Абай Құнанбайұлы "Бірінші сөз"

Сабақ: Қарасөздері. Бірінші сөз.	Мектеп: №47 ЖОББМ
Күні:27.11	Машықкердің аты – жөні: Таупен Фироза
Сынып: 6	Қатысқандар: 25	Қатыспағандар:0
Осы сабақ арқылы жүзеге асатын оқу мақсаттары:	6.3.1.1. шығармадағы кейіпкерлерді өзара салыстыра отырып, тарихи және көркемдік құндылығына баға беру.
Сабақ мақсаттары:	Шығарма кейіпкерін салыстыру; Шығарманың тарихи құндылығын анқытау; Шығарманың көркемдік құндылығына баға беру.
Бағалау критерийлері	Жетістік критерийлері
Тілдік мақсат:	Оқушылар орындай алады: Ұжымдық, топтық, жеке жұмыстанып, өз пікірін білдіре алады, топ алдында ақпаратты баяндай алады.
Талқылауға арналған сұрақтар: Абайдың ұстаздық қырын қалай дәлелдейміз?
Алдыңғы оқу:	Абай Құнанбаев өмірі, шығармашылығы, шәкірттері, зерттеушілер

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Абай Құнанбайұлы "Бірінші сөз"»

Сабақ: Қарасөздері. Бірінші сөз.	Мектеп: №47 ЖОББМ
Күні:27.11	Машықкердің аты – жөні: Таупен Фироза
Сынып: 6	Қатысқандар: 25	Қатыспағандар:0
Осы сабақ арқылы жүзеге асатын оқу мақсаттары:	6.3.1.1. шығармадағы кейіпкерлерді өзара салыстыра отырып, тарихи және көркемдік құндылығына баға беру.
Сабақ мақсаттары:	Шығарма кейіпкерін салыстыру; Шығарманың тарихи құндылығын анқытау; Шығарманың көркемдік құндылығына баға беру.
Бағалау критерийлері	Жетістік критерийлері
Тілдік мақсат:	Оқушылар орындай алады: Ұжымдық, топтық, жеке жұмыстанып, өз пікірін білдіре алады, топ алдында ақпаратты баяндай алады.
	Талқылауға арналған сұрақтар: Абайдың ұстаздық қырын қалай дәлелдейміз?
Алдыңғы оқу:	Абай Құнанбаев өмірі, шығармашылығы, шәкірттері, зерттеушілер
Жоспар:
Жоспарланған уақыт:	Мұғалімнің қызметі:	Оқушының қызметі:	Дерек көздер/ ресурс тар
Сабақтың басы 10 минут Сабақтың ортасы 22 минут Сабақтың соңы 8 минут	Мұғалім оқушылармен амандасады. Психологиялық ахуал қалыптастыру: -Көңіл күйлеріңіз қалай? Топқа бөлу. «Тосын сый» әдісі. 1-топ: Зерттеушілер; 2-топ: Ғұламалар; 3-топ: Жазушылар. Үй тапсырмасын тексеру. «Қаламсап» әдісі. Қ/Б. «Бағалау вагоны» әдісі Қызығушылықты ояту. «Ой шақыру» әдісі. Абай – ұлттық, халықтық ақын, ғұлама ойшыл. ... Абай әлемі шексіз. Абай заман ағымын қатты сезінді. Ілгерідегіні болжады. Соған ыңғайланып қазақ халқын тәрбиеледі. Сөйтіп, өз ұлтының ұстазына айналды. «Мырзатай Жолдасбеков» -Абайдың ұстаздық қырын қалай дәлелдейміз? Жаңа материал. «Қарасөздері. Бірінші сөз» 1-тапсырма. «Түртіп алу» стратегиясы. Абай Құнанбайұлының қарасөздері туралы дәріс оқу. 2-тапсырма. Топтық жұмыс. «Көшбасшы және тыңдаушы» әдісі. Бейнематериалды тыңдай отырып: 1-топ: «Бірінші сөзде» Абай не туралы айтады? Ұғымдарға түсініктеме беріп, бұрынғы қолданыспен салыстыру. Ел бағу, мал бағу, ғылым бағу; 2-топ: Шығарманың көркемдік құндылығын анықтау. Көркемдегіш құралдар мен тілін талдау. 3-топ: Шығарманың тарихи құндылығын анықтау. Берілген ақпаратты оқып, талдайды. -Бірінші сөз неліктен құнды? -Неге бірінші сөз аталып тұр? -Не үшін осы шығарманы оқимыз? Қ/Б. «Бағалау вагоны» әдісі Дескриптор -Шығарма кейіпкерлерін салыстырады; -Шығармадан көркемдегіш құралдарды табады; -Шығарманың тарихи құндылығын анықтайды. 3-тапсырма. Оқулықтағы 5-тапсырма. Берілген қарасөздегі Абайдың ұстанымына өз көзқарастырың бойынша талдау жасаңдар. Пікірлеріңді тұжырымдап, төмендегі кестеге толтырып, дәптерге жазыңдар. Абай ұстанымы: Өзімнің тұжырымым: Өмірлік ұстаным: Қ/Б. «Бағалау вагоны» әдісі Үйге тапсырма. «Бірінші сөзді» жаттау, «Қарасөздері» кітабын пайдаланып, мақал-мәтел теріп жазу, жаттау. 10 мақал. Бағалау.Қ/Б. «Бағалау вагоны» әдісі. Бірін-бірі өзара бағалайды. Рефлексия. «Бағалау терезесі» әдісі	Оқушылар амандасып орындарына отырады. Мұғалім қойған сұрақтарға жауап береді. -Жақсы Топқа бөлінеді. 1-топ: Зерттеушілер; 2-топ: Ғұламалар; 3-топ: Жазушылар. Үй тапсырмасына жауап береді. -Өлеңдеріндегі білім-ғылымға үндеуі, қарасөздеріндегі ойлары арқылы. Жаңа материалды дәптерге жазады. Тыңдылым даңдысы бойынша жұмыстанады. 2-тапсырма. Топтық жұмыс. 1-топ: Абайдың бұл қарасөзінде өзінің қолына қалам алып, қарасөз жазуға кіріскендігі айтылған. Ел бағу – елбасы, әкім; Мал бағу – шаруашылық иелері; Ғылым бағу – ғалым, доктор, доцент. 2-топ: Жер ортасы жасқа келдік – эпитет; Қылып жүрген ісіміздің байлаусызын көрдік – метафора; Көңілі басылмаған жастар – эпитет; Софылық – парсы сөзі. 3-топ: Тарихи құндылығы: Шығарманы оқи отырып, әр адамның өмірде өз орны бар екенін біле аламыз. Абай ұстанымы: Әр адамның өзінің қабілет-қағидасы болады; Өзімнің тұжырымым: Мал бағатындар малын бақсын, бала оқытатындар баланы оқытсын, ел қамын ойлайтындар елді ойласын; Өмірлік ұстаным: Ұстаздық қылған жалықпас,Үйретуден балаға Оқушылар үйге берілген тапсырманы күнделіктеріне жазып алады. Оқушылар бағаланады. Кері байланыс орнатады.	Проектор, слайд, оқулық, дәптер Портрет, ақ бет, түрлі түсті қалам, сыйлық қорапшасы Қаламсап, шыны ыдыс, слайд, проектор Слайд, проектор, портрет, дәйессөз Слайд, проектор Бейнематериал, А4 Слайд, проектор, кесте Вагон суреті Слайд, проектор, бағалау терезесі

Абайдың қара сөздері

Абайдың көркемдік, әлеуметтік гуманистік және дінге көзқарастары терең білінген еңбегі - қара сөздері. Абайдың қара сөздері (Ғақлия) - ұлы ақынның сөз өнеріндегі көркемдік қуатын, философиядағы даналық дүниетанымын даралап көрсететін классикалық стильде жазылған прозалық шығармасы. Жалпы саны қырық бес бөлек шығармадан тұратын Абайдың қара сөздері тақырыбы жағынан бір бағытта жазылмаған, әр алуан. Оның алты-жеті үлгісі қысқа болса, қайсыбіреуі мазмұн, тақырып жағынан өзгешелеу, ауқымды болып келеді. Абай өзінің қара сөздерінде шығарманың ажарына ғана назар аударып қоймай, оның тереңдігіне, логикалық мәніне зер салған.

Сөйтіп көркемдік шеберлік пен ғылыми зерделік арқылы көркемдік сана мен философиялық сананы ұштастырады. Абайдың қара сөздеріндегі гуманистік, ағартушылық, әлеуметтік ойлары дін туралы пікірлерімен бірігіп, тұтас бір қазақ халқының философиялық концепциясын құрайды. Абайдың кара сөздері сондай-ақ жалпы адамзат баласына ортақ асыл сөзге айналды.

Оның қара сөздерінің бірнешеуі ең алғаш 1918 ж. Семейде шыққан "Абай" журналында жарық көрді. Кейіннен, Абайдың қара сөздері орыс, қытай, француз, т.б. көптеген әлем тілдеріне аударылды.

Қара сөзде айтылған ой[өңдеу]

Абайдың "Жетінші сөзінде" ұшырасатын "жанның тамағы" деген күрделі философиялық ұғым бар. Оны Абай біздің санамыздан тыс өмір сүретін объективті дүниенің санада сәулеленуі нәтижесіңде пайда болатын ғылым, білімнің жинақталған қоры ретінде қарайды.

Осы себептен де Абай: "... құмарланып, жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді",— деп қайыра түсінік беріп отыр...

Абай Құнанбаев қара сөз кітабының авторы

Абайдай ұстаз ақынның бұл "Жетінші сөзде" көздеген мақсаты адамның бойыңда туа пайда болатын жан құмары арқылы өз ұрпағының санасына тек қана жанның пайдалы тамақтарын сіңдіру еді. Міне, Абайдың ағартушылық көзқарасының тамыр алған бір саласының қайнар көзі осы жақта жатыр.

Абай бұл бағыттағы ойларын өзге сөзбен "Ғылым таппай мақтанба" тағы басқа өлеңдерінде айтқан. Мұнда ол "жанның тамағы туралы" ұғымды өз заманынын тұрғысынан келіп, "адам болу" үшін қажет көп керектермен ауыстырады. Ақын толық адам болу туралы өзінің жүйелі де қалыптасқан көзқарасының тезисін ұсынады. Онысы:

Адам болам десеңіз...

Бес нәрседен қашық бол...,—

Бес нәрсеге асық бол, - деген жолдарда жатыр.

Ақынның бүкіл шығармаларындағы негізгі бір тұтас тақырыпта өзекті идея болған. Абайдың пікірінше, ішкі рухани казынамыздың молығуы тікелей өзіміздің қолымыздағы іс. Осы реуішті пікір Абайдың "Он тоғызыншы сөзінде" де қайталанады. Абайдың дүние танымы бойынша сананың, ақылдың пайда болуы күнделікті өмір тәжірибесінің нәтижесінен ғана туындайтын табиғи құбылыс. Соңдықтан да Абай "Он тоғызыншы сөзінде":

"Адам ата-анадан туғаңда есті болмайды: есітіп, көріп, ұстап, татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды таниды-дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады. Естілердің айтқан сөздерін ескеріп жүрген кісі өзі де есті болады... Сол естілерден есітіп білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, соңда іске жарайды, сонда адам десе болады", — деп жоғарыдағы өлең үзіндісендегі ойын осы сөзіңде одан ары кеңіте отырып дамытатынын көруге болады.

Абайды публицист ретінде қарастырған ғалым-зерттеушілер, олар көп емес — саусақпен санарлық қана, негізінен қарасөздеріне тоқталып, солар жөніндегі пікірлері мен пайымдауларын білдірумен шектеледі. Мәселен, тамаша ғалым М.И.Фетисов «Национальное и жанровое своеобразие публицистики Абая Кунанбаева» деген мақаласында әңгімені «Абаю Кунанбаеву и по стилью цикл назидательных рассуждении под общим названием «Гаклия», деп әңгімені бірден қарасөздерден бастайды. Ол Абайдың публицистік сипатын ең алғашқылардың бірі болып ашып көрсетті. Әйткенмен, бұл ғалым Абайдың қоғамдық ой-пікірлерін білдіретін шығармаларына тек қарасөздерін ғана жатқызумен жаңсақтыққа ұрынды деп есептейміз. Аталған зерттеушінің еңбегінде Абай қарасөз жазбаса публицист болмас та еді деген пайымдаулар бой көрсетеді.

Абайды публицист деп ең алғашқылардың бірі болып атап айтқан Х. Бекқожин де өз зерттеуіне қарасөздерді өзек етеді: «Стиль, идеялық мазмұны жағынан алғанда Абайдың қара сөздері — нағыз публицистикалық шығарма» дейді ол. Біздіңше, осы пікірлердің барлығы да «Абай –публицист» деген анықтаманың толық дәйектемесі бола алмайтын сияқты.

Абайдың публицистігі туралы әңгіме қозғағанда ел естімеген жаңалық ашуды мақсат етіп отырған жоқпыз.

Өйткені, адамзат ардақтысының публцистік қыры – қазіргі таңда дәлелдеуді қажет етпейтін ақиқат. Әйкенмен қазақ аудиториясында публицистиканы кемсітетін, оны әдебиеттен көш төмен қоятын теріс көзқарас қалыптасқанын айтуға тиіспіз. Біз «Абай — публицист» деп сипаттама беріп, осы тұрғыдан өз ой-пікірімізді ортаға салар болсақ, кейбір әдебиеттанушы ғалымдарымыз ұлы тұлға өзінің ақындық, ойшылдық тұғырынан түсіп қалатындай көріп, бұл сөзді оның төңірегіне жолатқысы келмейтіні шындық.

«Абай – публицист» деп соқырға таяқ ұстатқандай ашып көрсетпесе де ұлы Мұхтар: «Жалпы қара сөздерден мазмұн, тақырып жағынан өзгешерек тұратын — қырық алтыншы сөз.Ол тарихтық мақала — очерк тәрізді» деген пікірімен, Абайдың публицист болғанын аңғартады. Егерде Әуезов «Абай – публицист» деп астын сызып жазбаса, оның да өзіндік себеп-салдары бар деп ойлаймыз. Оның ең бастысы — публицистика деген атаудың төңірегінде күні бүгінге дейін қызыл-кеңірдек пікір сайысы жүріп, дау-дамай өрбіп» дәл анықтамасы берілмеуінде деп білеміз. Бірақ бір анық нәрсе: қоғам дамуына үн қосып пікір білдіретін дәуір тынысын танытатын шығарма — публицистика. Ал ондай шығармалар Абай мұрасының негізгі бөлігін құрайды.

Мұхтар Абай публицистикасына баса ден қоймауына ақынның өз тұсындағы мерзімдік басылымдармен байланысы жөніндегі деректердің жеткілікті анықталмауы да себеп болуы мүмкін.

Соңғы отыз бес жылдай мерзімде Абайдың публицистік болмысына тоқталып, оның. шығармаларының публицистік сипатын көрсеткен ауыз тұщытатын еңбек дүниеге келген жоқ десек, шындықтан аулақ кетпейтініміз анық. Тіпті Абайдың — публицистігі жайлы әңгіме қозғаған кездің өзінде оның мұрасы тар ауқымда зерттеліп, ой-пікірлер тек қарасөздер жайлы айтылды. Ал біз публицистік сарынды Абайдың.. бүкіл шығармасынан қарастырып, мәселент кең көлемде зерделеген жөн деп есептейміз.

Абай — публицист. Оны публицист еткен өзінің ортасы, Абай дәуірінен көп бұрын басталып, күні бүгінге дейін жалғасып келе жатқан сананың мешеулігі, ұлтының талайсыздығы мен ұлтының талапсыздығы еді. Сондықтан да М.Әуезов оның қарасөздері жайлы әңгімелей келіп:

«… Абайдың өз тұсындағы күнделікті өмір шындығына қолма-қол қатынасып, жәрдем етсем деген талабын көрсетеді. Өлеңдік шығармаларында өз заманының шындықтарымен қолма-қол байланысты болып, онны сынау арқылы пайдалы іс етемін деген ақын, жаңағы қарасөзінде сол әлеуметтік, әкімшілік қалпына нақтылап араласқысы келеді» дейді.

Бұл біздің Абай жаратылысынан публицист, оның ақындық құдіреті публицистік болмысынан бастау алады деген ойымызды нақтылай түседі.

Белгілі ғалым Т.Қожакеев: «Абайдың «Қалың елім, қазағым, қайран жұртым», «Қартайдық, қайғы ойладық, ұйқы сергек», «Байлар жүр жиған малын қорғалатып», «Көңілім қайтты достан да» дұшпаннан да», «Сабырсыз, арсыз, еріншек», «Менсінбеуші ем наданды», «Қайғы шығар ілімнен», «Қарашада өмір тұр», «Бойы бұлғаң» деген өлеңдерінде де ел ішінің бұзылуы, ондағы жікшілдік, баққұмарлық, алауыздық, өтірікшілік, өсекшілік, пайда іздеу ұрлық қылу, сұмдық-сұрқиялық істеу сияқты қасиетсіздіктерге қарғыс таңбасы басылған» дейді. Міне, бұлар қоғамға, оның мүшелеріне баға беретін, сын айтатын шығармалар. Олай болса, публицистика дегеніміз осы. Бұл пікірді сәл өзгертіп ұлы Мұхтар да айтқан: «Абай өскенде, ортасынан асқанда осы сияқты тарихтық, қоғамдық қайшылықтарды терең аңғарып танып барып өседі… барлық ақыл ойын мынау ортаны мінеп, шенеп, нәрсіздік, құнсыздығын ашуға жұмсайды». Осыдан кейін Абайдың публицист болмасқа амалы да жоқ еді.

Абай бір-ақ күнде, тек қарасөздерін жаза бастаған сәттен бастап публицист болды деудің қисыны келмейді. Әлемдік өркениеттің қайнаған ортасынан тысқары қалған жартылай көшпелі елдің топырағында кіндік қаны тамған болашақ классиктің көзін тырнап ашқаннан көргені көк бөрідей жұлқысқан, тіршілік үшін жаға жыртысқан айқастар еді. Оны таразылап, терісін-теріс, оңын оң деп обьективті баға беруге Абайдың ақылы тек орыс демократтарын оқығаннан кейін ғана жетті дегеніміз де ағаттық болар. Оның табиғи дарынын үстеуге Мұхаң көрсеткен үш арнаға қоса қоғамдағы әралуан қайшлықтар да белгілі дәрежеде ықпал жасағаны хақ. Ислам әлемінің үлкен қайраткерлерінің бірі Әли ибн Әби Талиб «Мен өзімнің ұзақ өмірімнің барысында адамдардың туған әкелерінен гөрі өздері өмір сүрген заманға көбірек ұқсайтынын жиі байқадым» деп айтуы тегін емес. Сөйтіп Абайға ең алдымен заманы ықпал жасап, публицист етіп өсірді. Оған дәуірдің ызалы, ащы сөзін айтқызды.

М.Әуезов: «… Жаманшылықтың жайын жалтарып айтпай, Добролюбов үгіттеген жол бойынша ызалы шабытпен, тура шабуылмен айту керек деп ұғынады. Сондықтан өз бойындағы ажуа мен сатираға толып келген ызалы, толқынды ойларын Абай мысалсыз –ақ ашық, анық өлеңдерімен шығарады» десе, ол да Абайдың-публицистігін ашық мезгегені.

Бұл арада М. И. Фетисовтың «Абаевские назидательное рассуждения представляют классический образец нациальной публицистической прозы. Закладывая основы казахской демократической литературы, Абай чуткий по всем современным народным запросам, не мог, естественное, миновать и оперативных жанров не мог не использовать их для активного воздействия на сознаниее своих современников, на общественную жизнь в Казахстане» деген пікірін келтіріп жатудаң өзі артық болар. Әңгіме болып отырған оперативті жанрларға тек Абайдың қара сөздері ғана емес, сонымен бірге, уақыт, қоғам тынысын білдіретін өлеңдері де жатады.^[1]

Бірінші сөз. Жекеленген сөздері ертеректе баспасөз бетінде әр жылдары бір-бірлеп жарық көрген. Бірінші сөзі тұңғыш рет 1916 ж. Орынборда шығарылған «Абай термесі» атты жинақта (бастырушы Самат Әбішұлы) алғысөз ретінде жарияланған да, сонсоң 1939-1940жж. екі томдық толық жинақтың ІІ томына (1940) енгізілген. Содан бергі басылымдарда қайталанып келеді.

М. О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының қорындағы Мүрсейіт қолжазбасында 23-сөз болып көшірілген.

Бірінші абзацтың екінші сөйлемі бұрынғы басылымдардың бәрінде де қолжазба бойынша: «Енді жер ортасы жасқа келді» деп басталады екен, 1977 жылғы басылымда мағынасына қарай «Енді жер ортасы жасқа келдік» деп түзетіліпті. Бұл жинақта сол түзету қабылданды.