??рал жабды?тар: проектор, динамометр, а?аш білеуше, Паскаль шары, ??мы бар ыдыс, жі?ішке т?рт ая?ы бар ?стелше.
Саба?ты? ??рылымы:
?йымдастыру б?лімі
?й тапсырмасын тексеру.
Жа?а саба?ты т?сіндіру.
Есептер шы?ару.
5. ?орытындылау.
6. ?йге тапсырма.
7. Ба?алау.
Саба?ты? барысы:
?йымдастыру б?лімі: О?ушылармен амандасу, саба??а ?атысымы мен даярлы?ын тексеру. Класс о?ушыларын ?ш топ?а б?лу.
І топ «К?ш»
ІІ топ «Салма?»
ІІІ топ «Деформация»
2. ?й тапсырмасын тексеру: «Кім білімпаз?» ойыны ар?ылы ?ткен тарау материалдарын ?айталау с?ра?тары беріледі. ?ай топ о?ушылары жылдам, ?рі д?рыс жауап берсе, сол топ?а 1 жетон беріледі.
1. Затты? ты?ызды?ы деп нені айтамыз?
2. К?ш немен сипатталады?
3. Гук за?ын айт.
4. «Деформация» с?зі ?андай ма?ынаны білдіреді?
5. К?шті? ?лшем бірлігі?
6. Пластикалы? деформация?а мысал келтір.
7. Денені? салма?ы дегеніміз не?
8. ?андай к?шті ?йкеліс к?ші деп айтамыз?
9. ?йкелісті? неше т?рі бар?
?) «С?йкес формуланы табу»
1
Гук за?ы
2
Ауырлы? к?ші
3
?йкеліс к?ші
4
Денені? cалма?ы
5
Те? ?рекетті к?ш
6
Ты?ызды?
Жа?а саба?ты т?сіндіру.
Біз к?нделікті т?рмыста пыша?, ?айшы, ине сия?ты алуан т?рлі ??ралдарды пайдаланамыз. Алайда оларды? ?сері осы к?ш т?скен бетті? ауданына т?уелді болатынын бай?ай бермейміз.
Мысалы, матаны ?шы до?ал инеге ?ара?анда, ?шкір инемен тесу о?ай; ?ткір пыша??а ?ара?анда ?тпейтін пыша?пен кесу ?иын, сол себепті ??ралдарды? кесетін жеріні? ауданын кішірейтіп, ?ткірлеу ?шін ?р уа?ытта да оларды? ж?зін м??ият ?айрау?а тырысады.
Мынадай т?жірибені ?арастырайы?. Жі?ішке т?рт ая?ы бар ?стелшені т??керіп, ыдыста?ы ??мны? ?стіне ?ояды да, оны массасы 5 кг кір таспен бастырады. Б?л жа?дайда ?стел ??м?а батпайды.
Ал, ?стелшені? бетін жо?ары ?аратып, ?стіне сондай кір тас ?ой?анда, оны? ая?ы ??м?а батып кетеді.
Сол сия?ты адамны? ?армен ж?руі ?иын, ?йткені ол ?адам бас?ан сайын ?ар?а омбылайды. Ал ая?ына ша??ы байла?ан адам ?ар ?стімен же?іл ж?ре алады. М?ны? себебі не? Ша??ымен де, ша??ысыз да адам ?арды ?зіні? салма?ына те? бірдей к?шпен басады. Біра? ол к?шті? б?л екі жа?дайда?ы ?рекеті бірдей емес. ?йткені ша??ы бетіні? ауданы адамны? табаныны? ауданынан жиырма еседей ?лкен. Сонды?тан ол ша??ымен т?р?анда ?ар бетіні? ?рбір шаршы сантиметр ауданын шы??ысыз т?р?анда?ыдан г?рі жиырма еседей аз к?шпен басады.
Белгілі бір бетке т?сетін к?ш ?рекетіні? н?тижесін сипаттайтын шаманы ?ысым деп атайды.
?ысым бетке перпендикуляр ба?ытта ?рекет ететін к?шті? осы бетті? ауданына ?атынасымен аны?талады:
р-?ысым,
?-бетке перпендикуляр ба?ытта ?рекет ететін к?ш немесе ?ысым к?ші;
S-к?ш т?сетін бетті? ауданы.
ХБЖ-да ?ысым Паскальмен ?лшенеді. .
гПа=100 Па=102 Па
кПа=1000 Па=103 Па
МПа=100000 Па=106 Па
?атты денелерді?, с?йы?тарды? ж?не газдарды? барлы? ?асиеттері оларды? ??рылысына байланысты болады. Сонды?тан біз е? ?уелі оларды ??райтын молекулаларды? ?алай орналас?анын, ?алай ?оз?алатынын ж?не бірімен – бірі ?алай ?рекеттесетінін, ?атты денелерді?, с?йы?тар мен газдарды? негізгі ?асиеттерін еске т?сірейік.
Ала?аны?ды жо?ары ?аратып, сол ?олы?ды ?стелге ?ой. Кітапты ала?аны?а ?ырымен ?ойып, оны о? ?олы?мен т?мен ?ысып бас.
Сол ?олы? ?ысымны? артуын сезе ме? Енді кітапты ала?ан?а емес, ?стелге ?ой. Бір ?олы?мен кітапты ?стінен а?ырын бас, екінші ?олы?ды кітапты? ?ырына тигізіп ?стап т?р. Осы кезде ?ол ?осымша ?ысымды сезе ме?
Міне, осы т?жірибені жасай отырып, кітапты? ?зіне т?сірілген ?ысымды бір ба?ытта ?ана тарататынына к?з жеткізуге болады.
Ал енді с?йы?тар мен газдарда ?ысымны? берілуі бас?аша болады. С?йы?тар мен газдар ?ысымды, ?атты дене сия?ты бір ба?ытта ?ана емес, жан – жа??а бірдей таратады.
Паскаль шары деп аталатын ??ралмен т?жірибе жасап к?рейік. Ол бір жазы?ты? бойында орналас?ан са?ылаулары бар шардан ж?не поршеньді цилиндрден т?рады. Егер шар?а су немесе т?тін толтырып, поршеньді басса?, шарды? са?ылауларынан су немес т?тін барлы? ба?ыт?а бірдей ?зынды?та шапшып немесе буда?тап шы?атынын бай?аймыз. Б?дан ?ысымны? барлы? ба?ыт?а таралып ?ана ?оймай, оны? м?ніні? де бірдей болатыны к?рінеді. Б?л с?йы?тар мен газдарды? ?зіне т?сірілген ?ысымды барлы? ба?ыт?а бірдей жеткізетініні? д?лелі.
К?птеген ба?ылаулар?а с?йене отырып, француз ?алымы Блез Паскаль с?йы?тар мен газдарды? ?ысымды барлы? жа??а бірдей жеткізетінін д?лелдеді.
С?йы??а немесе газ?а т?сірілген ?ысым осы с?йы?ты? немесе газды? ?рбір н?ктесіне ?згеріссіз беріледі. Б?л ?а?ида Паскаль за?ы деп аталады.
Есеп шы?ару мысалы:
К?йтаба??а ине 0,27Н к?шпен ?сер етеді. Егер инені? ?шыны? ауданы 0,0003см2 болса, оны? к?йтаба??а т?сіретін ?ысымы ?андай?
Берілгені: формула: шешуі:
?=0,27Н
S=0.0003cм2=
=3*10-4см2=3*10-8м2
р=?
4. Есептер шы?ару
«К?ш» тобыны? есептері:
№1
200см2 аудан?а т?сірілген к?ш 100Н – мен ?сер ететін болса, ?ысым ?андай болар еді?
Берілгені: формула шешуі:
?=100Н
S=200cм2 =0,02 м2
р -?
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Құрал жабдықтар: проектор, динамометр, ағаш білеуше, Паскаль шары, құмы бар ыдыс, жіңішке төрт аяғы бар үстелше.
Сабақтың құрылымы:
Ұйымдастыру бөлімі
Үй тапсырмасын тексеру.
Жаңа сабақты түсіндіру.
Есептер шығару.
5. Қорытындылау.
6. Үйге тапсырма. 7. Бағалау.
Сабақтың барысы:
Ұйымдастыру бөлімі: Оқушылармен амандасу, сабаққа қатысымы мен даярлығын тексеру. Класс оқушыларын үш топқа бөлу.
І топ «Күш»
ІІ топ «Салмақ»
ІІІ топ «Деформация»
2. Үй тапсырмасын тексеру: «Кім білімпаз?» ойыны арқылы өткен тарау материалдарын қайталау сұрақтары беріледі. Қай топ оқушылары жылдам, әрі дұрыс жауап берсе, сол топқа 1 жетон беріледі.
1. Заттың тығыздығы деп нені айтамыз?
2. Күш немен сипатталады?
3. Гук заңын айт.
4. «Деформация» сөзі қандай мағынаны білдіреді?
5. Күштің өлшем бірлігі?
6. Пластикалық деформацияға мысал келтір.
7. Дененің салмағы дегеніміз не?
8. Қандай күшті үйкеліс күші деп айтамыз?
9. Үйкелістің неше түрі бар?
ә) «Сәйкес формуланы табу»
1
Гук заңы
2
Ауырлық күші
3
Үйкеліс күші
4
Дененің cалмағы
5
Тең әрекетті күш
6
Тығыздық
Жаңа сабақты түсіндіру.
Біз күнделікті тұрмыста пышақ, қайшы, ине сияқты алуан түрлі құралдарды пайдаланамыз. Алайда олардың әсері осы күш түскен беттің ауданына тәуелді болатынын байқай бермейміз.
Мысалы, матаны ұшы доғал инеге қарағанда, үшкір инемен тесу оңай; өткір пышаққа қарағанда өтпейтін пышақпен кесу қиын, сол себепті құралдардың кесетін жерінің ауданын кішірейтіп, өткірлеу үшін әр уақытта да олардың жүзін мұқият қайрауға тырысады.
Мынадай тәжірибені қарастырайық. Жіңішке төрт аяғы бар үстелшені төңкеріп, ыдыстағы құмның үстіне қояды да, оны массасы 5 кг кір таспен бастырады. Бұл жағдайда үстел құмға батпайды.
Ал, үстелшенің бетін жоғары қаратып, үстіне сондай кір тас қойғанда, оның аяғы құмға батып кетеді.
Сол сияқты адамның қармен жүруі қиын, өйткені ол қадам басқан сайын қарға омбылайды. Ал аяғына шаңғы байлаған адам қар үстімен жеңіл жүре алады. Мұның себебі не? Шаңғымен де, шаңғысыз да адам қарды өзінің салмағына тең бірдей күшпен басады. Бірақ ол күштің бұл екі жағдайдағы әрекеті бірдей емес. Өйткені шаңғы бетінің ауданы адамның табанының ауданынан жиырма еседей үлкен. Сондықтан ол шаңғымен тұрғанда қар бетінің әрбір шаршы сантиметр ауданын шыңғысыз тұрғандағыдан гөрі жиырма еседей аз күшпен басады.
Белгілі бір бетке түсетін күш әрекетінің нәтижесін сипаттайтын шаманы қысым деп атайды.
Қысым бетке перпендикуляр бағытта әрекет ететін күштің осы беттің ауданына қатынасымен анықталады:
р-қысым,
Ғ-бетке перпендикуляр бағытта әрекет ететін күш немесе қысым күші;
S-күш түсетін беттің ауданы.
ХБЖ-да қысым Паскальмен өлшенеді. .
гПа=100 Па=102 Па
кПа=1000 Па=103 Па
МПа=100000 Па=106 Па
Қатты денелердің, сұйықтардың және газдардың барлық қасиеттері олардың құрылысына байланысты болады. Сондықтан біз ең әуелі оларды құрайтын молекулалардың қалай орналасқанын, қалай қозғалатынын және бірімен – бірі қалай әрекеттесетінін, қатты денелердің, сұйықтар мен газдардың негізгі қасиеттерін еске түсірейік.
Алақаныңды жоғары қаратып, сол қолыңды үстелге қой. Кітапты алақаныңа қырымен қойып, оны оң қолыңмен төмен қысып бас.
Сол қолың қысымның артуын сезе ме? Енді кітапты алақанға емес, үстелге қой. Бір қолыңмен кітапты үстінен ақырын бас, екінші қолыңды кітаптың қырына тигізіп ұстап тұр. Осы кезде қол қосымша қысымды сезе ме?
Міне, осы тәжірибені жасай отырып, кітаптың өзіне түсірілген қысымды бір бағытта ғана тарататынына көз жеткізуге болады.
Ал енді сұйықтар мен газдарда қысымның берілуі басқаша болады. Сұйықтар мен газдар қысымды, қатты дене сияқты бір бағытта ғана емес, жан – жаққа бірдей таратады.
Паскаль шары деп аталатын құралмен тәжірибе жасап көрейік. Ол бір жазықтық бойында орналасқан саңылаулары бар шардан және поршеньді цилиндрден тұрады. Егер шарға су немесе түтін толтырып, поршеньді бассақ, шардың саңылауларынан су немес түтін барлық бағытқа бірдей ұзындықта шапшып немесе будақтап шығатынын байқаймыз. Бұдан қысымның барлық бағытқа таралып қана қоймай, оның мәнінің де бірдей болатыны көрінеді. Бұл сұйықтар мен газдардың өзіне түсірілген қысымды барлық бағытқа бірдей жеткізетінінің дәлелі.
Көптеген бақылауларға сүйене отырып, француз ғалымы Блез Паскаль сұйықтар мен газдардың қысымды барлық жаққа бірдей жеткізетінін дәлелдеді.
Сұйыққа немесе газға түсірілген қысым осы сұйықтың немесе газдың әрбір нүктесіне өзгеріссіз беріледі.Бұл қағида Паскаль заңы деп аталады.
Есеп шығару мысалы:
Күйтабаққа ине 0,27Н күшпен әсер етеді. Егер иненің ұшының ауданы 0,0003см2 болса, оның күйтабаққа түсіретін қысымы қандай?
Берілгені: формула: шешуі:
Ғ=0,27Н
S=0.0003cм2=
=3*10-4см2=3*10-8м2
р=?
4. Есептер шығару
«Күш» тобының есептері:
№1
200см2 ауданға түсірілген күш 100Н – мен әсер ететін болса, қысым қандай болар еді?
Берілгені: формула шешуі:
Ғ=100Н
S=200cм2 =0,02 м2
р -?
№2
Асфальт төсеуде қолданылатын машина каток тірегінің ауданы 1500 см2, түсіретін қысымы 300кПа екені белгілі. Катоктың салмағы қандай?
Берілгені: формула шешуі:
р=300 кПа=300000Па
S=1500 cм2 =0,15 м2 Ғ=Р
Р - ?
«Салмақ» тобының есептері:
№1
Бетке 45 кН күш түсіріп 2 кПа қысым алсақ, ауданы қандай болған?
Берілгені: формула шешуі
Ғ=50кН=50000Н
р=2кПа=2000Па
S-?
№2
Вагонның барлық доңғалақтарының рельспен жанасқан ауданы 0,001м2. Бұл вагонның массасы 30т болса, ол жерге қандай қысым түсіреді?
Берілгені: формула шешуі:
m=30т=30000кг
S=0,001 м2
g=10Н/кг
р - ? Жауабы: р=300МПа
«Деформация» тобының есептері:
№1
Қар үстінде тұрған шаңғышының салмағы 78Н. Оның әр шаңғысының ұзындығы 1,95м, ал ені 6 см. Шаңғышының қар бетіне түсірген қысымын табыңдар.
F=78H
a=1,95м
в=6см=0,06м
р-?
№2
Массасы 6 т жер тегістегіш машина тіреуінің ауданы қандай болған, егер оның топыраққа түсіретін қысымы 3кПа болса.
Берілгені: формула: шешуі:
m=6т=6000кг
р=3кПа=3000Па
S=?
Жалпы үш топқа тапсырма:
Шығармашылық жұмыс. Динамометр, сызғыш көмегімен ағаш білеушенің үстел бетіне әсер ететін қысымын анықтау
Қорытындылау. Бүгінгі сабақта нені меңгергенімізді
Ойлан тап тексеру
«Ойлан тап» ойыны арқылы білімдерін тексеру 1. Елеуішпен су әкелуге бола ма? (Болады. Қар мен мұз күйінде) 2. Мұз қандай күйге жатады? (Қатты күйге) 3. Егер кеседегі судың бәрін ішіп қойсақ не қалады? (Ауа) 4. Ауа қандай күй? (Газ күйі) 5. Қандай ыдысқа су құйылмайды? (Су толы ыдысқа) 6. Ал су қандай күйге жатады? (Сұйық күйге) 7. Орнынан қозғалмай не өтіп бара жатыр? (Уақыт)
.
=0,27Н 
-?
g=10Н/кг 
Жауабы: р=300МПа
