Топырақтың түрлері

Сабақ: 38

Күні: 30.02.2018

Сынып: 8 «ә»

Тақырыбы: Қазақстанның топырақ жамылғысының типтері

Мақсаты:

Білімділік: Қазақстан аумағында кездесетін топырақ типтеріне тоқталу, олар қандай табиғат зонасында жатқанын анықтау. Топырақ құнарлылығын кемітетін топырақ эрозиясының түрлерін айтып, топырақты қорғау шараларын түсіндіру.

Дамытушылық: Оқушылардың жеке тапсырмалармен жұмыс істеу арқылы өздігінен жұмыс істей білу дағдысын қалыптастыру. Икемділіктері мен дағдыларын дамыту.

Тәрбиелік: Топырақ эрозияларымен таныстырып, оқушыларды бұл мәселелерді шешудің жолын табуға бағытттау арықылы, ойлау дағдыларын арттыру, өз отанына деген жауапкершілік пен сүйіспеншілік сезімдерін арттыру.

Сабақтың түрі: Аралас сабақ

Сабақты үйымдастыру формасы: фронтальді

Сабақты жүргізу әдіс-тәсілдері: репродуктивті, проблемалық

Құрал-жабдықтар: Қазақстанның физикалық картасы

Сабақтың кезеңдері:

1. Оқушылармен амандасу. Түгендеу. Сабаққа дайындығын тексеру.

2. Тест:

1. Тірі ағзалардың әсерінен, тау жыныстарының үгілуі нәтижесінде жер қыртысының беткі қабатында пайда болған ерекше табиғи құрылым?

А) Топырақ

В) Қарашірін

С) Ауа

2). Топырақты зерттеген ғалым кім?

А) В.В. Докучаев.

В) Л.С. Берг

С) Ш.Ш. Уалиханов

Д) М. Қашғари

3). Топырақ құрушы факторларды атаңдар?

А) су,

В) ауа,

С) жылу,

Д) өсімдік және тірі ағзалар,

Е) барлығы

4). Аналық тау жыныстарынан кейін топырақ құрушы жетекші факторлар ағзалардың тіршілік әрекетінің нәтижесінде шығатын тасты бұзатын қышқылдар тау жыныстарын ерітуінен не пайда болады?

А) Қара топырақ

В) Қарашірігі

С) Сұр топырақ

Д) Қоңыр топырақ

5). Сәйкестендір:

6). Палеогеографиялық зерттеулердің деректері бойынша алғашқы жұқа топырақ қабаты қашан пайда болды?

А) 500 млн жыл бұрын каледон қатпарлығында.

В) 500 млн жыл бұрын герцин қатпарлығында

С) 500 млн жыл бұрын палеозойда

Д) 500 млн жыл бұрын кембрий дәуірінде.

7. Сөйлемді толықтыр:

..... кезеңде топырақтың түзілуі тоқтайды, ....... кезеңде баяулайды.

8. Сырдария өзені қандай топырақ жамылғысында орналасқан?

А) Сұр қоңыр топырақ

В) Қүңғірт қара қоңыр топырақ

С) Ашық қара қоңыр топырақ

Д) Жай қара қоңыр топырақ

9. Ертіс өзені қандай топырақ жамылғысында орналасқан?

А) Таулы аймақ топырағы

В) Қүңғірт қара қоңыр топырақ

С) Ашық қара қоңыр топырақ

Д) Жай қара қоңыр топырақ

Е) Барлығы

10. Жайық өзені қандай топырақ жамылғысында орналасқан?

А) Таулы аймақ топырағы

В) Қүңғірт қара қоңыр топырақ

С) Ашық қара қоңыр топырақ

Д) Жай қара қоңыр топырақ

Е) Барлығы

Ж) Қоңыр топырақ

Жауабы: 1-А. 2-А. 3-Е. 4-В. 5-1-В;2-А. 6-Д. 7-Аязды, қуаңшылық. 8-А. 9-Е. 10-В,С,Д,Ж,

1. Қазақстанның топырақ жамылғысын сипаттау, олардың табиғат зоналары бойынша Қазақстан аумағындағы топырақтың түрлерінің таралуын сипаттайды. Оқушылар топпен бөлініп берілген топырақ түрлерін постерға түсіреді.

Қара топырақты зона солтүстігінде таралған. Солтүстік Қазақстан облысы, Қостанай, Ақмола, Павлодар, Ақтөбе, Батыс Қазақстан облыстарының солтүстік бөліктері кіреді. Республика аумағының 25,5 млн гектар 9,5 % жерін алып жатыр. Үш зона аралығында бөлінеді. Сілтісізденген қара топырақ, кәдімгі қара топырақ, оңтүстіктегі қуаң даланың қара топырағы. Қарашіріндісі солтүстігінде 6-8 % болса, оңтүстігінде 4-6 %.

Қара қоңыр топырақты зона Орталық Қазақстанның көп жерін, Каспий маңы ойпатының солтүстігі, Шығыс Қазақстан облыстарының жазықтарын алып жатыр. Республика жерінің 90,6 млн гектар жерін 34 % алып жатыр. Қара қоңыр топырақ зонасы үш зона аралығында; қуаң даланың күңгірт қара қоңыр топырақты өңірі, қуаң даланың жай қара қоңыр топырақ, шөлейт жердің ашық қара қоңыр топырақ. Топырақтың гумусы 4,5 – 3,0 %, ал шөлейттің ашық қызыл топырағының гумусы 3,0-2,0 %. Бұл топырақ зонасында астық өндіру мен және мал шаруалығымен айналысады.

Қара қоңыр топырақты зонаның оңтүстігінде шөлді аймақ топырақтары алып жатыр. Қоңыр және сұр қоңыр топырақ жамылғысы басым. 44 % ын 120 млн гектар жерін алып жатыр. Гумусы 2,0-1,0 %. Мал шаруашылығымен айналысады және суармалы егіс түрі басым.

Топырақ құнарлығын кемітетін табиғаттың апатты түрі – топырақ эрозиясы. Аналық тау жынысынан құнарлы 18 см топырақ түзілу үшін 1400 жылдан 7000 жылға дейін уақыт керек екен. Ал сол топырақ қабатын топырақ эрозиясының екі түрі жел және су эрозиясы жылдам бұзуы мүмкін. Топырақтану институтының зерттеулері нәтижесінде эрозияға бейім жер 70 млн гектар астам оның жел эрозиясы – 52, су эрозиясы 17 млн гектар. Жел эрозиясының басым болуы: 1. Жердің көп бөлігі жазық және ашық болуы; 2. Күшті желдің жиі соғуы; 3. Топырақ құрылымы бос және механикалық құрамы жеңіл топырақтың болуы. Топырақтың беткі қабатын шайып кетуін, жыра мен сай, жардың пайда болын су эрозиясы деп атайды. Эрозиямен күресу шаралары: 1. Агротехникалық шаралар: еңісі үлкен беткейлерде жерді су ағысының бағытына көлденең жырту, қыста қар тоқтату, топырақты соқамен жырту. 2. Мелиорация шаралары: жыра мен сай өзен жағаларына, суару түрлері бойынша ағаш және бұта отырғызу. 3. Гидротехникалық шаралар: жыраларды бекітетін инженерлік құрылыстар салу, арықтар мен каналдардың түбін су өткізбейтін бетондалған тақта, пленкалармен қаптау.

Тақырыпты бекіту үшін сұрақтар беріледі:

Кім жылдам:

1. Қазақстан аумағын неше пайызын жазық жерлер алып жатыр? 86

2. Неше топырақ зонасына бөлінеді? 3

3. Қара топырақ Қазақстан аумағының қанша гектар жерін алып жатыр?25,5/ 9,5%

4. Топырақтың құнарлығы оңтүстікке барған сайын .... ? кемиді

5. Орталық Қазақстан, Каспий маңы ойпаты, Шығыс Қазақстан ойпатын алып жатқан топырақ жамылғысы? Қара қоңыр топырақ.

6. Республика жерінің 44 % ын, 120 млн гектар жерін алып жатқан топырақ жамылғысы? Қоңыр және сұр қоңыр топырақ.

7. Топырақ құнарлығын кемітетін табиғат апаты? Топырақ эрозиясы?

8. Республикаға эрозияға бейім жер қанша? 70 млн гектар, 52 – жел, 17 – су.

9. Жырту, қар тоқтату, соқамен жырту түрлері қандай күресу шарасына жатады? Агротехникалық шаралар

10. Ағаш, бұта отырғызу қандай шара түріне жатады? Мелиорация шарасы.

Оқушыларды сабақтағы белсенділігіне қарай бағалайды. Күнделіктеріне бағаларын қояды.

Үйге §36, кескін картаға топырақ зоналарын түсіру.