Найман, керейіт, жалайыр тайпалары

Наймандар. Керейіттер. Жалайырлар

• Білімділік: Оқушыларды орта ғасырлардағы найман, керей, жалайырлар тайпаларының тарихымен таныстыру.
• Дамытушылық: Оқушыларға кдзіргі кззак халкының әлеуметтік-этникалық құрылымының орта ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі тайпа бірлестіктерімен байланысы туралы айту.
• Базалық ұғым: Орта ғасырлардағы Қазақстан жеріндегі мемлекеттер мен тайпалар бірлестіктері.

• Тірек ұғым: Найман, Керей, Жалайыр мемлекет-терінің тарихы.
• Көрнекі құралдар: Карта, хронологиялық кестелер, суретгер, портреттер. Қазақ руларының шежіресі.
• Сабақтың түрі: Аралас сабак (баяндау, саяхат, өзіндік жұмыс).

Сабақтың жоспары:

• I . Кіріспе.
• II . Баяндау.
• III .Саяхат.
• IV .Өзіндік жұмыс.
• V . Қорытындылау.

Сабақтын барысы:

• Үй тапсырмасын сұрау. Карахан дәуірі отандык тарихтың жаңа дәуірін меңгерудегі баспалдак іспеттес екендігі жайлы айта келіп, мұғалім түрік қағанаттарынын дәстұрлі жалғасы — Қарахан мемлекетінің тарихына қысқаша шолу жасаған соң, оқушылардын такырып бойынша білімін тексеру үшін үй тапсырмасын сұрауға көшеді.

Үй тапсырмасынын сұрақтары:

• а) Қарахан мемлекеті қай жылы кұрылды және негізін калаған кім?
• ә) Қарахан мемлекеті кұрамында қандай тайпалар болды?
• б) Қоғамдык баскару жүйесі қалай құрылды?
• в) Қарахан мемлекетіндегі жер иелену ерекшеліктерін түсіндір.
• г) Карахандардын Самани әулеті және салжұқ тай- паларымен аракатынасы туралы айт.

Орта ғасырдағы Қазақстан жеріндегі мемлекеттер

Мемлекет

атауы

Өмір

Сүрген

кезеңі

Қарахан

мемлекеті

Орналаскан жері

Найман

мемлекеті

Астанасы,

қалалары

Керей

мемлекеті

Мемлекеттік баскару жүйесі

Қаракытай

мемлекеті

Мемлекет

билеушілері

Қыпшақ

мемлекеті

Шаруашылығы

Орта ғасырдағы Қазақстан жеріндегі мемлекеттер

Мемлекет атауы

Материалдык мәдениеті, қолөнер

Қарахан мемлекеті

Рухани мәдениеті, архитектурасы

Найман мемлекеті

Тарихи деректер

Керей мемлекеті

Зерттеген ғалымдар

Қарақытай мемлекеті

Қыпшақ мемлекеті

• д) Қарахан мемлекетінің екіге бөлінуінің себеп- салдарын түсіндір.
• е) Қарахандықтар неліктен қарақытайларға тәуелді болып қалды?
• ж) Қарахан мемлекетінің қүлауына қандай жағдайлар себеп болды?
• з) Қарахан мемлекетінін шаруашылығы туралы айт. и) Қала мәдениеті калай дамыды?
• к) Қолөнердің дамуын көрсет.
• л) Қарахандардың қандай архитектуралық ескерт-кіштерін білесің?

• Орта ғасырлардағы Қазакстан жерінде мемлекеггік бірлестіктердің пайда болуы, олардың қоғамдық-саяси өмірі жайлы білген сайын оқушының отандык, тарихты меңгеруге деген қызығушылығы арта тұсуге тиіс.
• Жаңа сабақты түсіндіру. Мұғалім жаңа тақырыптын негізгі бөліміне кіріспес бұрын сәл шегініс жасап, осы үш тайпаның қазақ халқының әлеуметтік-этникалық кұрамында алатын орнына тоқталып, қазақ руларының шежіресіне қыскаша шолу жасап еткені жөн. Мұғалім аталған ұш тайпаның мекендеген жерлерін картадан керсетеді.

Саяхат кезеңі. 1. Наймандар еліне сяхат.

• Мұғалім карта бойынша оқушыларды Найман еліне саяхатқа алып шығады.
• Саяхат барысында мұғалім «найман» атауына саяхат барысын жүйелі, шебер түрде дамыта отырып, Найман мемлекеті дамуындағы Наркеш Дайын, Инанч-білге хандардың қызметі туралы баяндайды. Шыңғысхан дәуіріндегі Найман хандығынын саяси жағдайы, билік үшін талас, ішкі алауыздық, мемлекеттің әлсіреу себептері туралы айта келіп, халыктың басын қосып, бірлікке, өнерге баулыған Инанч-білге ханның білімділігін сөз етеді. Осылай Най.ман еліне саяхат тәрбиелік мәні зор әңгімемен аяқталады.
• Мұғалім Қазакстаннын өткен тарихынан хабар беретін Қалибек Данияровтың «Шыңғысхан тарихы» кітабындағы найман, керей, жалайыр рулары туралы тың деректермен таныстыра кеткені жөн.

Керейлер еліне саяхат.

• Карта бойьшша керейлер орналаскдн аймактар мен өзендерді шарлай отырып, олардың керші елдермен катынасы, онын ішінде.Монғол мемлекетінің ел басқару ісіндегі керейлер қызметі жайлы әнгімелеп, мүғалім саяхат барысын одан әрі дамыта береді. Керей тайпасынын этникалық құрамы, Керей хандығынын дәуірлеу кезеңі, керейлер еліндегі саяси тартыстар, керей билеушілері жүргізген саясаттар, керей хандары мен Шыңғысханның арақатынасы, Керейіт мемлекетінің монғолдар тарапынан шапкыншылыққа үшырауы саяхат барысындағы әңгімеге арқау болып отырады. Сонымен қатар керейлер туралы тарихи деректермен оқушыларды таныстыра отырып, әлемдік жазба тарихтағы Казақстан жеріндегі тайпалар туралы деректердің тарихи маңыздылығы жайлы айта кету керек.

Жалайырлар еліне саяхат.

• Мұғалім карта бойынша жалайырлар еліне саяхат жасату аркылы окушының танымдық-дамытушылык қабілетін арттыра отырып, олардың көршілес тайпалары туралы мәліметтер береді. Саясат барысында мүғалім жалайыр елінің мемлекеттік бірлестік дәрежесіне жетуіне үлкен еңбек сінірген Жамұқа мен оның саяси қайраткерлік қызмет жолдарымен, Жалайыр тайпасының Шыңғысханмен арақатынасын таныстырып, Шыңғысхан әскерінің көрнекті қолбасшысы болған Жалайыр Мұкылай ноян туралы айтады.

• Сондай-ақ мұғалім аталған үш тайпаның саяси кұрылысы, басқару жүйесі, әскери баскару ісі, шаруа-шылығы, түрмыс-тіршілігі және мәдениеті жайлы кеңінен әңгімелеп, оқушылармен ой беліседі.
• Өзіндік жұмыс істеу кезені- Бұл кезеңде окушылар 10-параграф соңындағы 3-кестенін тиісті бөліктерін толтырып, төмендегі сезжұмбақты шешеді.

«Қазакстан» сезжұмбағы

1

2

3

4

5

6

к

7

А

8

3

9

\

к

с

т

А

11

• 1. Жалайыр тайпасының көсемі.
• 2. Найман мемлекетінің астанасы.
• 3. «Найман» атауының монғолша мағы
• насы.
• 4. Найман ханы.
• 5. Шыңғысханның қолбасшысы болған Жалайыр елінің ақын, шешен әрі батыры.
• 6. Орта ғасырларда Қазақстан окерін мекендеген тайпаларға қауіп төндірген мемлекет басшысы.
• 7. Қазақ даласы.
• 8. Қазақ жеріндегі тайпа.
• 9. Қазақ жеріндегі тайпа.

Бекіту кезеңі.

• Жүйелі дамыған сабақтың таным-тәрбиелік мәні мол болары сөзсіз. Оқушы білімі сапалы болу үшін бекіту кезеңін өткізудін маңызы зор.
• Бекіту сүрақтары:
• Картадан найман, керей, жалайыр мекендеген жер-лерді керсет.
• ә) Үш тайпаның саяси құрылысы кандай болды?
• б) Үш тайпанын мәдени-шаруашылык өмірін си- патта.
• в) Найман хандары туралы айт.
• г) Керей хандары туралы не білесің?
• д) Жалайыр елінің билеушілеріне баға бер?
• ж) Шыңғысхан мен үш тайпаның қарым-қатынасы қандай болды?

Қорытындылау кезеңі.

• Мұғалім қорытындылау кезеңінде сабақтың тәрбиелік мәніне көбірек көңіл бөлуге тиіс.
• Окушыларды бағалау.
• Үйге тапсырма беру (§11).