?аза?ты? ?лтты? киімдері

Ерлерді?  киетін  ?лтты?  киімдеріні?  жиынты?ы  мыналардан  т?рады:  жейде,  шалбар,  же?сіз  ?амзол,  бешпет,  шапан,  ?олдан  то?ыл?ан  шекпен,  ?ыста  киетін  ішік,  тон  ж?не  к?пі.

Бас киім.  ?аза? хал?ыны?  ?лтты? бас киім ?лгілері-к?не заман тарихымен  бірге дамып келе жат?ан бай ?азына. К?ні б?гінге  дейін ?зіні? ?адір-?асиетін жоймай, ?ол?нерді? озы? ?лгісі ретінде ?ана емес, ?рі ?сем, ?рі ы??айлылы?ымен де пайдаланудан ?алмай келе жат?ан ?лтты? бас киімдер ?лі де аз емес. Оларды? кейбіреулерін ?арияларымыз ескіні?  к?зі деп киіп ж?рсе, енді біреулерін ?ыз ?зату, келін т?сіру  тойларында, ойын-сауы?тарда, мерекелерде  пайдаланады. Сонымен ?атар театрларды? арнаулы тапсырысы бойынша тігіліп ж?ргендері де аз емесе. ?аза? ?дет-??рпында бас киім к?ріктілік пен с?нділікті, баршылы?ты  білдіретін ?асиетті киім санал?ан.

 ?аза? ?ауымыны? ?детінде ер мен ?йелді? бас киімі де ?р бас?а. Ерге т?н бас киімдер: та?ия, б?рік, тыма?, ??ла?шын, ?алпа?, шалма, шыт, дулы?а, жы?а, ?ырпу, к?лапара, жалба?ай. Оларды теріден, а? терілерінен, тысты? маталардан сырып тігеді. ?йел бас киімдері: кимешек, жаулы?, к?ндік, шаршы, с?укеле, желек, ш?лі, б?ркеніш, берген т.б. Б?лар к?бінесе іштік же?іл, е? ?ымбатты а? терілерінен тігіледі.

?аза?  ??рпында бас киім к?ріктілік  пен с?нділікті, баршылы?ты білдіретін ?асиетті киім санал?ан. ?аза?ты? ‘’Дос басы?а, д?шпан ая?ы?а ?арайды’’ дейтін ма?алы осы жайдан хабардар етсе керек. Сол сия?ты сыпайылы? к?рсеткенде, біреуден біреу кешірім ?тінгенде, ая??а жы?ыл?анда бас киімді шешіп не б?рігін ая? астына тастап, а? ?ру да осы бас киімді ?астерлеуден ту?ан.

?р облыста тыма? ?р алуан ?лгіде тігіледі. Оларды?  ?р?айсысы ‘’ар?ын тыма?’’, ‘’?йсін тыма?’’, ‘’найман тыма?’’ деп ж?не ‘’?лы ж?з ?лгісі’’, ‘’орта ж?з ?лгісі’’, ‘’кіші ж?з ?лгісі’’ деп т?р-т?рге б?ліп айтады.

В.Плотниковты? 1859-1862 жылдары жаз?ан ?аза? киімдеріні? ішінен б?рік пен тыма?ты? 15 т?рлі ?лгісіні? атаулары бар. Соларды? ішінде жаба салма, ?айырма, т?рт сай, сегіз сай, д??гелек т?бе, шаша? т?бе, ?шкей тыма? деген т?рлері ел арасында ?азір де к?п кездеседі. Жаба салма тыма? негізінен  т?лкі терісінен, се?се?нен тігіледі де ??ла?ы мол милы?ы ке?, т?бесі аласа болып келеді. ?айырма тыма?та т?лкі мен ?озы терісінен тігіледі, оны? ма?дайы т?бесіне ?арай ?лкен ?айырмалы келіп, ж?рындары жалпа? болады. Т?рт сай тыма?тарды? т?бесі т?рт б?лек, сегіз сай тыма?ты? т?бесі  сегіз б?лек тері мен киізден ??ралады. Д??гелек т?бесі тыма?ты? т?бесі жайпа?,  милы?ты, жата?ан  балса, шоша? т?белі тыма?ты? т?бесі ?шкірлене биік етіп сырылады. Тыма?ты? б?лшектері т?бе, ма?дай, екі алды??ы ??ла? ж?не арт?ы етек болып беске б?лінеді. Екі алды??ы ??ла?ты? сырт жа?ынан бастыр?ан екі бауы бар. Тыма?ты? ??ла?ы мен етегіні? т?бесімен жал?ас?ан жерін милы? деп атайды. Аса ?шекейлі тыма?тарды? т?бе аралы?тарын, милы?ын алтын, к?міс, о?амен жола?тап ?демілейді. Ал к?лапара  тыма?ты? сыртынан сулы? ретінде киеді.

 А? ?алпа?. ?зіні? атына сай, а? ?озыны? к?зем ж?нінен, кейде т?біт араластырып бас?ан, ж??а киізден жасал?ан жазды? бас киім. Кейде айыр ?алпа? деп те атайды. А? ?алпа? ?ара бар?ыт  ара к?міспен ?діптеледі. Ол т?бесі  ен т?рт сай болып, тігісі ?ара жіп немесе ?ара бар?ыт не ?ара шибар?ыт, ш??а секілді маталармен к?мкеріледі. ?айырма етегі мен т?бесін т?рлі т?сті жібек матамен тыстайды немесе ою-?рнекпен ?шекейленеді. ?алпа?ты? т?бесіне т?гілдіре шаша?ты маржан та?ылган, кейде ?айырма етегіні? алды-арты жыры? келеді. Осы?ан орай б?л бас киім айыр ?алпа? деп аталады.

Ерлер  та?иясы. Та?ияны ерлер ?ысы-жазы басынан тастамай киетін, себебі ол ?зіні? ы??айлылы?ымен, ?арапайымдала?ымен ?рі тиімділігімен ерекшеленді.  Та?ияны бір т?сті матадан, с?тен, ш??а, бар?ыт сия?ты маталардан аласа, т?бесі т?рт сай немесе д??гелек т?белі етіп тігіледі. ?лтты? ?рнек на?ышына ж?не тігілу технологиясына ?арай та?ия пішімі ?р т?рлі болды. Ерлерге арнал?ан та?ия кестелі немесе кестесіз сырып тігілген т?рлері ?олданылды. ?олмен немесе тігін машинасында ’’та?дай’’, ’’ирек’’, ‘’?абыр?а’’ тігістерімен сырылып тігілді. Кестелі та?ияны? жиегіне зермен  ?ош?ар м?йіз т.б. ?рнектер т?сірілді.

Ерлер б?рігі. К?ршілес халы?тар ішінде орыс, татар, ?збек, ?ыр?ыздар т.б. ?лтты? бас киімдері  (б?рік) с?ндік ?рі суы?тан ?ор?ану ма?сатында ?олдан?ан.

Б?рікті ?аза? хал?ы ерте кезден пайдаланып келеді. Ол мерзімге байланысты ?ысты? ж?не жазды? болып б?лінеді. ?ысты? б?рікті жылы болу ?шін ж?н немесе ма?та салып ?абып тігеді. Б?рікті? жиегі а? немесе ?ымбат ба?ала матамен жиектеліп тысталады.  Ойын той?а ?ымбат ба?алы тастармен ?шекейленген б?рік киген. ?сіресе сал серілер ?шекейлі, ?кілі б?рік киген. Б?рікті? пішімі мен тігілу технологиясы ?р ру?а байланысты ?згше ?лгіде кездеседі.

Тыма?. Тыма?-?ысты? аязды, боранды к?ндері киетін ерлерді? бас киімі. Тыма? тігілген тері атауына сай се?се?, тыма?, елтірі тыма?, ??ндыз тыма?, т?лкі тыма? т.с.с. аталды. Тыма?ты? пішімі т?рт сайлы, биік т?белі, ??ла? бау мен арт?ы етек б?ліктерінен  ??ралады. ?атты бораннан са?тайтын бас киім т?рі. Ол адамны? ма?дайын, екі ??ла?ын ж?не мойын жотаны жауып т?рады. Оны? іші тері, сырты са?и, п?ліш, бар?ыт матамен ?апталады. Екі ??ла?ты? сырт жа?ын бастыра отырып матадан жалпа? екі бау та?ылады. ?аза? рулары мен ж?здері ішінде тыма?ты? тігілу ерекшелігі ?р т?рлі. Жаз бен к?зде киетін с?нді ?рі же?іл елтірі тыма?тарды ‘’жекей тыма?’’ кей жерлерде ‘’мала?ай‘’ деп те аталады.

Жалба?ай. Тыма? т?різденіп ?алы? не ж??а матадан тігілетін бас киім.  Жалба?айды?  екі жаны мен арт?ы етегі т?тас тігіліп, иы? пен желкені жауып т?рады. Жыл?ышылар ?ыстыг?ні  жалба?айды т?ма? сыртынан киеді. Тарихты зерттеуші ?ылымдарды? айтуына ?ара?анда ?р жерде жалба?айды далба?ай немесе далбай, жалбай тіпті к?л?пара деген   бол?анды?ы ж?нінде м?ліметтер береді.

?йелдерді? ?лтты? бас киімдері.

?йел бас киімдері де бірнеше т?рге б?лінеді. Олар та?ия, б?рік, орамал, жаулы?, кимешек, к?ндік, с?укеле, желек, ш?лі, берет, ?алпа?  т.б. ?аза? ??рпында ерді? де ?йелді? де бас киімсіз, жала?бас  ж?руі ерсі санал?ан. ?сіресе ?йелдер жала?бас ж?рмейтін.

С?укеле-?затылу тойында  киетін ?алы?ды?ты? бас кимі. Оны ?затыл?ан ?ыздар ж?не оны? жанына еріп ж?рген н?керлері  киген. С?укелені жас келіншек той-думандар?а, мереке-жиындар?а да киіп баратын бол?ан, ал кей жерлерде келіншек т???ыш баласын босан?анша  киіп ж?руге болады деп есептеген.  ?.Мар??лан ?з е?бектерінде: ‘’С?укелені жас келін бір жылдай киіп, онан кейін 4-5 жылдарда тек с?н-салтанаттарда, ?лкен    жиындарда киген’’- деп жаз?ан.

XІX ?асырда ?ымбат с?укелелер 100 жор?аны?  ??нына те?  ба?ала?анды, ?рине м?ндай ?ымбат с?укелелер сирек кездеседі. Халы? ісмерлігі с?укелені ?зірлеуде мейлінше сезімтал шеберлікпен ?семдей білді. Ол бас киімдерді? ішінде е? ?шекейлісі де, к?рделісі де ?рі ба?алысы да  болып саналады. С?укелені? негізгі б?ліктері –т?бе, ??ла?бау  бет-монша?, жа?тама. С?укеле т?бесіні?  биіктігі екі с?йем, кейде одан да  биік  болады. С?укелені ?лшеп-пішіп алып,  ішін астарлады, сырт жа?ына ?стап т?ру ?шін, бидай ш?беректі жиі етіп сыриды, одан со? сыртын ?ам?а, д?рия, тор?ын сия?ты матамен тыстады. С?укелені ?шекейлеу ?шін оны? тысын зер жіппен оюлап, кестелеп тікті. Оны? тегін ма?палмен не ?ара, ?ызыл бар?ытпен ?діптеп к?мкереді. Ал, ма?дай т?сын зерлеп немесе  жібек шаша?ты? шо?тары та?ылды. Шаша?ты? с?укелеге жал?ас?ан т?сына асыл  тастан к?з орнатып, алтын, к?міс салпынша?ты ?шекейлі  жібек матамен т?гілтіп  жаулы? жауып ?ояды. Ол к?йлекті? етегі сия?ты жерге дейін с?йретіліп ж?рді.

       С?укелеге ?зын ??ла? бау та?ылып, оны? шеті шыр  айналдыра зер не жібек  жіппен шалып к?мкеріп, с?нді т?йреуіш т?йреді. Ісмерді? тал?амына сай с?укеле пішімі мен оны ?шекейлеу т?рі де т?рліше болады.

       С?укелені? т?бесіне талдырма етіп ?озы ж?нінен арнайы бас?ан а? киізден, не арасына ?ыл салып сыры?ан асыл матадан істеледі. Содан кейін т?бені кестелеген, шет-шетін  ?усырып ж?рын ?ста?ан ж?не алтын, к?міс о?амен зерлеген тыспен тыстайды. С?укелені? екі жа? самай т?сынан бетке жеткізе шолпы т?різдендіріп бірнеше ?атар маржан тізілген салпынша?тар бетмонша? ж?не с?укелені? т?бесінде алтын, к?міспен ?шекейленген ?атыр?ы болады. Тізілген монша?тары, асыл матадан, а? жібектен ж?ргізген жиекті осы ?абыр?а?а бекітеді. М?ны бергек деп атайды. Кейде бергекке тоты ??сты? бірер тал ?ауырсынын тігінен ?ыстырып бекітіп ?ояды. Оны ?ар?ара дейді. С?укелені? арт ??ла?ы шаш?ап  белге дейін жетеді. С?укелені? е? сыртынан жауып ?ой?ан шаша?тап ?шекейлі жібек мата бар. Ол к?йлекті? етегі сия?ты, жерге с?йретіліп ж?реді.

       Желек- жас келіншектер басына жамылып ж?ретін  ш?лі орамал.      Кейде желек с?укелеге ??сас ?има конусты ?арапайым пішінді, негізі ?атты, к?нделікті т?рмыста ?олдану?а ы??айлы ?лгілерін келіншек жыл бойы бала тап?ан?а дейін пайдаланды. Б?л бас киімді де шеберлер к?міс пен алтын, ортасына ба?алы тастан к?з орнатыл?ан салпынша?ты ілмелермен ?шекеййледі.

Желекті ?ызыл, а? материалдан тігіп, алтыннан, к?містен, ?р т?рлі асыл тастармен с?ндеді.

       Та?ия- ?ыздарды? же?іл бас киімі. Пішіміне ?арай  та?ия цилиндрлі, тайпа? д??ес немесе ?шкірленіп, ер кісілер та?иясы секілді т?рт немесе алты сайлы, жо?ар?ы б?лігі т?тас, т?менгі жа?ы жа?таулы болып пішіледі. Та?ияны Шы?ыс ?аза?станды?тар-‘’кепеш’’, Ма??ыстаулы?тар ‘’телпек’’деп атайды.

       Шеберлер та?ия пішімін шы?ару ?шін ?атты ?а?аздар-ды та?ия  арасына салып сырып тікті, кейде астарын бас?а  ?атты

       маталармен  сы-рып тігіп, белгілі  формалар?а келтірді. Та?ия сырын шебер ?з тал?амына сай алтын жіптермен кестелеп, бас-тырмалап, тіпті к?міс салпынша? то?алармен, ти-ындармен ?ше-кейлеп, та?ия т?бесіне ?кі та?ты.

       Та?ияны к?біне бар?ыт матадан тіккен. Оны? жота б?лігіне шаш?ап ретінде ?рі с?н ?шін ?зынды?ы белге жететін до?ал пішінді б?лік орнатып, оны? бетін ?шекейлеп, безендірді. Б?л бас киім ?лгісін со??ы   кездері ?асаба   деп атап ж?р.

       Б?рік - ?аза?ты? ертеден келе жат?ан ?йелдер бас киімі. Оны ба?алы а? терісінен ж?не жас т?лді?  елтірісінен   тігеді. Б?рікті? т?рмесі кейде жалпа?, кейде ж?мыр етіліп жасалады. Оны? жазды?  ж?не ?ысты? т?рлері болады. Теріні? т?ріне ?арай  б?рік: ??ндыз б?рік, сусар б?рік, к?мшат б?рік, елтірі б?рік т.б. деп аталады. Оны ерлер де, ?ыздар да киеді. Б?рікті? т?бесі  к?бінесе алты сай /?иы?/, т?рт сай болып келеді. Оны тіккенде алдымен ?лшеп алып, т?рт не алты сай етіп ж??а киізден пішеді. Оларды? ?р сайыны? т?йісетін ?штары ?шб?рыш т?різді болады да, етек жа?тары тік т?рт б?рыш етіп алынады. Осы ?иындыларды? бір бетіне ш?беректен астар, екі арасына ж??а матадан ш?берек салып, жиі етіп сыриды. Одан со? жеке-жеке сайлары біріне-бірін беттестіріп ішінен де сыртынан да  ж?рмеп тігеді. Оны? сыртын ?з тал?амдарына ?арай ?семдеуге болады. Б?рік сыртын асыл матамен (бар?ыт, п?ліш, ?ам?а т.б.) тыстайды. Егерде б?рікті? іші сай болса,  оны? тысы да сай болады. Б?дан кейін б?рікті?  т?бесін, етегін жай матамен астарлап тігіп, т?менгі жа?ын т?рт  елідей терімен (?ылшы?ын сыртына ?аратып) к?мкереді. Т?бесіне ?кі, жібек шаша? та?ып, зер жіппен, жібек жіппен кестелеп, меруерт, маржан тізбелер, алтын, к?міс т?йме ?адайды. Кейде б?рікті? етегін жауып т?ратындай етіп айналдыра зерлеп, жібек шаша?тар тігеді.

Кимешек - б?л ?йелдерді? бас киіміні? т?менгі б?лігі, жо?ар?ы б?лігі шалма деп аталады.?аза? ?йелдер б?л бас киімні? екі б?лігін де а? матадан тіккен. Кимешекті кестелермен, маржандармен т?рлі ба?алы тастармен безендірді. Тіпті к?нделікті киетін кимешекті де ?шекейлеп тікті. Тек жесір ?йелдер кимешекті ?шекейсіз киген. О?т?стік ?аза?станда кимешекті? айналасына ?ызыл, ?ара жиек немесе таспа бауларды жиектеп ?шекейледі. ?те бір к?рделі ?рі ?сем кестелі ?шекейлерді б?лек мата?а кестелеп ?діптеп бет айналасына ?ондырып тіккен, кимешек тоз?ан жа?дайда осы кестелі б?лікті ?иып алып келесі кимешекке орналастыратын.

       Жетісу ??ірінде найман руы ?йелдеріні?  кимешектері ?те ?сем бол?ан. Олар кимешектерін тек бет айналасында ?ана кестелеп ?оймай, сонымен ?атар, к?кірек т?старын да к?ркем

 кестелермен (шынжыр, саба?ты кестемен) ?шекейлеген.  К?кшетау ??іріндегі кимешектерді маржан меруерт тастармен ?семдеген.

Кимешекті? пішімі ?аза? руларына, еліне т?р?ан жеріне байланысты т?рліше болды. ?ыс?а кимешекті жас ?йелдер кисе, егде ?йелдерді? кимешегіні? жота б?лігі ?шкір ?рі ?зындау етіп пішілді. Оны О?т?стік ??ірде ‘’екше’’ деп атайды. Кимешекті? жо?ыр?ы жа?ынан жаулы?ты т?рліше етіп шаршуалап байлап ж?рген. Осы кименшек пен жаулы?ты ?йлесімді ?рі ?сем пішінде бас?а орап, байлауына с?йкес ?йелге мінездеме берген.   

       Хал?ымызды? ?лтты? киімі - м?дени м?рамыз. ?лтты? киіміміз ?лем хал?ыны? алдында ?лтымызды? ерекшелігін танытады, ?нерімізді паш етеді. ?лтты? киімімізді ?нер туындысы деп ?араса? та болады. Ол атадан бала?а мирас болып келе жат?ан байлы?ымыз. Ендеше ?лтымызды? бет-бейнесі болып саналатын ?лтты? киімімізді ?астерлеу, дамыту б?гінгі ?рпа?ты? еншісінде.