"Қазақстанның саяси картасы"

Тақырыбы: Дүние жүзінің саяси картасы саяси картаның қалыптасуы

Мақсаты: Дүние жүзінің саяси картасына әсер ететін факторлар мен қалыптасу кезеңдерімен танысу.

Білімділік: Саяси картаның мазмұны, оның қалыптасу кезеңдері туралы және саяси картаның өзгеруіне әсер ететін факторлара туралы білімді қалыптастыру.

Дамытушылық: Оқушылардың географиялық ой-өрісін дамыту. Жалпы оқу іскерліктерін үйрену, жалпы табиғат туралы оқушылардың көзқарастарын дамыту, пәнге деген қызығушылығын арттыру, танымдық қызығушылығын дамыту, географиялық ойлауын қалыптастыру.

Тәрбиелік: Оқушылардың өз ойларын жеткізе білу, қарым-қатынас жасауды үйрету. Балаларды ұйымшылдыққа тәрбиелеу, адамгершілік қасиеті мен географиялық мәдениетін қалыптастыру.

Оқу құралдары: Оқулық, 10 сынып Атлас, Дүние жүзінің саяси картасы, Дүние жүзінің физикалық картасы

Сабақ түрі: Жаңа сабақ

Сабақтың жоспары:

І кезең –(2 мин)

ІІ кезең – үй тапсырмасын тексеру (10 мин)

ІІІ кезең – жаңа сабақ (20 мин)

ІV кезең – Бекіту кезеңі (10 мин)

V кезең – Бағалау кезеңі (2 мин)

VІ кезең – Қорытынды (1 мин)

Сабақ барысы:

І кезең – Ұйымдастыру кезеңі

Оқушылармен амандасып, балалардың кім-жоғын сұрау. Сосын оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру. Оқушылар мұғаліммен амандасады да, сабаққа дайындалып отырады.

ІІ кезең – үй тапсырмасын тест түрінде тексеру

I - нұсқа

1.Жер шарында климаттық белдеулердің қалыптасу .... байланысты 
А) Жер бетіне түсетін күн жылуының мөлшеріне. 
В) Қысымның таралуына. 
С) Жауын-шашынның таралуына. 
D) Ауа қозғалысына. 
Е) Жердің өз білігінен айналуына

2. Ең ірі табиғат кешені 
А) Материктер В) Мұхиттар С) Аралдар 
D) Географиялық қабық Е) Теңіздер 

3.Литосфераның жоғарғы, атмосфераның төменгі бөлігі және гидросфера мен биосфераның байланысы мен әрекеттесуі нәтижесінде қалыптасқан табиғат кешені 
А) Атмосфера. В) Гидросфера. 
С) Географиялық қабық. D) Биосфера. Е) Литосфера. 

4.Географиялық қабықтың маңызды заңдылықтары 
А) Тұтастығы, зат айналымы. 
В) Зат және энергия айналымы. 
С) Ырғақтылығы мен зоналылығы. 
D) Зоналылығы, тұтастығы, 
Е) Тұтастығы, зат және энергия айналымы, ырғақтылығы, зоналылығы. 

5.Географиялық қабықтағы ең ірі табиғат кешендері 
А) Таулар.  В) Жазықтар. 
С) Материктер мен мұхиттар.  D) Теңіздер. 
Е) Антропогендік табиғат кешендері. 

II - нұсқа

1.Адам әрекетінің ықпалымен қалыптасатын табиғат комплекстері: 
A) Ландшафтық  B) Антропогендік 
C) Мұхиттық  D) Жазықтық  E) Таулық 

2.Адам әрекеті нәтижесінде өзгеріске ұшыраған табиғат кешендері: 
A) Биогендік  B) Неогендік 
C) Антрогендік  D) Органогендік  E) Палеогендік

3.Географиялық қабықтың ырғақтылық заңдылығы: 
A) Судың булануы  B) Желдің соғуы 
C) Күн мен түннің ауысуы  D) Мұздардың еруі 
E) Өсімдіктердің өсуі 

4.Температура жағдайы, ылғалдылығы, топырағы, өсімдіктер мен жануарлары бір-бірімен байланысқан ірі табиғат кешені 
А) Климаттық белдеу.  В) Жазықтар. 
С) Таулар.  D) Табиғат зонасы.  Е) Ормандар. 

5.Таулардағы табиғат зонасының алмасуы ... деп аталады 
А) Биіктік белдеулік  В) Таулы зона 
С) Ендік зона  D) Тауларда табиғат зоналары болмайды  Е) Табиғат зонасы. 

Жауаптары:

I-нұсқа

1.а

2.д

3.с

4.е

5.с

II-нұсқа

1.в

2.с

3.с

4.д

5.а

ІІІ кезең – Жаңа сабақ

1) Саяси картаның мазмұны. Дүние жүзінің саяси картасында елдің әлемдегі орны, саяси – әкімшілік құрылымы бейнеледі. Сонымен қатар саяси картада басты саяси – географиялық өзгерістер : жаңа тәуелсіз мемлекеттердің пайда болуы, елдердің саяси мәртебесінің ауысуы, шекаралары мен аумағының, ел атауы мен астанасының өзгеруі және т.б. көрініс табады. Дүние жүзінің саяси картасындағы заңдылықтар мен өзгерістерді географияның саяси географиядеп аталатын саласы зерттейді.

Мазмұны жағынан бір қарағанда қарапайым болып көрінетін саяси картада, әдетте, мемлекеттер мен олардың шекаралары, әкімшілік – аумақтық жіктелуі, астанасы мен ірі қалалары бейнеленеді. Мұның негізінде дүние жүзі елдерінің мемлекеттік құрылымы мен басқару үлгілерінің таралу заңдылықтарына, мемлекеттер арасындағы өзара қарым – қатынастарға, сондай – ақ мемлекеттік шекараларды анықтау мен халықтың қоныстануына байланысты болатын аумақтық қақтығыстарға қатысты күрделі мәселелер жатыр. Дүние жүзінің саяси картасы тарихи кезеңдерде ұдайы өзгеріске түсуде. Оған әрі түрлі факторлар ықпал етеді.

2)Саяси картаның қалыптасу кезеңдері. Дүние жүзінің қазіргі заманғы саяси картасының қалыптасуына қатысты оқиғаларды шартты түрде Жаңа (XVII ғасырдан Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін) және Ең жаңа кезең (Бірінші дүниежүзілік соғыстан бүгінгі күнге дейін) деп аталатын екі дәуірге топтастырады.

Еуропалық отарлау кезеңі Жаңа Дүние мен Ескі Дүниенің көптеген аумақтарын қамтыды. Еупадағы жетекші мемлекеттердің жаңа жерлерді бөлісуі және ықпал ету аумақтарын экономикалық, саяси жағынан басқару сипаты дүние жүзінің саяси картасының едәуір өзгеріске түсінуі алып келді. Осы өзгерістерге сәйкес, мемлекет құрылымы мен оны басқарудың жаңа формалары пайда болды. Біраз уақыт аса ірі отар иеленуші мемлекетттер -  метрополиялар (грекшеmetropolis – қала) болып есептеліп келген Испания мен Португалияның қатарына кейіннен Ұлыбритания, Франция, Нидерланд, Германия келіп қосылды. Осылайша Америкада, Африка мен Азияда отарлық аумақтар пайда болды. Мысалы,  XX ғасырдың басына қарай отарлық иеліктер Африка жерінің 90% - ын, Азия аумағының 56% - ынан астамын, Америка жерінің 27% - ын алып жатты.

XIX ғасырдың басында Латын Америкасында бсталған ұлт – азаттық қозғалыс нәтижесінде Эквадор (1809 ж.), Колумбия (1810 ж.), Венесуэла, Парагвай (1811 ж.), Аргентина (1816 ж.), және т.б. жаңа тәуелсіз мемлекеттер қалыптасты.

XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басында дүние жүзіндегі жетекші метрополиялар арасында ықпал ету аймақтары үшін күрес шиеленісе түсті. Соның салдарынан әлемді Бірінші дүниежүзілік соғыстың өрті шарпыды. 

Бірінші дүниежүзілік соғыстан соң болған ірі оқиғалар қатарына 1917 жылғы Қазан революциясы нәтижесінде Ресейде мемлекеттік құрылым мен басқару  жүйесінің түбегейлі өзгеруі, Аустрия – Венгрия монархиясы мен Осман империясының ыдырауы, Германияда монархияның құлатылуы және үкімет басына фашистердің келуі, Еуропада мемлекеттік шекаралардың өзгеруі жатады. Дүние жүзінің саяси картасында КСРО, Чехословакия, Ирландия, Исландия, Ватикан сияқты жаңа мемлекеттер пайда болып, Финляндия, Польша, Балтық бойы елдері тәуелсіздігін жариялады. Бұл кезеңде Африкада тәуелсіз мемлекттер қатары (Египет, Эфиопия, Либерия, ОАР) санаулы ғана болды.

Дүние жүзінің қазіргі заманғы саяси картасының қалыптасуында Екінші дүниежүзілік соғыс қарсаңы мен одан соң болған маңызды өзгерістер, XX ғасырдың 50 – 60 - жылдарындағы отарлық жүйенің күйреуі, 80 – 90 жылдарындағы социалистік жүйенің ыдырауына байланысты оқиғалар айрықша рөл атқарды.

1939 – 1940 жылдары Балтық бойы елдері мен көршілес аумақтарды қосып алу есебінен КСРО аумағы кеңейе түсті. Екінші дүниежүзілік соғыс барысында Польша, Югославия, Грекия аумақтары бөліске түсіп, Германия Еуропаның көптеген елдерін басып алды. Соғыста жеңіліске ұшыраған Германияның, сондай – ақ Италияның, Югослаияның Польша мен КСРО – ның мемлекеттік шекаралары өзгеріп, саяси картада Югославия Федеративтік Республикалар Одағы (ЮФРО), ГФР мен ГДР мемлекеттері пайда болды. Румыния, Болгария, Венгрия, Финляндияның соғысқа дейінгі шекаралары қалпына келтірілді. Шығыс Еуропада пайда болған социалистік мемлекеттер біртұтас блокқа бірікті. Еуропада осы жылдары басталған шекараларды қалпына келтіру жұмысы қазірге дейін жалғасын табуда.

Азияда бұл кезеңде Индонезия мен Вьетнам, Филиппин, Үндістан, Бирма, Шри-Ланка тәуелсіздігін алды. 1948 жылы Корея бөлініп, 38⁰ с.е. бойымен жүргізілген демаркациялық сызықтың солтүстігінде КХДР, ал оңтүстігінде Корея Республикасы пайда болды. Осы жылы БҰҰ шешімімен Израиль мемлекеттің құрылымы өзгеріп, Қытай Халық Республикасы жарияланды.

ХХ ғасырдың 50-60 жылдары Азия мен Африкадағы отарлық иеліктердің тәуелсіздік алуымен байланысты саяси картада үлкен өзгерістер болды. Азияда Ұлыбритания мен Франция иеліктері негізінде бірнеше тәуелсіз мемлекеттер(Мальдив аралдары, Камбоджа, Пәкістан Ислам Республикасы, Бангладеш, Сингапур, Кувейт) пайда болды. Осы кезеңде Африкада 40-қа жуық мемлекеттер тәуелсіздігін алды. 1960 жылы Африкаданың 16 елі тәуелсіздігін жариялады.

Еуропаның саяси картасындағы соңғы өзгерістер ХХ ғасырдың 80-90 жылдары социалистік жүйенің ыдырауымен байланысты болды. 1989-1990 жылдары Болгария, ГДР, Румыня және Чехославакия тоталитарлық жүйеге қарсы төңкерістер болды.

Дүние жүзінің қазіргі саяси картасында өзінің егемендігін жариялаған 200-ден астам мемлекет бар, олардың арасында халықаралық деңгейде танылған елдер саны 193.

ІV кезеңі – Бекіту кезеңі

Тақырыпты бекіту сұрақтары:

1. Саяси картада не бейнеленеді? Оның өзгерістеріне қандай факторлар себепші болады?

2. Дүние жүзінің саяси картаның қалыптасуына негіз болған оқиғалар қай кезеңдерде болды?

3. Еуропаның саяси картасында I-ші д.ж.соғыс әсерінен қандай өзгерістер болды?

4. II-ші д.ж.соғыс әсерінен д.ж.саяси картасында қандай өзгерістер болды? Оған соғыстан басқа қандай факторлар әсер етті?

V кезең – Бағалау кезеңі

Оқушылардың жауап беру деңгейлері бойынша бағалау.

VІ кезең – Қорытынды

Үйге §17 Дүние жүзінің саяси картасы