Саба?ты? ?діс – т?сілі: т?сіндірмелі, с?ра? – жауап
Саба?ты? барысы
I. ?йымдастыру кезе?і: О?ушылар мен амандасып, саба??а ?атыстарын тексеру
II. ?й тапсырмасын тексеру
Орманды дала зонасы ?аза?станны? ?ай б?лігінде орналас?ан?
?ызыл ?о?ыр топыра? айма?ы?
?аза?станны? орманды дала зонасында ?сетін ?сімдіктер ата?
III. Жа?а саба?
Дала зонасы 77 млн га жерге тара?ан ?аза?станны?біраз аума?ын, д?лірек айт?анда, 27%-ынан астамын алып жатыр. Дала зонасы орманды дала зонасыны? о?т?стігінен басталып, батыстан шы?ыс?а ?арай 2200 км-ге созыл?ан ке? ал?апты камтиды, шамамен 54°-50° с.е. аралы?ында орналас?ан. Дала зонасына Батыс Сібір жазы?ыны?о?т?стік шеті, Тор?ай ?стіртіні? солт?стігі, М??алжар тауыт?гелдей дерлік, Жалпы Сырт сілемдері, Каспийма?ы ойпатыны? солт?стік жартысы, Орал етегі, Жем ?стірті, Сарыар?аны?солт?стігі мен орталы? аудандары жатады. Дала климаты континентті, жазы ыстык ?рі ??р?ак, жиі-жиі а?ызак желі со?ып т?рады. Ал ?ысы ?ата?, ?ары ж??а болады. ?а?тарды? орташа температурасы -16°-18°С, шілде айында солт?стігінде 18°С-тан, о?т?стігінде 23°С-?а дейін жетеді. Жылына 220-310 мм-ге дейін жауын-шашын жауады, біра? м?ны? м?лшері солт?стіктен о?т?стікке ?арай азая т?седі. Климат жа?дайлары егін шаруашылы?ымен ш??ылдану?а толы? м?мкіндік береді.
?зендері
Дала зонасы ?зендеріні? де?гейі т?мен. Зонаны Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайы?, Н?ра, Тор?ай, Шар, Ыр?ыз ж?не бірнеше ша?ын ?зендер кесіп ?теді. Оларды? жылды? а?ысыны? 80 %-ы к?ктемгі су тасу кезе?іне келеді. Егін шаруашылы?ы мен ?нерк?сібі дамы?ан б?л аудандарда, су ?лі де болса жеткіліксіз. Сонды?тан да б?гендерде су жинап, оны су ??бырлары мен каналдар (Ертіс-?ара?анды) ар?ылы пайдаланады.
Топыра?ы
Дала зонасыны? топыра?ы ?ара ж?не ?ызыл ?о?ыр топыра? типіне жатады. Зонаны? солт?стігіні? топыра? ?абатында жо?ары ?нім жинау?а жеткілікті 6%-?а жуы? шірінді бар. О?т?стікке ?арай топыра?та?ы шірінді кеми т?седі де, бірте-бірте куа? дала?а т?н ?ыз?ылт к?ре? топыра?ка айналады. Б?л арада сорта? топыра?ты жерлер к?бірек кездеседі, олар арнаулы ты?айт?ыштар мен ерекше к?тімді кажет етеді. ?ыз?ылт к?ре? топыра?ты? ??нарлы жерлері егін шаруашылы?ы ?шін жарамды.
Итм?рын
?сімдіктері
Дала зонасы ш?птесін ?сімдіктерге бай. М?нда боз, бетеге, ат?она?, еркекиі?п, кермек, ?а?ба? басым ?седі. Ойпа? ж?не ыл?алды жерлерде, ?сіресе ?зен жайылымдарында шал?ынды ?сімдіктер тара?ан. Шал?ынды ?сімдіктерден бидайы?, ?ыл?ансыз арпабас, шал?ынды ?о?ырбас басым, аса ыл?алды жерлерде ?ия? пен ??ра? ?седі. Бидайы? шал?ындарынан мол пішен алынады. Даланы? о?т?стік б?лігінде негізгі ?сімдіктермен ?атар жусанны? кейбір т?рлері ?седі. Кей жерлерде б?лар т?тас ?лескілерді алып жатады. Дала ?сімдіктеріні? арасында д?рі-д?рмектік ?сімдіктер де бар. Мысалы, жанарг?л, шайш?п, итмурын, д?рілік валериан кездеседі. Жаз бойы даланы? т?рі ?немі ?згеріп отырады. Дала к?ктемде ?ана ?ыс?а мерзімде алуан т?рге б?леніп ??лпырады. Шілдеде ш?п ?урап, сар?айып кетеді.
Т?лкі
Жануарлары
Ашы? дала ке?істігінде тіршілік етуге бейімделген к?птеген т?рлі жануарлар кездеседі. ?орша?ан ортасыны? т?сіне ??сас келетін, жылдам ж?гіретін ?рі тез ?шатын, жылды? колайсыз мезгілдерінде де ?за? ?й?ы?а кететін жануарларды? да т?рлері бар. Дала с?ткоректілеріне сарш?на?,?осая?, дала тыш?андары, дала ала?оржыныжатады. Б?лар егінге к?п зиян келтіреді. М?нда сарш?на? т??ымдасынан ірі суырлар (салма?ы 10 кг-?а дейін) болады. Суырлар мен сарш?на?тар ін ?азып, топыра?ын сырт?а шы?арып, ?йіп тастайды. ?осая?тар, сарш?на?тар, дала тыш?андары тіршілік ететін жерлерде жырт?ыштардан к?зен, а??іс, т?лкі кездеседі. Олар терісі ба?алы к?сіптік жануарлар ?атарына жатады. Даланы? о?т?стік аудандарында т?лкі т??ымдасынан ?арса? кездеседі. Ол інінен тек т?нде ?ана шы?ып, жортады. Даланы? барлы? жерінде осы зонаны? негізгі жануары ?ас?ыр к?п болады. Далада а?б?кендер кездеседі. Б?кенні? басы ?лкен, ?ошкар т?мсы?, денесі ы?шам, ая?ы жі?ішке келеді. Б?кенні? ж?гіргеніне к?з ілеспейді. Б?дан ед?уір б?рын далада ?йір-?йір болып ж?ретін б?кендер ?азір халы?ты? жиі ?оныстануына байланысты біртіндеп ш?лейт ж?не ш?л зоналарына ?арай ауды. Далада ??стардан дуада? бар, б?ларды? кейбіреулеріні? салма?ы 16 кг- ?а жетеді. Одан бас?а безгелдек, тырна, балы?шы, бозтор?ай кездеседі, ?сіресе ?аратор?айлар к?п. Жырт?ыш ??стардан дала б?ркіті дала ??ладыны, кез??йры? бар. Далада к?лдер к?п, ?детте олар тере? болмайды, жа?алары жазы?, жайпа? келеді. К?п к?лдерді? жа?алауларында ?амыс-??ра? пен ?са? б?талар ?седі. Онда суда ж?не батпа?та тіршілік ететін ??стар к?п кездеседі. Б?лар - ?аз, ?йрек, тырна, ша?ала, балы?шы, ?амыс тор?айлары, а???тан. Сарыар?аны? ?са? шо?ылар арасында?ы бытыра??ы орналас?ан к?лдерде суда жа?сы ж?зетін ??стар - с??гуір, гагара, крохалб, турпан болады.
Ты?ай?ан жерлері
?азан т??керісіне дейін дала зонасы ?асырлар бойы к?шпелі мал жайылымы ретінде пайдаланылып келді. Ты? ж?не ты?ай?ан жерлерді игеру жылдарында (1954-59 ж.) дала зонасыны? 28 млн га жері жыртылды.
IV. Сергіту с?ті: К?тер ?олды ?рге,
О??а, сол?а серме.
?ималда?ын шира?,
Тек асы?а к?рме.
V. ?з бетінше ж?мыс. ?здеріне жеке ж?мыс тапсыру
VI. Жеке о?ушымен ж?мыс: жеке о?ушылармен ж?мысы, о?ушыларды? ?ателіктері болса т?зетіп, осы ?ателіктерді? себептерін т?сіндіру ж?не т?сілдерін ?йрету.
VII. Саба?ты ?орытындылау. С?ра? – жауап
Дала зонасы ?аза?станны? неше пайыз жерін алып жатыр?
дамытушылығы: Сабақ барысында оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру, ойлау қабілетін, сөйлеу шеберлігін дамыту.
тәрбиелілігі: Оқушылардың өздігінен білім алуға, айналадағы ортаны қорғауға, аялауға тәрбиелеу.
Көрнекілігі: Қазақстанның физикалық картасы, табиғат зоналарының картасы, атлас.
Сабақтың түрі: аралас
Сабақтың әдіс – тәсілі: түсіндірмелі, сұрақ – жауап
Сабақтың барысы
I. Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылар мен амандасып, сабаққа қатыстарын тексеру
II. Үй тапсырмасын тексеру
Орманды дала зонасы Қазақстанның қай бөлігінде орналасқан?
Қызыл қоңыр топырақ аймағы?
Қазақстанның орманды дала зонасында өсетін өсімдіктер ата?
III. Жаңа сабақ
Дала зонасы77 млн га жерге тарағанҚазақстанныңбіраз аумағын, дәлірек айтқанда, 27%-ынан астамын алып жатыр. Дала зонасы орманды дала зонасының оңтүстігінен басталып, батыстан шығысқа қарай 2200 км-ге созылған кең алқапты камтиды, шамамен 54°-50° с.е. аралығында орналасқан. Дала зонасынаБатыс Сібір жазығыныңоңтүстік шеті, Торғай үстіртінің солтүстігі,Мұғалжар тауытүгелдей дерлік, Жалпы Сырт сілемдері,Каспиймаңы ойпатының солтүстік жартысы, Орал етегі, Жем үстірті,Сарыарқаныңсолтүстігі мен орталық аудандары жатады. Дала климаты континентті, жазы ыстык әрі құрғак, жиі-жиі аңызак желі соғып түрады. Ал қысы қатаң, қары жұқа болады. Қаңтардың орташа температурасы -16°-18°С, шілде айында солтүстігінде 18°С-тан, оңтүстігінде 23°С-қа дейін жетеді. Жылына 220-310 мм-ге дейін жауын-шашын жауады, бірақ мұның мөлшері солтүстіктен оңтүстікке қарай азая түседі. Климат жағдайлары егін шаруашылығымен шұғылдануға толық мүмкіндік береді.
Өзендері
Дала зонасы өзендерінің деңгейі төмен. Зонаны Ертіс, Есіл, Тобыл, Жайық, Нұра, Торғай, Шар, Ырғыз және бірнеше шағын өзендер кесіп өтеді. Олардың жылдық ағысының 80 %-ы көктемгі су тасу кезеңіне келеді. Егін шаруашылығы мен өнеркәсібі дамыған бұл аудандарда, су әлі де болса жеткіліксіз. Сондықтан да бөгендерде су жинап, оны су құбырлары мен каналдар (Ертіс-Қарағанды) арқылы пайдаланады.
Топырағы
Дала зонасының топырағы қара және қызыл қоңыр топырақ типіне жатады. Зонаның солтүстігінің топырақ қабатында жоғары өнім жинауға жеткілікті 6%-ға жуық шірінді бар. Оңтүстікке қарай топырақтағы шірінді кеми түседі де, бірте-бірте куаң далаға тән қызғылт күрең топырақка айналады. Бұл арада сортаң топырақты жерлер көбірек кездеседі, олар арнаулы тыңайтқыштар мен ерекше күтімді кажет етеді. Қызғылт күрең топырақтың құнарлы жерлері егін шаруашылығы үшін жарамды.
Итмұрын
Өсімдіктері
Дала зонасы шөптесін өсімдіктерге бай. Мұнда боз, бетеге, атқонақ, еркекиіөп, кермек, қаңбақ басым өседі. Ойпаң және ылғалды жерлерде, әсіресе өзен жайылымдарында шалғынды өсімдіктер тараған. Шалғынды өсімдіктерден бидайық, қылқансыз арпабас, шалғынды қоңырбас басым, аса ылғалды жерлерде қияқ пен құрақ өседі. Бидайық шалғындарынан мол пішен алынады. Даланың оңтүстік бөлігінде негізгі өсімдіктермен қатар жусанның кейбір түрлері өседі. Кей жерлерде бұлар тұтас үлескілерді алып жатады. Дала өсімдіктерінің арасында дәрі-дәрмектік өсімдіктер де бар. Мысалы, жанаргүл, шайшөп, итмурын, дәрілік валериан кездеседі. Жаз бойы даланың түрі үнемі өзгеріп отырады. Дала көктемде ғана қысқа мерзімде алуан түрге бөленіп құлпырады. Шілдеде шөп қурап, сарғайып кетеді.
Түлкі
Жануарлары
Ашық дала кеңістігінде тіршілік етуге бейімделген көптеген түрлі жануарлар кездеседі. Қоршаған ортасының түсіне ұқсас келетін, жылдам жүгіретін әрі тез ұшатын, жылдың колайсыз мезгілдерінде де ұзақ ұйқыға кететін жануарлардың да түрлері бар. Дала сүткоректілеріне саршұнақ,қосаяқ, дала тышқандары, дала алақоржыныжатады. Бұлар егінге көп зиян келтіреді. Мұнда саршұнақ тұқымдасынан ірі суырлар (салмағы 10 кг-ға дейін) болады. Суырлар мен саршұнақтар ін қазып, топырағын сыртқа шығарып, үйіп тастайды. Қосаяқтар, саршұнақтар, дала тышқандары тіршілік ететін жерлерде жыртқыштардан күзен, аққіс, түлкі кездеседі. Олар терісі бағалы кәсіптік жануарлар қатарына жатады. Даланың оңтүстік аудандарында түлкі тұқымдасынан қарсақ кездеседі. Ол інінен тек түнде ғана шығып, жортады. Даланың барлық жерінде осы зонаның негізгі жануары қасқыр көп болады. Далада ақбөкендер кездеседі. Бөкеннің басы үлкен, қошкар тұмсық, денесі ықшам, аяғы жіңішке келеді. Бөкеннің жүгіргеніне көз ілеспейді. Бұдан едәуір бұрын далада үйір-үйір болып жүретін бөкендер қазір халықтың жиі қоныстануына байланысты біртіндеп шөлейт және шөл зоналарына қарай ауды. Далада құстардан дуадақ бар, бұлардың кейбіреулерінің салмағы 16 кг- ға жетеді. Одан басқа безгелдек, тырна, балықшы, бозторғай кездеседі, әсіресе қараторғайлар көп. Жыртқыш құстардан дала бүркіті дала құладыны, кезқұйрық бар. Далада көлдер көп, әдетте олар терең болмайды, жағалары жазық, жайпақ келеді. Көп көлдердің жағалауларында қамыс-құрақ пен ұсақ бұталар өседі. Онда суда және батпақта тіршілік ететін құстар көп кездеседі. Бұлар - қаз, үйрек, тырна, шағала, балықшы, қамыс торғайлары, аққұтан. Сарыарқаның ұсақ шоқылар арасындағы бытыраңқы орналасқан көлдерде суда жақсы жүзетін құстар - сүңгуір, гагара, крохалб, турпан болады.
Тыңайған жерлері
Қазан төңкерісіне дейін дала зонасы ғасырлар бойы көшпелі мал жайылымы ретінде пайдаланылып келді. Тың және тыңайған жерлерді игеру жылдарында (1954-59 ж.) дала зонасының 28 млн га жері жыртылды.
IV. Сергіту сәті: Көтер қолды өрге,
Оңға, солға серме.
Қималдағын ширақ,
Тек асыға көрме.
V. Өз бетінше жұмыс. Өздеріне жеке жұмыс тапсыру
VI. Жеке оқушымен жұмыс: жеке оқушылармен жұмысы, оқушылардың қателіктері болса түзетіп, осы қателіктердің себептерін түсіндіру және тәсілдерін үйрету.
VII. Сабақты қорытындылау. Сұрақ – жауап
Дала зонасы Қазақстанның неше пайыз жерін алып жатыр?
Дала зонасы топырағында өсетін өсімдіктер.
Даланың 16 кг - дық құсы
VIII. Үйге тапсырма: Дала зонасы (оқу)
IX.Оқушыларды бағалау. Сабақта белсенділік көрсеткен оқушылар бағаланады.
