Су көлігі. Ауада ұшу.

Сыныбы:7                                         Күні:

Сабақтың тақырыбы: Су көлігі. Ауада  ұшу.

Сабақтың мақсаты:    Білімділік:Оқушылардың  су көлігі, ауада ұшу бойынша білімдерін жүйелеу, білімдерін жадына сақтау. Кемеде жүзу мен ауада ұшу тарихымен таныстыру.

Дамытушылығы:Оқушылардың ой - өрістерін арттыру, шығармашылыққа баулу, ойлау қабілетін дамыту.Жаңа сабақты үйрене отырып,экологияны қорғауға үйрету.

Тәрбиелігі:Оқушыларды білімдерінің нәтижесінде өздерін бағалай білуге, тиянақтылыққа  тәрбиелеу.

Сабақтың әдісі:                    түсіндіру,топтастыру,сұрақ –жауап,талдау-жинақтау

Сабақтың түрі:                 Жаңа сабақ.

     Көрнекілігі:     суреттер,сөзжұмбақ,тест,есептер,компьютер,слайд         

Сабақтың техникалық құрал –жабдығы:               Интерактивті тақта.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру.

А)Оқушылар мен амандасу,түгендеу

Б)Оқушылар назарын сабаққа аудару

ІІ. Үй тапсырмасы тексеру.        

Үй тапсырмасын ІІІ деңгей бойынша тексеремін

1-деңгей. «Ой қозғау» атауымен сұрақ-жауап арқылы тексеріледі.

1. Сұйық ішіндегі денеге неше күш әрекет етеді?
2. Архимед заңы қалай  тұжырымдалады?.
3. Архимед күші неге тең?
4. Денелердің жүзу шарттарын тұжырымдаңдар?
5. Сұйықтың тығыздығын өлшейтін құрал?

2-деңгей  тест сұрақтарына жауап беру

1 –нұсқа.

1. Автомобиль 2 сағат ішінде 120 км жол жүрді. Автомобилдін жылдамдығы неге тең болады

А. 240 км/сағ     

С. 122 км/сағ

В. 60 км/сағ

Д. 118 км/сағ

Е. 242 км/сағ

2.8кг керосин сиятын ыдыстын көлемі неге тең болатынын белгілендер. Керосин тығыздығы 800 кг / м3

А. 100м 3

В. 0,01м3

С. 10 м3

Д. 0,1м3

Е. 0,001 м3

3.Ауырлық күшін өлшейтін құрал                                                                                                                                                                                 

А.  Манометр

В.  Спектометр

С.  Динамометр

Д.  Ареометр

Е.  Барометр

4.Жылдамдықтың 720км/сағ-пен берілген мәнін м/c-пен өрнекте

А. 7200м/c

В. 20м/c

С. 200м/c

Д. 7200м/c

Е. 3600м/c

5.Суда тұрған адам ауаны жұтқан кезде оған әсер ететін Архимед күші өзгеруі

А. Өзгермейді

В. Тұщы суда артады, тұзды суда кемиді

С. Кемиді

Д. Артады

Е. Тұщы суда кемиде, тұзды суда артады

6.Атмрсфералық қысымды өлшеуге арналған құрал-

А. Манометр

В. сфигмоманометр

С. Ареометр

Д. Барометр

Е. Сфигмоманометр

7.Дененің тірекке немесе аспаға әрекет ететін күшінің аталуы

А. Ауырлық күші

В. Керілу күші

С. Реакция күші

Д. Дененің салмағы

Е. Үйкеліс күші

2 –нұсқа.

 1. Сүрінген адам қалай қарай құлайтынын анықтаңдар:

А) Солға

В) Оңға

С) Алға

Д) Артқа

Е) Құлау бағыты кез-келген жаққа

2. Сұйықтың тығыздығын өлшеуге арналған құрал-

А)Барометр

В)Таразы

С)Мензурка

Д)Ареометр

Е)Манометр

3. Массасы 100кг, ал көлемі 125л сұйықтық тығыздығы:

А)1250 кг/м3                                                                                 

С)80кг/м

Д)800г/м

Е)80г/см

4. Суға батып бара жатқан адамды ит оңай сүйреп шығарады,  ал жағада оны орнынан қозғалта алмайды.  Себебі.

А) Ортаның кедергісі артады

В) Су киімінің әсерінен адамның салмағы артады

С) Итеруші күш азаяды, үйкеліс күші артады

Д) Ит адамның оқыс қимылдарынан қорқады

Е) Мұндай қимылға үйренбеген

5. P=F/S формуласымен анықталатын физикалық шама

А) Тығыздық

В) Архимед күші

С) Импульс

Д) Қысым

Е) Салмақ

6. Архимед заңының тұжырымдамасы:

Сұйыққа батырылған денеге әсер етуші кері итеруші күш

А) Батырылған дененің салмағына тең

В) Ығыстырылып шығарылған сұйықтың салмағына тең

С) Дене тығыздығының ығыстырылған сұйықтың көлеміне көбейтіндісіне тең

Д) Сұйықтың қысымына тең

Е) Дене салмағының ығыстырылып шығарылған сұйықтың тығыздығының көбейтіндісіне тең

7. Жылдамдықтың 72км/сағ-пен берілген мәнін м/c-пен өрнекте

А) 7200м/с          В) 20м/с

С) 200м/с             Д) 7200м/с                    Е) 3600м/с

Дұрыс жауаптары:

1-нұсқа.    

1.В   2.В    3.С   4С   5.Д    6Д      7Е

2-нұсқа

.1.С   2.Д     3.В    4.С    5.Д   6 В    7.В

Бағалау:

6– 7    -  “5”

4 – 5    - “4”

2 – 3    - “3 ”

1. - “2”

3-деңгей бойынша суреттер атауын  сәйкестендіріп тап

Құралдардың аты

Атқаратын қызметі

манометр

Сұйықтың тығыздығын  өлшейді

сфигмоманометр

Атмосфералық қысым мәніне сәйкес ұшу биіктігін анықтайтын құрал

  ареометр

Қысым айырымын өлшейді

альтиметр

Атмосфералық қысымды өлшейді

Барометр

Адамның қан айналым жүйесіндегі қысымды өлшейді

ІІІ. Жаңа сабақ.

Су көлігі – энергияның пайдалануы жағынан көліктің ең арзан түрі.Ең алғаш желкенді қайықтар б.э.д.3000 жыл бұрын жасалған.Кейін олар пармен жүретін кемелермен толықты.1903 жылы Волгада алғаш рет дизельді кеме жасалды.Қазіргі кезде кемелер күрделі инженерлік құрылғылар.Олар суда да,су астында да,үстінде де жүзеді.

Кеме жасауға жұмсалатын көптеген материалдардың тығыздығы тұщы және теңіз суының тығыздығынан едәуір үлкен. Кез-келген кеме үшін жүзудің негізгі шарты орындалады: кеменің суға батқан бөлігі ығыстырып шығарған судың салмағы кеменің жолаушыларымен, отынымен, тетіктерімен және басқа құралдарымен қоса есептегендегі салмағына тең болады.  Кеме суда орнықты және қауіпсіз жүзуі үшін ол берілген бір тереңдікке дейін ғана суға батуы тиіс. Кеменің суға бататын тереңдігі шөгім деп аталады.

Рұқсат етілетін шөгім кеменің корпусында қызыл сызық-ватерсызықпен белгіленеді. Кеме суға ватерсызыққа дейін батқанда, кеменің жүгімен қоса есептегендегі салмағына тең ығыстырылған судың салмағы су ығыстырым деп аталады. Су ығыстырымды күш бірлігімен белгілейді. Көбінесе су ығыстырымға салмақтың орнына ығыстырылып шығарылған судың массасы алынады оны тонна арқылы өрнектейді. Егер ватерсызық су деңгейінен жоғары болса, кеме суға жеткілікті дәрежеде батпаса, онда кеме сапарға шықпауы тиіс, толқындар оны теңселтіп, аударып тастауы мүмкін.Сондықтан бос кемелердің трюмдарына міндетті түрде масыл жүк (құм,қиыршық тас) тиеледі. Су көлігінің ішіндегі ең күрделісі-сүңгуір қайықтар.

Сүңгуір қайықтар суға бату кезінде оның суға толатын арнаулы орындары болады.Бұл кезде қайыққа әсер ететін ауырлық күші артады да,ол суға батады.Қайық жоғары көтерілген кезде қуатты сорғылар ауаның көмегімен олардан суды айдап шығады.Бұл кезде  ауырлық күші ығыстырушы күштен аз болады да,қайық су бетіне көтеріледі.Су көлігі ауаға,суға жағылған бензиннің  зиянды қалдықтарын шығарады.Теңізге төгілген мұнай онда мекендейтін балықтарға аса қауіпті.Сондықтан су көлігінің ең экологиялық таза түрі –сал мен желкенді кемелер.Сонымен қатар сүңгуір қайықты құрастырушыларға көптеген мәселелерді шешуге тура келеді.

Сүңгуір аппаратының беріктігі мен орнықтылығы, өте ұзақ су астында жүзу кезіндегі экипажға қолайлы, т.б жағдайларды туғызу және қайықты басқару және суға шөгу, су бетіне көтерілу, жүзу кезінде тепе-теңдікті сақтау.

Ал жүзу шарттары

Егер денеге әрекет ететін ауырлық күші архимед күшінен артық болса, онда дене сұйыққа батады

Егер дене сұйыққа толық батып, оның ішінде жүзіп жүрсе, онда денеге әрекет ететін ауырлық күші архимед күшіне тең.

Егер ауырлық күші архимед күшінен кем болса, онда дене сұйықтың бетіне көтеріледі

                               .

Fа<FА

Неміс ақыны Гёте адамның ауа шарында алғашқы ұшуларының біріне арнаған өзінің өлеңін «Адамзат шекаралары» деп атады. Ақын стихияны бағындырудың мүмкіндігіне күдік білдіреді.

Шынында да ауа шар мен аспанға көтеріліп, толығынан ауа ағынының ырқына тәуелді болған батыр өзін шарасыз сезінуге тиісті болды!

Осы өлең шумақтарынан көріп отырғанымыздай адам баласы ежелден –ақ суда ғана емес, ауа мұхитында да жүзуге арналған құралдарды жасауды көздеген. Осы мақсатпен ұшу аппараттары –ауа шарлары, кейінірек аэростаттар, дирижабльдер құрастырылып жасала бастады.

Ауа шары 1 –қабықтан немесе балоннан, 2 –аспалы жүйеден, 3 –адам отыратын орыннан тұрады.Ауа шарын алғаш 1783 ж  ағайынды Монгольфьелер ойлап тапқан. Бұл ауа шарымен қой, әтеш, үйрек ұшырылды.Одан кейін 1887 ж Күннің тұтылуын бақылау үшін ауа шарында орыс ғалымы Менделеев ұшқан. Алғашқы аспап кезушілер Жерге ойдағыдай оралған болатын.Алғашқыда ауа шарлары бізді қоршаған  ауа тығыздығынан жеңіл ауамен толтырылды.Кейін сутегі,гелий сияқты ауадан жеңіл газдармен толтырылды.

Ауада қалқып жүрген шарға ығыстырылған ауаның салмағына тең Архимед күші әрекет етеді. Бұл күш тік жоғары бағытталған. Шарға әрекет ететін ауырлық күші шарды төмен қарай тартады. Осы күштердің айырымынан көтеруші күш пайда болады. Fк=FA-Fa       FA=ρауа·V· g    және             Fa=ρгаз·V·g+mқабық· g

ρауа   -ауаның тығыздығы

ρгаз –шар ішіндегі газ тығыздығы

V-шар көлемі

mқабық – қабық пен адам отыратын орынның массасы

Сонымен қатар ауа шарының ұшу биіктігін реттеу үшін аспан кезушілер әр түрлі тәсілдерді қолданады.Мысалы :жоғары көтеру үшін шарға салынған жүктер азайтылады,ал төмен түсу үшін шардың ішіндегі газдың біразы сыртқа шығады.

 Ұшу аппаратының бір түрі –дирижабльдер. Дирижабльдер –қозғалтқыш айналдыратын пропеллердің көмегімен қозғалады, сондықтан да оны басқаруға болады.

         Қазіргі кезде зерттеу станциялары атмосфераны, ауа –райын бақылау үшін шар –зонттарды ұшырады. Мұндай шарлар атмосфераның құрамы, тығыздығы, температурасы, желдің жылдамдығы туралы және т.б. мәліметтерді радиохабарлар арқылы Жерге жеткізіп отырады.

IV. Жаңа сабақты бекіту.

А)     Сұрақтар.

1. Қандай жағдайларда сұйықтағы дене батады? Жүзеді? Жүзіп шығады?..........
2. Неліктен ауа шарларын сутегі немесе гелиймен толтырады?...................
3. Кеменің шөгімі деп нені атайды?.........
4. Ватерсызық деген не?...........
5.  Ұшу аппараттарының түрін ата?
6.  Ауа шары нелерден тұрады?

Ә) Жасырынған әріптерді табу.

V. Үйге тапсырма: § 58-59 оқу

• “Архимед күші. Кемелердің жүзуі. Ауада ұшу” тақырыптарына сөзжұмбақ құру.

VI. Бағалау.