып салынғандығының дәлелі. Басты таңғажайып ерекшелік те осында болып отыр. Осы ойластырылған жүйенің арұасында мәйіт бұзылмай, кеуіп, күлге айналуына мүмкіндік жасалған. Әбдіғапар Ханның кесенесі Қазақ халықының 1916 жылғы Торғай даласындағы ұлт-азаттық көтерілістің басшысы. Жаңақала ауылының маңына жерленген. 1916 жылғы Торғай даласындағы ұлт-азаттық көтерілістің басшысы, ұйымдастырушысы, халық хан көтерген Әбдіғапар Жанбосынұлы қатарынан озық, сауатты, діңдар адам болған. Көтеріліс көсемдері КЕйкі, Амангелді батырларға ақылшы, басшы бола білген азамат, өзін халқы хан сайлағанымен тарихи қағидадан аттамай өзін хан емес Әмір деп атауды ұсынған. Әмір Әбдіғапардың әулеті текті тұқымнан шыққан. Арғы бабасы Нияз Абылай заманында қарадан шығып хан атанған. Әбдіғапардың анасы Ахмет Байтұрсыновтың апалары болған. Азаттық үшін алысқан арыс азаматты өз жақтастары қызылдар 1919 жылы жыланшық бойындағы «Зәуре» қопасы жағасында үйінен ас-су ішіп отырып атып кеткен. Ағайын туыстары денесін өінің ата мекені Жаңақалаға әкеліп елеусіз жерлеген. Көптеген жылдар Әмір Әбдіғапар аты аталмай ардақты азаматқа қианат жасаалып келді. Тәуелсіздік алғаннан кейін ғана Әбдіғапар ақталды, еңбектері жарыққа шықты. Арқалақ қаласынан оңтүстікке қарай 100 шақырым көлемінде, күре жолдан алыста «Қараторғай» өзені ойпатындалыстан ақ шаңқан күнбез көрінеді. Осы жерде Жанбосынұлы Әбдіғапар хан әулеттерінің ата- бабадан бері келе жатқанрулық қорымы бар. Сол қорым жанынан 2010 жылдың жаз айында 1916 жылғы Торғай даласындағы ұлт-азаттық көтерілістің көсемі хан Әбдіғапар дың 130 жылдығына орай ұрпақтар өте көрікті ақ мәрмәр кесене орнатты. Әбдіғапар ханның мүрдесі осы жерде қызыл тамның ішіне жерленген. Атыраудан арнайы алдырған құрылыс материалы ханға арналған кесекенеге ерекше сән берген. Әрі кесене өте биік көрікті, күмбезді, мұсылман жобасымен салынған. Алматы мен Астана қаласында тұратын ұрпақтары бабасы рухына арнап садырған кесене Торғай өлкесіндегі тарихи ескерткіштердің бірі. Қазақ халқынның тәуелсіздігі мен бостандығы үшін күрескен, сол жолда шәйт болған арыс азаматы Әбдіғапар ххан Жанбосын ұлың халқы құрмет тұтады. Қос там Екі егіз кесене биікке қоса самғап тұрғандай. Бұл Екідің мен Жаңақала ауылдарының ортасына орналасқан ескерткіш. Мұнда екі ағайынды Байқожа мен Айқожа жерленген. Салынған мерзімі - ХІХ ғасырдың соңы. Ағайынды Байқожа мен Айқожа әулетінде аты әйгілі тұлғалар көп болған. Билер де, батырлар да, тіпті хан да болған екен. Мұнда атақ әрұайсысына жеке жігері мен аса қабілеттері үшін берілген. Осындай киелі әулеттен шыққан Байқожа мен Айқожа да өнегелі азаматтар болған. Аттары да бір біріне ұқсайтын, екі ағайынның арасында өзіндік нығыз байланыс болған. Бұл қандас адамдар о дүниеге аттанғанда бір жерде жерленген. Қос там деп осы ағайынды екі азамат кесенесі аталады.

Құлымбет Әулие Құлымбет әулие Қайыңды ауылынан 7 – шақырым жерге жерленген. Басында әулиеге арнап салынған үлкен кесене бар Құлымбет бабамыз әулиелігімен аты шыққан киелі, әруақты діндар адам болған. Көзінің тірісіде әулиеден денсаулығына медет тілеп келушілер үнемі үзілмеген болса, арада қаншама жылдар өтседе киелі әулиеден жәрдем тілеп келушілер бүгінгі күнде сремеген. Ол кісінің әулиелігі туралы халық арасында сақталған не бңр ғажайып оқиғалар бар. Соның бірі күні кеше 2000 жылдың басында Қайыңды елді мекенінің маңында үлкен өрт болады. Құлымбет әулие кесенесіне жақындайды. Кең ауқымды қамтыған өртті ешқандай күш тоқтаталмайтындай көрінеді ауыл тұрғындарына. Лапылдап маңайын жалмап келе жатқан тілсіз жау Әулие кесенесіне жақындап өздігінен тоқтап, сөніп қалады. Жиналған халық әулиеннің киесіне таң-тмамша қалады.

Бақсы мола Ерте ғасырларда Торғай өлкесінің шығыс аймағында көптеген тарихи кесенелер көп болған. Солардың бірі 10-12 ғасырда салынған сәулет өнері Бақсы күмбезі. Бұл ескерткіш қазіргі Қостанай облысы, Арқалық қаласының Қайыңды кентінен батысқа қарай 4 шақырым жердегі қорымда орналасқан. Ел арасында танымал болған ақын-бақсыға арнап тұрғызылған күмбезді там шикі кірпіштен тұрғызылып, іші-сырты күйдірілген қызыл кірпішпен қапталған. Күмбез шеңбер пішімінде. Ақын – бақсының аты-жөні ел аузында сақталмаған. Қазір Бақсы моланың қабырғалары құлаған, шығысқа қараған есік жақ қапталы ғана аздап сақталған. Бұл моланы 1948 жылы Әлкей Марғұлан келіп зерттеген. Ғимарат маңындағы тігінен қойылған биіктігі 30-40 см. тақта тастар бетіне арғын, қыпшақ, найман руларының таңбалары қашалған. Басқа мола тарихи түбегейлі зерттеуді қажет етеді.

Кейкі батыр үңгірі 1916 жылғы Торғайдағы Ұлт-азаттық көтерілістің хас батырларының бірі Кейкі (Нұрмағанбет) батыр Көкембайұлы патшалық Ресейдің қазақ халқына жасаған үстемдігі мен қиянатына, кейін Кеңестік жүйенің озбырлығына қарсы көтеріліп өмірінің соңына дейін қолына қару алып күресіп өткен азамат. Әділдік үшін атқа қонған азамат жауына қарсы шабуыл жасай жүріп жан сақтау үшін Ұлытауды, Сарлықты, Жетіқызды, Сарыторғай, Қараторғай өзендері бойындағы жартасты паналаған. Тасты бұзып үңгір жасаған. Кейкі аралаған жерлер, ол паналаған үңгірлер өте көп. Әлі ел есінде. Шеңбер ауылынан Сарыторғай ауылына қарай Қараторғай өзенінің солтүстік бетіндегі биік жартаста Кейкі батыр үңгірі бар. Үңгірдің алдынан келесде, үстінен келседе сырт көзге көрінбецді. Кейкі үңгірі биіктігі бірінеше метрдей қатпар жар тастың орта деңгейіне орналасқан. Алдын үлкен жақпар тасьармен қалап тастаған, оң жақ бұрышындаішке кіретін қаға беріс қуыс бар. Үңгірдің ішінен көз көрім жер анық көрінеді. Үңгірдің етегіне қалың тал, қайың өскен Қараторғай өзені батысқа қарай ағып жатыр. Кейкі батыр осы аймақты 1919-1923 жылдарда паналаған. Үңгірдің Төлек Махат кесенесі 2 шақырым батысқа қарай өзен иірімінде. Қыз тамы Қыз тамы әйел адамға салынған есік заманның санаулы ескерткіштерінің бірі. ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында тұрғызылған. Бұл тамның тарихы өткен заманның махаббаты хикаясымен ұштасады. Ертеде Екідің мен Жаңақала ауылдарының орнында екі дәулетті ру мекендеген.Туыстық қатынастарын үзбеу үшін, балаларын бір-бірмен атастыруды дәстүрге айналдырған. Бір күндері Алыс байдың қызы Бәтиманы Қоңырқұлжа байдың ұлына атастырылады. Бірақ атастырылған оң жақта отырған Бәтима бір күндері ауыр дертке шалдығып, қайтыс болады. Берілген уәдені, құдалықты үзбеу үшін, Қоңырқұлжа Алыс байға кіші қызы Қазынаны беруді сұрайды. Алдымен Қазына үлкендердің айтқанына көнбейді. Бірақ оның қарсылығы рулардың арасындағы туыстық қатынысты жоятынын сезіп, ежелден келе жатқан салт-дәстүрі үзбей , келісімін береді. Дегенмен, әкесіне екі шарт қояды: шексіз сүйген туған апасының рухына кесене салдырып, үлкен той жасауын қалайды. Алыс бай Қоңырқұлжаның баласына кіші қызы Қазынаны береді. Екі ру арасында туыстық қарым-қатынас нығаю үшін Қазынаның қалауымен тойға алыс-жақыннан ағайын шақырылады. Сөйтіп, ол екі рудың байланысын бекітіп, апасының рухына мәңгі естелік қалдырады. Қыз тамы адамда соңғы сапарына аттандырардағы көрсетілген құрмет қана емес, жас қыздың даналығы мен бейбіт өмірді сақтау үшін өзін құрбан етуімен есте қаларлық. Видео

Қортынды

« Ұлы Даланың мәдени ескерткіштері.» тақырыбында ашық сабақ өткіздім. Ашық сабақта ұстаздар қатысты. Мақсаты: Оқушылардың патриоттық сезімдерін ояту, ерлікке, елін, жерін сүюге. Отан қорғауға тәрбиелеу. Қатысушылардың қызығушылығын арттыру, Жаңа тәсіл түрлерімен таныстыру, үйрету. Оқушылар оздеріне берілген «Ұлы Даланың мәдени ескерткіштері» жобасын қорғады. Сұлтанова Ройжан және Бегалы Асылхан Екідін және Шоң би туралы қорғады. Советханұлы Диас Мақат Қабыры және Қос там туралы қорғады. Байтұяк Аян Әбдіғапар Ханның кесенесі туралы қорғады. Аляқашова Несібелді Кейкі батыр және Кейкі батыр үңгірі туралы айтып өтті. Илиясова Айсауле Амангелді Иманнов туралы айтын өтті. Кәкімжанова Аружан өзімізге жақын тұрған бақсы мол және Құлымбет Әулие ол кісінің туралы көптеген мәлімет айтып өтті. Жоба соңыннда Сансызбай Айшабибі Қыз тамы және ескерткіштер туралы қортындылап өтті. Бұл сабақта оқушылр өздеріне керекті мәлімтерін алды. Ашық тәрбие сағаты өз деңгейіне жетті.