Білімділік: Тақырып бойынша білімдерін бекіту, тереңдету, кеңейту,
бір жүйеге келтіру_______________________________
Тәрбиелік: Пәнге деген қызығушылығын арттырып, тапсырылған іске жауапты
түрде қарауға тәрбиелеу_________________________________
Дамытушылық: Оқушылардың кәсіби іскерлігін қалыптастыру және өз бетінше талдау жасау, пікірін кеңейту, сонымен қатар мамандық бойынша арнаулы пәнді игеруге ерекше көңіл бөлініп мазмұнды кәсіби бағытта өткізу.___ ______________________
Оқытудың әдістері және ынталандыру: Репродуктивтік әдіс
Сабақтың әдістемелік қамтамасыз етілуі:
Әдебиеттер:
Негізгі:_А.К . Мейрбеков Қ.Ә. Әлімбеков Кәсіпорын экономикасы- Алматы: Экономика 2003 ж; Г.О. Жлдасбеков Кәсіпорын экономикасы – Адматы Экономика 2002 ж. ________________________________________________________________________
Қосымша: _Қ.Қ. Белгибаева Социально-экономическая система Астана 2005ж. ____________________________________________________
II.Сабақтың мақсатын және жұмыс жоспарын хабарлау 2
III. Өткен білімдерге сүйене отырып, оқу әрекетін дамыту.
Негізгі какпитал және оның құрамдас элементтері
15
IV. Білімді,
іскерлікті,
және
дағдыны
игеруін
тексеру
Оқушылардың негізгі қорлар туралы білімдерін дамыта отырып, негізгі қорлардың түрлеріне, негізгі қорларды бағалаудың әдістеріне тоқталып, білімдерін жетілдіру. Тәрбиелік:Өзара құрмет сезімін тудыру. Басқаның пікірін сыйлауға, сөзін бөлмеуге тәрбиелеу, болашақ мамандығын құрметтеуге, патриоттық сезімге баулу. Дамытушылық: Оқушылардың қызығушылықтарын ояту, оқушылардың танымдық шығармашылық қабілеттерін дамыту.
15
V. Рефераттарды
баяндамаларды қорғау
Ұйым қызметін басқару және болжау
15
VІ. Студенттердің өзіндік жұмысы
1. Негізгі қорлардың құрамы мен құрылымы
2.өндірістің негізгі құралдарының мәні мен жіктелуі
3. Кәсіпорынның ұйымдық-экономикалық сипаттамасы
4.Кәсіпорынның негізгі қорларының жағдайы мен қозғалысын талдау
15
VІІ. Арнайы тапсырмалар
Негізгі қорлардың түрлері.
Негізіг қорлардың бастапқы құны.
10
VІІІ. Түсіндіре отырып баға қою
ІХ. Сабақты қорытындылау
1. Негізгі қорларды пайдалануды жақсартудың негізгі бағыттары
2.Негізгі қорларды пайдалануды қамтамасыз ету мен тиімділігін талдау
3. Негізгі қорларды пайдаланудың тиімділігін арттыру жөніндегі ұсынымдар
10
Х. Үйге тапсырма беру.
Жолдасбаева Г.О. «Кәсіпорын экономикасы»
Мейірбеков, Әлімбетова «Кәсіпорын экономикасы».
Оразалин «Кәсіпорын экономикасы».
5
Оқытушы: ________________________
ПЦК төрайымы: _______________
Тақырып 20. Ұйымның айналым қорларын құрамы мен құрылымы
1. Өнеркәсіптің айналым қорлары, олардың құрамы және құрылымы.
2. Айналым қорларының айналымдылығы.
3. Айналым қаржыларына қажеттікті анықтау.
4. Айналым капиталының қалыптасуы және оны пайдалану.
1. Ұйымдардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт-қолда бар айналым қаражаттарының (айналым капиталы) болуы. Айналым қаражаттары – бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай қаражаттарының жиынтығы.
Айналым қаражаттарының мәні –ұдайы өндірістік процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен анықталады. Айналым қаражаттары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын тікелей дайын өнімге апарады.
Айналым қаражаттарының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек элементтерінің арақатынасын атайды.
І. Қалыптастыру көздері бойынша кәсіпорынның айналым қаражаттары 2-гебөлінеді: өзіндікжәне қарздық
а) өзіндік қаражаттар –кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығымен және жедел дербестігін қамтамасыз етеді.
б) қарыздық қаражаттар-айналым қаражатындағы қосалқы қажеттілікті толықтырады, бұл кезде несиелеудің негізгі шарттары болып кәсіпорынның қаржылық жағдайының сенімділігі және қаржылық тұрақтылығын бағалау болып табылады.
ІІ. Ұдайы өндіріс процесінде айналым қаражаттарының орналасуы бойынша
а) өндірістік айналым қорлар және
б) айналыс қорлары болып бөлінеді.
ІІІ. өндіріс және айналыс принціптерінің ұйымдастырылуы және реттелуі бойынша:
а) нормаланатын және
б) нормаланбайтын болып бөлінеді.
Нормаланатын айналым қаражаттары-бұл экономикалық нормативтері бойынша есептелінетін өзіндік айналым қаражаттары.
Нормаланбайтын айналым қаражаттары-айналыс қорларының элементі болып табылады. Бұл қаражаттарды, айналыс басқару олардың жөнсіз көбеюін тоқтатады, айналыс сферасында олардың айналымын тездетуін қамтамасыз етеді.
Айналым қаражаттарының нормасы дегеніміз тауарлы-материалдық құндылықтардың қорлары минималды экономикалық көлеміне сәйкес қатынасты көрсеткіш күндермен есептеледі.
Айналым қаражаттарының нормасы өндірістегі материалдар шығындарына, құралдардың тозуына, өндіріс циклдың ұзақтығына тәуелді.
Айналым қаражаттарының нормативі –кәсіпорынның кәсіпкерлік қызметін қамтамасыз ететін ақшалай қорлардың минималды соммасы.
Айналым қаражаттардың нормативі негізгі қызмет үшін, толық ремонт үшін қорлардың қажеттілігімен анықталады.
Кәсіпорындарда айналым қаражаттарының құрылымы тұрақсыз және көптеген себептердің ықпалымен өзгеріп отырады. әрбір нақты кәсіпорында айналым қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік сипатымен күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, лоарды жеткізу жағдайына және т.б байланысты болады.
Түрлі салаларда айналым қорларының үлес салмағы кәсіпорындардың өндіріс қорларының құрамында әртүрлі . мысалы:, ауыр кәсіпорындарында жеңіл өндірістік кәсіпорындарына қарағанда ол төмен. Кәсіпорныдарда айналым қаржыларын ұйымдастырушы мыналардан тұрады. Айналым қорларының қажеттілігін анықтау және олардың құрамы мен құрылымын, қалыптастырудың көздерін табу және оларды реттеу, айналым қаражаттарын басқару және т.б.
2. Айналым қорларының үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең аралығында олар үш сатыдан тұратын ауыспалы айналым жасайды.
Бірінші сатыда – кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын сатып алу үшін шарттарды төлеуге жұмссайды. Бұл сатыдан айналым қорлары айналыс алысынан өндіріс саласына өтеді.
Екінші сатыда алынған айналым қорлары өндіріс процесінде тікелей өтіп, өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң аяқталған өндіріспроцесі- дайын өнімге ( тауат нысанына) айналады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлады өндіріс саласынан айналыс саласына, қайтадан ақшалай нысанына келеді.бұл қаржылар жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңаауыспалы айналымға шығады. Бірақ айналым қорлары бірінші сатыдан екінші сатыға жүйелі түрде өтеді дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде айналымның барлық үш сатысында да белгілі бір орында болады. Белгілі бір зат сатып алынады, және қайтадан сатып аланады. Нақ осы жағдай өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және өндірілген өнімдерді сатуды қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай - әрбір сатыдағы айналым қаражаттарына тұрған уақыты бірдей емес. Ол өнімнің тұтынушылық, технологиялық және оны өндіру және сату ерекшеліктеріне байланысты.
Шаруашылықты жүргізудегі нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын экономикасын дамутуда оны айналым қаражаттармен оңтайлы қамтамасыз тудің төтенше маңызы бар.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын сыпаттайтын бірнеше көрсеткіштер болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы - айналым қаражатының айналамдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады.
Қақ = Өқ / Оқ, мұнда
Өқ - белгігі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны (өнім өткізуден алынған түсім)
Оқ - сол кездегі айналым қаражатының орташа қалдығы
Егерде өткізуде алынған түсім бір жылға есептегенде, онда айналым қаражатының орташа қалдығы да сол жылға алынады.
3. Айналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажетілігін дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің осы көлемінде жоспарланған пайды ең төменгі мөлшердегі шығынмен табуға үлкен ықпалын тигізеді. Айналым қаражатының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы жағдайына, өндіріс процесінің іркілісіне әкеліп соғады. Осының салдарынан өндірістің көмемі мен пайдасы төмендайді. Осы кезекте айналым қаражатының көтеріңкі мөлшері кәсіпорынның өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын жұмсау мүмкіндігі төмендейді.
Кәсіпорында айналым қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның өндіріс жоспары және өндіріс шығынының сметасымен үйлестіру керек. Мұнда қажетті мөлшерде өнімнің нақтылы тұүрлерін және белгілі мерзімде шығаруды негіздеу қажет. Кәсіпорынның жеке айналым қаражатының қажеттілігін есептеген кезде мыналарды еске алған жөн. Жеке айналым қаражаттары өндірістік бағдарламаны орындауда тек негізгі өндірістік қажеттілікті өтеу ғана еме, сонымен қатар, кәсіпорынның негізгі қызметіне жатпайтын қосалқы және көмекші өндірістер, тұрғын үй, коммуналдық және т.б. шаруашылықтар және дербес баланса тұрмайтындар да өтелуі қажет.
Қор қайтарымының өсу факторлары:
Техникамен қайта жабдықтаудың, жұмыс істеп тұрған кәсіпорындарды қайта құру және жаңадан салынатындардың нәтижесінде жақтардың өсімділігін арттыру.
Жаңадан қатарға қосылатын қуаттарды игеруді жеделдету.
Жаңа қосылатын кәсіпорындардың қуат өлшемінің құнын азайту.
Қол еңбегін машинамен алмастыру.
Тауар өткізу қоймадағы дайын өнімдердің қорлануы жөніндегі мәселелерді жеткілікті, терең пысықтауы төмен болуы мүмкін. Бірақта кез-келген жаағдайда алдағы кездемежеленген сату болжамы болуыкерек. Олайә болмаған күнде шығарылған өнімдер қоймада ұзақ жатып қалады және ақшалай қаржыларының едәуір бөлігі айналымнан оқшауланады, сөйтіп кәсіпорынның қаржы жағдайының орнықтылығына әсер етіп, оның банкротқа ұшырауы мүмкін
4. Кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір бөлігі ретінде қалыптасады (капитал). Олар тауарлық өнімдерді өндіруге байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім қоймаға түсді, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл деңгейі салынған қаражаттың көлеміне ғана емес,сонымен бірге алдағы есеп айырысудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен тұрақсызданады. Сондықтан кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда басқа да қиындық көздеріне ұшырайды- орнықты пассивтер, несиегерлік берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер, өндірістік бағдарламалардың өсу мүмкіндігіне байланысты айналым қаражаттарына мұқтаждық артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасыболып саналады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады. Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымында түпкілікті болып, оның іс -әрекеті қаржыландыру үшін қолданады, бірақ оған жатпайды.
Орнықты пассивке жататындар
Жалақы жөніндегі ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға, зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыс пен қамтуға жәрдемдесуге қорына аударым жариясы;
ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ жеткізушінің және акцепттелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге берешегі;
аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі;
Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен құралған. Арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті сақталады. Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
-қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы;
Сонымен қорта айтсақ: әрбір кәсіпорынның қалыпты жұмыс істеуі үшін оның айналым қоры болуы керек. Ол ақша қаражаты есебінен айналым және айналыс қорларын сатып алуға пайдалынады. Айналым қордың заттық мазмұны-еңбек заттары. Негізгі қордан айырмашылығы сол айналым қор өндіріс процесіне бір ретқана қатысады, солжолы түгелдей пайдаланылып кетеді және өзінің бүкіл құнын пайда болған жаңа өнімге қосады.
