| «Жетістікке жетудің үш ережесі: өзгелерден артық білу, өзгелерден көп еңбектену, өзгелер күткеннен азға үміт ету». Уильям Шекспир. |
Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп атап көрсеткен. [1, 4-б]
Осы тұрғыдан алғанда Зерттеу – мұғалімнің кәсіби тәжірибесін дамытудың қуатты құралдарының бірі.
Сабақты зерттеу – мұғалім тәжірибесі саласындағы білімді жетілдіруге бағытталған, сабақтағы іс-әрекеттегі зерттеудің ерекше үлгісі болып табылатын педагогикалық тәсіл.
Сабақты зерттеу кезінде мұғалімдер топ болып жұмыс жүргізеді. Бірлесе жоспарлайды, өткізеді, қадағалайды, талдайды. Сабақты зерттеу циклін өткізу кезінде мұғалімдер оқыту тәжірибесіне жаңа әдістер енгізеді немесе оны жетілдіреді, әріптестеріне таратады. Барлық мәселені бірге шешеді.
Сабақты зерттеу үдерісін жүргізу арқылы:
- Мұғалімдерде бірлесіп жұмыс істеу мәдениеті қалыптасады;
- Өз тәжірибелерін жетілдіреді;
- Сабақты зерттеу үдерісін не үшін жүргізетінін түсінеді;
- Зерттеу қадамдарымен танысады;
- Тәжірибе негізінде алынған ұсыныстарды өз тәжірибелеріне пайдалана алады;
- Сабақты зерттеу тобын құрудың қыр-сырын меңгереді;
- Бақылау, қадағалау дағдылары дамиды;
- Зерттеу сабағын талдаудың, нәтижесін әріптестеріне ұсынудың жолдарын үйренеді.
Ал,Іс-әрекеттегі зерттеу - Action research –Оқыту мен оқу тәжірибесін жетілдіру мақсатында бірізді, тізбектелген, бұл қолданбалы сапалық зерттеу. Бұл іс-әрекеттің жоспарлау, әрекет ету және бағалау кезеңдерін қамтитын, спираль түрінде дамитын үдеріс түрінде сипаттайды.
Іс-әрекеттегі зерттеу – осы үдерісті іске асыратын адамдардың өз тәжірибелерін өзгертуі, жүйелі және мұқият зерттеу барысында тәжірибелерін жақсартуы және зерттеу әдістері мен тәсілдерін қолдануы болып табылады.
Сабақты зерттеу де, іс-әрекеттегі зерттеу де бірнеше циклдан тұрады. Екеуінде де оқушылар жайлы дерек жиналады.
Іс-әрекетті зерттеу не үшін керек?
- Іс-әрекеттегі зерттеу білім алушылардың өз тәжірибелерінің ұтымды және ұтымсыз жақтарын бағалап, рефлексия жасауға жаңа мүмкіндіктер ұсыну үшін;
- Жаңа әдістерді, идеяларды зерттеп, сынақтан өткізу үшін;
- Жаңа тәсілдердің тиімділігін бағалау үшін;
- Білім алушылар өзара кері байланыстарын қамтамасыз ету үшін;
Бақылау, қадағалау дағдысын жетілдіру үшін т.б.
Іс-әрекеттегі зерттеу кезеңдері:
- Жоспарлау. Бұл кезеңде шешімі ізделетін проблемалар айқындалады. Зерттеу сұрағы, оны шешу жолдары қарастырылады. Зерттеу тақырыбына қатысты әдебиеттерге шолу жасалады. Әріптестерімен сөйлеседі, кеңеседі.
- Жоспарды іске асыру. Зерттеу сұрағы айқындалып, әдебиетке шолу жасалып, зерттеу құрылымы таңдалғаннан кейін, мұғалім зерттеу жоспарын іске асыруға кіріседі. Дерек жинайды. Зерттеу тақырыбының ерекшелігін ескереді.Жиналған деректердің күні, ұзақтығы, тәсілі, саны көрсетілетін журнал толтырып отырылады.
- Рефлексия. Жүргізілген нәтижеге бағытталған іс-әрекеттерді, тізбектелген сабақтар топтамасындағы, сабақтан тыс уақыттағы, рефлексия барысында алынған нәтижелерді бағамдау.
- Жоспарға өзгеріс енгізу. Зерттелген проблема шешілді ме? Оны қай фактімен дәлелдей аласың? Егер жақсармаса, іс-әрекетке қандай өзгеріс енгізу керек? Іс-әрекеттегі зерттеу – циклді үдеріс. Зерттеу барысындағы алынған деректер жаңа мәселе тудырып, зерттеу жоспарына өзгеріс енгізуі мүмкін.
- Нәтиже. Іс-әрекеттегі зерттеудің нәтижесі (жағымды болуы міндетті емес) зерттеу аяқталғанда немесе жағдайды жақсартуға бағытталған зерттеудің жаңа циклін жоспарлағанда ұсынылады. Зерттеу нәтижелерін талдау, тұжырымдар мен қорытындылар көпшілікке ұсынылады. Зерттеу мәні
1.Неліктен оқушылар ауызша сұрақтарға жауап бере алмайды?
2. Оқушылар күрделі сұрақтарды талдай алады ма?
3. Оқушылар тұжырымды құрылымдай ала ма?
Диагностика құралы -оқушылардың жазбаша жұмыстары немесе жартылай құрылымдалған сұхбат, кішкене топ диалогының аудиожазбасы, бақылау барысында әріптестердің естеліктері.
Іс-әрекеттегі зерттеу жүргізуге бағытталған бес қадамды негізге ала отырып, іс –әрекеттегі зерттеу жүргізу үшін негізгі бағыттар мен басымдылықтар анықталып, осы сыныптағы білім сапасын арттыру мақсатында төмендегідей жоспар құрады.
1. Іс-әрекеттегі зерттеуге арналған тақырыпты таңдауды негіздеу.
2. Іс-тәжірибеге енгізілген өзгерістер және пайдаланылған дерек жинау әдістері.
3. Тәжірибеге өзгерістерді енгізу.
4. Іс-әрекеттегі зерттеу жүргізу үдерісіндегі шектеулер және бұдан кейінгі іс-тәжірибеге жасайтын ықпалы.
5. Деректерді талдау, қорытындылау және оқытудағы келешек өзгерістерді жоспарлау.
Оқушылapды сөйлету, ой-қиялын жетiлдipу, сыни пiкip қaлыптaстыpу болсa, әp сaбaқтa оқушылapды сыни ойлaуғa дaғдылaндыpу. Әр сабақтан соң, «Мен не ұтам?» және «Оқушы не ұтады?» деген сұрақтарды естен шығармай, әр сабақ кезінде бағалау әдістерін қолданудағы оң нәтижелер мен кездескен кедергілерді саралай отырып,одан әрі жетілдіру үшін қайта жоспарланады:
Зерттеу бағыты: нысана, қажетті мәліметтер;
Қолдағы бар мәліметтер: алдағы жиналатын мәліметтер,салыстыру;
Сандық және сапалық деректер.
Сандық деректер- зерттеу сұрағы бойынша нақты объективті деректер (сауалнама, тестілеу).
Сандық деректер(зерттеу басында және аяғында жүргізіледі) анализ, мониторинг жасауға мүмкіндік береді.
Сапалық деректер- талдауды қажет ететін хабарлы деректерден тұрады.
- Жеке сұхбаттасу барысындағы мәліметтер
- Құжаттарды,есептерді қарау кезінде анықталған мәліметтер
- Бақылау негізіндегі жазба ақпараттар
- Бақылаушының толық ұғындырулары мен ескертпелері
Іс-әрекеттегі зерттеу жүргізудегі дерек жинау әдістерінің кең тараған түрлері- сауалнама мен сұхбат алу.
Сауалнама - ең көп таралған зерттеу құралы. Жабық сауалнамада жауаптың бірнеше нұсқасы беріледі. Ашық сауалнамада қатысушылар сұрақтарға өз сөздерімен жауап береді. Жартылай құрылымдалған сауалнамада қатысушыларға жауап нұсқалары ұсынылады және өз жауабын жазуға да мүмкіндік беріледі. Сауалнаманың негізгі бөлімі зерттеудің мақсатына байланысты негізгі (нақтылау және сүзгі) сұрақтардан тұрады.
Сұхбат алу үшін зерттеу мәселесіне бағытталған сұрақтар құрастырылуы керек. Сұхбатты зерттеуге тартылмаған адаммен сынақтан өткізген дұрыс. Сұхбат жаңа проблеманы анықтауға мүмкіндік береді. Ұзақтығы 5-30 минут болуы мүмкін. Сұхбат 3 түрлі болып келеді.
Құрылымдалған сұхбат- әр адамға бірыңғай мәнерде, бірдей сұрақтар беріледі.
Жартылай құрылымдалған сұхбат- сұрақтар тізімі бағыттаушылық негізде болып келеді.
Құрылымдалмаған сұхбат- сұхбат берушіңің өз көзқарасы негізінде бір мәселе негізінде әңгімелеп беруі.
Бақылау үдерісінің кезеңдері
- Мақсат пен міндеттерді анықтау
- Бақылау объектісін, нысананы және жағдаятты таңдау
- Бақылау әдісін таңдау
- Бақылау көзін анықтау
- Бақылаушының нәтижелерді тіркеу әдістерін таңдауы
- Бақылау жүргізе отырып,нәтижелерін тіркеу
Алынған ақпараттарды өңдеу және интерпретациялау
Бақылау жасауға қойылатын талаптар
- Мақсат қою
- Объектілік
- Бақылау жоспарын жасау
- Бақылау жүргізуге дайындық
- Бақылау жүргізуде орын алуы мүмкін қателер
- Алынған ақпаратты салыстыру,өлшеу,өңдеудң жоспарлау
- Қажетті бақылау нысандарын бекіту
«Балаға өз бетімен зерттеуге мүмкіндік туғызған сайын одан әрі жақсы оқи түседі» деп Питер Клайн айтқандай іс- әрекеттегі зерттеу оқушының проблемасын шешеді.
Оқушылардың танымдық қызығушылығын үш деңгейге бөлуге болады.
- жоғары деңгей: өзіме істетші –мен сонда түсінемін.Оқушы танымдық міндеттерді өздігінен шешуге ұтымды жолдарды қолдана білуімен, жаңаны білуге деген қызығушылығының жоғары болуымен және өз іс- әрекетін бақылап, бағалай білумен сипатталады;
- орта деңгей: маған көрсетші – менің есімде қалады. Оқушы танымдық іс-әрекет деңгейін өздігінен орындауды оқытушының көмегін қажет етуімен сипатталады;
- төменгі деңгей: маған айтшы – мен ұмытып қаламын; оқушы тапсырманы қайталаумен шектеліп, оқытушының көмегімен орындайды.
Оқушының ізденушілік қасиетін қалыптастырудың ең тиімді тәсілі-зерттеу.Зерттеу барысында оқушылар белгілі фактілер мен құбылыстарға берілетін түсініктемелер мен дәлелдеулерді өз бетінше іздестіріп, түсінуіне тура келеді.
Іс-әрекеттегі зерттеудің нәтижесінде сабақтар топтамасында «Тұлғаны танып біл», «Білім биржасы», тарихи сынақхат, математикалық есеп, ББҮ, INSERT картасымен жұмыс, РАФТ,«Автор орындығы», «ТВ шоу», рөлдік ойын, сәйкестендіру, электронды оқулықпен жұмыс, картамен жұмыс, тарихи диктант, хронологиямен жұмыс т.б. әдістер сабақ бөлімдерінде пайдалану ұтымды.
Пажарес: «оқыту стилін таңдау кезінде мұғалімнің білімділігінен гөрі, ұстанымға негізделген ой-тоқтамдарының ықпалы күштірек»- деп сендіреді. Өйткені оқыту үдерісінде қалыптасқан көзқарастар мұғалімнің сыныптағы барлық іс әрекеттеріне әсер етеді. Мұғалімнің сыныптағы іс-әрекеттеріне әдістемелік құралдар немесе оқулықтардан гөрі, пәннің қалай оқытылуы керектігі жөнінде әбден қалыптасқан пікірлері анағұрлым күштірек ықпал етеді [4, б-7].
. ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы, 2007
2. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.
