Фосфор, периодтық жүйедегі орны, қасиеттері

Сабақтың тақырыбы: «Фосфор. Периодтық жүйедегі орны,қасиеттері.» 
Сабақтың мақсаты: 
Білімділік:Фосфордың периодтық жүйедегі орны,қасиеттерімен танысу және оқушылардың танымдық ой-өрістерін кеңейту. 
Дамытушылық: оқушылардың ойлау қабілетін, іскерлігін, реакция теңдеулерін жазып теңестіре білу, есеп шығара білу біліктерін қалыптастыру, дамыту. 
Тәрбиелік: ойланып, тез шешім қабылдай білуге тәрбиелеу, пәнге құштарлығын ояту. 

І. Ұйымдастыру кезеңі. Сәлемдесу,оқушыларды түгендеу,сабаққа даярлығын тексеру, оқушылардың назарын сабаққа аудару. 
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру 
Өткен сабаққа шолу жасау. Азоттың табиғаттағы айналымын айту.

ГРАФИКАЛЫҚ ТЕСТ.
1. Азот II периодтың Y тобының негізгі топшасында орналасқан.
2. Азоттың ең сыртқы энергетикалық деңгейшесінде 7 электрон бар.
3. Бос күйіндегі азот ауаның 78, 1 % - ін құрайды.
4. Азот сутекпен әрекеттесіп, аммиак түзеді.
5. Аммиак қышқылдармен әрекеттесіп, аммоний тұздарын түзеді.
6. Азот қышқылының тұздары сульфаттар деп аталады.
7. Азот ( IY ) оксиді негіздік оксид.
8. Азот қышқылы түссіз, өзіне тән иісі бар газ.
9. Азот қосылыстарда - 3, +5,+3 тотығу дәрежелерін көрсетеді.
10. Нитраттар көбінесе азот тыңайтқыштары ретінде қолданылады.

СӘЙКЕСТЕНДІРУ ТЕСТІ.
1) Аммиак - ---------------------- а) HNO3
2) Азот ( IY) оксиді - ------------ ә) NH4CL
3) Азот қышқылы - ------------- б) NaNO3
4) Аммоний гидроксиді - -------- в) NH3
5) Натрий нитраты - -------------- г) NH4 OH
6) Аммоний хлориді - ------------ д) NO2
ІІІ. Жаңа білімді қалыптастыру 
Фосфордың химиялық таңбасы: Р 
Реттік номері:15 
Ar = 31 

Электрондық формуласы:
1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p³
Фосфор периодтық жүйеде ҮА топта орналасқан.Сондықтан, атомдарының электрондық құрылысында ортақ қасиеттер бар.Ең алдымен,олардың сыртқы электрондық қабатындағы электрондар саны бірдей.Осыған байланысты олар бірдей тотығу дәреже көрсетеді: төменгісі -3, жоғарғысы +5. Көптеген қосылыстарының формулалары ұқсас. 
Мысалы: 
Азот: NH₃, N ₂O₅, HNO₃
Фосфор: РH₃, Р ₂O₅, HРO₃ 
Бірақ фосфор атомының радиусы азот атомының радиусынан екі есеге жуық үлкен. Бұл олардың қасиеттеріндегі біраз айырмашылықтарды түсіндіреді: фосфор молекуласы азот молекуласындай тұрақты екі атомды болмайды, себебі атомның өлшемі үлкен болғандықтан, бірнеше атомның электрон бұлттарының қаптасу мүмкіндігі бар, яғни көп атомды молекула түзіледі.

 Табиғатта кездесуі. 

Атомдардың кристалл торда орналасу типіне қарай фосфордың табиғатта ақ, қызыл, қара фосфор деген түрөзгерістері бар. Бұлардың кристалл торларының әртүрлі болуына байланысты түстері де, химиялық белсенділіктері де әртүрлі. 
Өте белсенді элемент болғандықтан, фосфор табиғатта тек қосылыс күйінде кездеседі. Фосфор бу түрінде түзіледі, салқындатқанда қатаяды, оны судың астында жинайды.

Алынуы. Фосфорды оксидтерін, қышқылдарын және табиғи фосфоритті өңдеу арқылы алады.

Қолданылуы. Фосфор қосылыстары тыңайтқыштар, дәрі-дәрмектер, т.б. заттар алуда қолданылады. Қызыл фосфор сіріңке жасау үшін (қорабына жағылады) қолданылады.
Химиялық қасиеттері. 
Ауада оттекпен жарық шығара отырып, қарқынды әрекеттеседі. 
4P+5O₂=2P ₂O₅
Фосфор да , азот сияқты металдармен әркеттесіп фосфидтер түзеді: 
3Са+2Р=Са ₃Р₂ 
Фосфин. Молекулалық формуласы – РН₃. Фосфин қасиеттері жөнінен аммиактан өзгеше. Ол – өте улы, тұрақсыз, түссіз, сарымсақ иісті, күшті тотықсыздандырғыш зат. Фосфинді кальций фосфидін сумен әрекеттестіріп алуға болады: 
Са ₃Р₂+6Н ₂О=3Са(ОН) ₂+2РН₃ 

VI. Қорытынды. 
Фосфордың бірнеше аллотропиялық түр өзгерістері бар, олар бір-бірінен кристалдық торының әртүрлі болуы арқылы ажыратылады. Фосфор –белсенді элемент болғандықтан, табиғатта тек қосылыс күйінде кездеседі. Фосфор қосылыстарында +3, +5, 0, -3 тотығу дәрежелерін көрсетеді. Оттекті қосылыстары: фосфор (V) оксиді P2O5, фосфор қышқылы Н3PO4, тұздары: фосфаттар (Nа3PO4), гидрофосфаттар (Nа2НPO4), дигидрофосфаттар (NаН2PO4). Сутекті қосылысы-фосфин РН3. 

Бекіту тапсырмалары:

1-деңгей:

1.Фосфордың периодтық жүйедегі орнына сипаттама бер.

2.Атом құрылысын сипаттап жаз

2-деңгей:

1.Фосфордың химиялық қасиеттерін сипаттайтын реакцияларға мысалдар келтір.

2.Р Р₂О₅ Н₃РО₄ айналымды іске асыратын реакция теңдеулерін жаз

3-деңгей

1. 50кг аммоний хлоридін алуға қанша аммиак керек? 

2. 62т кальций ортофосфатынан қанша фосфор қышқылы алынады?Ол қанша тонна күйдіргіш натрды бейтараптайды?
Оқушыларды бағалау. 
Оқушылардың жинаған ұпайлары есептеліп, оқушылар бағаланады. 
Үйге тапсырма: § 17,18. Тақырып соңындағы жаттығуларды орындау.