Витаминдер

Ақмола облысы

Зеренді ауданы

Қарабұлақ негізгі мектебі

(биология пәнінің мұғалімі

Қасымов К.Н. іс-тәжірибесінен)

2013 жыл

Мазмұны

Бет

Кіріспе 2

Жалпы мәліметтер 3

А витамині 5

В1 витамині 10

В2 витамині 12

В6 витамині 14

В12 витамині 16

Д витамині 18

Е витамині 22

К витамині 25

С витамині 28

Фолий қышқылы 32

РР витамині 34

Пантотен қышқылы 36

Биотин 38

1

Кіріспе

Адам тамақтануға жаңа піскен көкеністер мен жемістерді пайдаланбаса, аурулар пайда болатыны ерте кезден белгілі . Полюстік экспедицияларда көптеген зерттеушілер , сондай- ақ ұзақ мерзімдік кемемен жүзуде теңізшілер белгісіз аурулардан қайтыс болған.

Тек 1881 жылы орыс дәрігері Н. И. Лунин өз эксперименттері негізінде осы аурулардың себебін – тамақ құрамындағы қандай да бір ерекше заттардың болмауынан екенін анықтады.

Кейінірек 1911 жылы поляк ғалымы К. Функ тазартылған күрішпен қоректенген көгершіндерді сал (паралич) ауруынан емдеген затты күріш кебегінен алды. Ол бұл затты витамин (лат. vita- тіршілік) деп атады.

Витаминдер жəне микроэлементтерсіз организмнің қалыпты өмір сүруі мүмкін емес. Олар адам организмінде түрлі биохимиялық реакцияларға қатысады. Аса маңызды микроэлементтер мен витаминдердің арзымайтын өте аз мөлшерінің тұрақты түрде жетіспеушілігі іс жүзінде адамдардың түрлі ауруларының пайда болуына себепкер болады жəне олардың ағымын ауырлатады, физикалық жəне ақыл-ой дамуының кемістіктерін қоздырады, ақырында бүкіл бір ұлттың денсаулық деңгейін жəне өмір сүру мүмкіндігін бірден төмендететініне сену қиын болғанымен, бұл - ақиқат. Осы себептермен, əсіресе дамушы елдермен жəне экономикасында өтпелі кезеңді бастан кешіріп отырған, мемлекеттерде тамақтануды жақсартуға арналған шараларға микронутриенттер (витаминдер мен микроэлементтер) жетіспеушілігінің алдын алу міндеті енуі керек.

2

2

Жалпы мəліметтер

ВИТАМИНДЕР ДЕГЕН НЕ?

Витаминдер микронутриенттерге жатады. Олар адам организміне

микромөлшерде керек, олардың тəуліктік қажеттілігі миллиграммдармен немесе микрограммдармен есептелінеді. Витаминдер тамақпен бірге түсетін өмір сүруге аса қажетті алмастырылмайтын тағамдық заттар болып саналады. Бұлар ферментативтік катализге, биохимиялық процесстердің

қалыпты өтуіне, организмнің барлық өмір сүруге қажеттілік

функцияларына қатысты процесстерді жүргізу үшін аса қажетті

төменмолекулярлық органикалық қосындылар.

Витаминдер пластикалық материал немесе энергия көздеріне

жатпайды, олар зат алмасу процесстерінде катализаторлар жəне

биохимиялық, сонымен қатар кейбір физиологиялық процесстерді

реттегіштер ретінде қызмет атқарады. Ішінара, көптеген витаминдер ферменттер құрамына кіреді. Адам организміндегі барлық ферменттер екі негізгі компонеттерден – апоферемент (белоктық компонент) жəне кофермент (витаминдер мен микроэлементтік компоненті) тұрады.

Қазір13 витамин белгілі, оның 4 (витаминдер А, Д, Е жəне К)

майларда ерігіштер болса, ал қалған 9 (витаминдер В1, В2, В6, В12, С, биотин, фолий қышқылы, никотин жəне пантотен қышқылдары) – суда еритіндер қатарына жатады.

3

Майда еритін витаминдер организмге майлық тағамдық өнімдер құрамында түседі, жəне де олардың сіңуі үшін де май қажет. Адам организмі витаминдерді синтездемейді, тек Д витамині ғана бұл ережеден қалыс, өйткені ол адам терісінде күн немесе ультракүлгін инсоляциясы кезінде синтезделіне алады. Витаминдер, А жəне Д витаминдерінен өзгелері, организмде жинақталынбайды, сондықтан олар тамақпен күнделікті қажетті мөлшерде қабылданып отыруы тиіс.

Витаминдерге жатпайтын, бірақ организмде олардың ізашарлары

ретінде қызмет атқаратын құрамалар провитаминдер деп аталынады.

Оларға организмде ретинол (А витамині) түзіп ыдырайтын каротиноидтар, сонымен қатар, Д витаминінің ізашарлары болып табылатын стериндер жатады. Каротиноидтардың негізгі өкілі болып табылатын β–каротиннің 12 мг-ынан 1 мг ретинол (А витамині) түзіледі. А витаминінің негізгі жабдықтаушы көзіне көкөністер мен жемістер жатады. β–каротинге аса бай жемістер мен көкөністерге сары жəне қызғылт сары түстілері жатады,

өйткені оларға бұл түс β–каротинмен беріледі.

Белгілі бір биологиялық белсенділіктерге ие витаминтəріздес

құрамалар да бар, бірақ олар витаминдер сияқты өмірлік аса қажетті заттарға жатпайды. Олардың құрамына биофлавоноидтар, холин, инозит, карнитин, липой қышқылы, орот, пангам жəне парааминобензой қышқылдары кіреді. Олар алмастырылмайтын тағамдық заттар емес, тек тағамның биологиялық белсенді компоненті болып табылады.

4

5

А ВИТАМИНІ (РЕТИНОЛ) ЖƏНЕ А ПРОВИТАМИНІ

(КАРОТИНОИДТАР)

А витаминінің ашылу тарихы 1909 жылдан басталады. Өз атауын 1916 жылдан бастап алған А витамині (ретинол), осы витаминсіз қалғандықтан бойларының өсуі тоқтап қалған жануарлардың өсуін қайта жалғастырып қалпына келтіретін мүмкіндігінің арқасында «өсу факторы» ретінде танылған. 1930 жылы осы витаминнің жəне А провитамині болып табылатын β–каротиннің химиялық формуласы шешілді. Бұдан əрі ұдайы осы витамин, оның организмдегі функциялары мен əсер ету механизмдері,

кері əсерлерінің байқалулары мен А витамині жетіспеушілігінің (АВЖ) алдын алу əдістері туралы білім біртіндеп жинақталынды.

А витамині негізінен тағамдық заттар мен препараттарда, тұрақты

жəне майларда жақсы еритін эфирлер – ретинил–пальмитат (С36Н60О2) жəне ретинил–ацетат (С22Н32О2) түрінде кездеседі. Ретинолдың эфирлері желатин қабықтарына енгізіліне алады, ал олар витаминді тіптен ас əзірлеу процессінде де тотығудан қорғайды. Витаминнің осы формалары тағамдық өнімдерді фортификациялау үшін қолданылады. Каротиноидтар А витаминінің ізашарлары ғана емес, олар антиоксиданттар (антитотықтырғыштар) ретінде, адам организміне кері

əсер ететін оттегінің синглеттік (белсенді) формаларын өшіруге қатысады.

Табиғи көздерден бөлініп алынған 600 каротиноидтардың, тек 50 жуығы құрамалары ғана А провитаминінің белсенділігіне ие.

А провитамині термині тек қана А–витаминдік белсенділік танытатын каротиноидтарға қолданылады. Ең маңызды жəне белсенді А провитаминіне β–каротин жатады, ол – көкөністер мен жемістерге сары түс беретін пигмент, мысалы сəбізге, асқабаққа, құрма жəне өзге сары жəне қызғылт сары жемістер. 1831жылы алғаш рет бұл пигмент сəбізден бөлініп алынды жəне сəбізге бола бұл пигментті латынша "даукус карота", яғни каротин деп атады.

6

Адам организмінде β–каротин А витаминіне айналады,сондықтан оны А провитамині деп атайды.

А ВИТАМИНІНІҢ ЖƏНЕ КАРОТИНОИДТАРДЫҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

А витаминінің (ретинолдың) негізгі тағамдық көздеріне сүт тағамдары (сүт жəне ашыған сүт тағамдары, ақ ірімшік, қатты ірімшік, кілегейлер, қаймақ пен сары май), жұмыртқалар, көжелік өнімдер (бауыр, бүйрек пен жүрек) жəне балықтар (нəлім, сельд, сардиндер мен тунец). Жануар тектес тағамдық өнімдерде жаз айларында, қысқа қарағанда ретинол мөлшері көп болады, бұл жаз кезінде жануарлардың жем-шөптерінде каротин мөлшерінің көптігіне байланысты. А витаминіне палтустың, нəлімнің, акуланың жəне полярлық аюлардың бауырлары мен майлары аса бай. Ерте жастағы балалар үшін А витаминінің ең жақсы көзіне анасының сүті жатады. Сиыр сүтіне қарағанда, ана сүтінде ретинол 5–10 есе көп кездеседі. Осыған байланысты емшек емізу баланы А витамині жетіспеушілігінен қорғайды жəне емізулі анасы жеткілікті мөлшерде А витаминін пайдаланатын болса, нəрестенің А витаминіне қажеттілігін алғашқы 6 ай бойы толық қанағаттандырады. Осы тұрғыдан қарағанда, емшек сүтімен қоректендіруді қолдау, қорғау жəне көмектесу бағдарламасы емшек ему жасындағы балаларда АВЖ алдын алудың

маңызды компоненті болып табылады. Каротиноидтар – бұл организмде кейбір бөліктері А витаминіне айналатын құрамалар (600 жуық құрамалар) тобы. Оларға α–, β– жəне γ–каротин, лютеин, ликопен, зеаксантин жəне басқалары жатады. Олардың

ішінде ең танымал каротиноид β–каротин болып табылады. Ол А

витаминінің ізашары (ол бауырда тотығушылық ыдыраулардың

нəтижесінде А витаминге айналады).

7

А витаминінің негізгі функциялары

* Жарықты жəне түрлі-түстерді көздің қабылдауын

қамтамасыз етеді.

* Дененің өсуі мен шырышты қабаттың, терінің жəне зəр

шығару мен жыныстық жолдардың эпителиалдық

жасушаларының қалыпты дамуы үшін қажет.

* Иммундық жүйені демеп қолдап отырады.

* Өкпенің обыр ауруының жəне басқа да онкологиялық

аурулардың туындау қауіпін тоқтатады.

А ВИТАМИНІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ФУНКЦИЯЛАРЫ

* Көру процессіне қатысуы .

Көру процессіне қатысуы адам организміндегі А витаминінің ең

арнайы спецификалық функциясына жатады.

* А витамині көру пигменті – родопсиннің құрамына кіреді.

Родопсин көздің торлы қабатына түсетін жарықты электр импульстерін айналдырады, бұл импульстер мида қабылданып көру образдарын құрайды. Яғни, бұл витамин жарық толқындарының көру сезімдеріне айналуына қатысады.

* А витамині түрлі-түсті жəне тəуліктің күндізгі жəне түнгі уақытындағы жарықты көру үшін бірдей маңызды.

Транс–ретинальдан түзілген 11–Цис–ретиналь негізінен белок

опсинмен байланысады, нəтижесінде көздің торлы қабатында орналасқан таяқшалар мен колбаларда көру пурпуры родопсин пайда болады, ал көздің күн сəулесіне сезімталдылығын жоғарылатады (тіпті өте əлсіз жарық кезінде де көру мүмкіндігін береді). Жарық фотондарын жұтқан кезде (жарқыраған жарық кездерде) родопсиннің құрамдас бөліктеріне (компоненттеріне) ыдырауы жүреді, бірақ бұндай жағдайларда алғашқы ретинальдың цис–формасы емес, яғни транс–формасы пайда болады.

8

А витамині жетіспеушілігінің даму себептері

* Ерте жастағы балалар мен емізулі əйелдердің А витаминіне

қажеттілігі аса жоғары. Жиі науқастану мен инфекциялар, əсіресе

респираторлық инфекциялар, шешек, қызылша сияқтылары, едеуір

көлемде А витаминіне қажеттілікті арттырады жəне АВЖ дамуына ықпал етеді. Бұл мəселеде балалар арасында кеңінен таралған респираторлық инфекциялар ерекше орын алады.

* А витаминіне жəне β–каротинге бай тағамдық өнімдерді, əсіресе

қысқы-көктемгі кезде жеткіліксіз қабылдау.

* Жас нəрестелерді емшектен ерте айыру немесе тіптен емізбеу АВЖ дамуына соқтыруы мүмкін, өйткені емшек сүті А витаминінің ең бай көздеріне жатады.

* Емізулі əйелдердің А витамині мен β–каротинді жеткіліксіз

қабылдауы емізулі балаларда АВЖ дамуына соқтырады, өйткені бұл жағдайда емшек сүтінде А витаминінің мөлшері кемиді.

* А витамині мен β–каротиннің жеткіліксіз абсорбциялануы:

толыққұнды белоктардың жетіспеушілігі, майларды қабылдауды шектеу сияқты үйлесімділік тепе-теңдігі жоқ тамақтану жəне асқазан-ішек жолдары аурулары (балалар арасында кеңінен таралған диарея, бауыр мен өт шығару жолдарының, ұйқы безінің, ішектің аурулары, анорексия мен мальабсорбция жəне басқалары) А витамині мен β–каротиннің абсорбциясын едəуір төмендетеді жəне сол арқылы АВЖ дамытады.

Ал, АВЖ өз кезегінде, организмнің иммунологиялық реактивтілігін төмендетеді жəне балалардың аурушаңдығы мен өлім-жітімін арттырады, яғни осылай өзіндік «шырғалаң шеңбер» пайда болады.

9

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

В1 витамині (тиамин) молекуласында пиримидин и тиазольдық шеңбері (ядро) бар органикалық құрама болып табылады. Организмдегі тиаминнің белсенді формасы ретінде тиаминдифосфат (ТДФ) қарастырылады. Соңғылары, барлық тірі организмдерге энергия көзі болып табылатын, глюкоза метаболизмінде маңызды роль атқаратын реакцияларда, кофермент ретінде қызмет атқарады. Тиамин негізінен тағам

көмірсуларынан жасушалардың энергия алуы үшін талап етіледі. В1 витаминінің молекуласы оның тиамин атауының негізін қалаған күкірт – «тиа» жəне амин тобынан тұрады.

Мектеп жасындағы балалар организмінде 20–30 мг жуық тиамин бар, оның ішінде 80–90% –тиаминдифосфат түрінде, 10% –тиаминтрифосфат түрінде, жəне де аздаған мөлшерде тиаминмонофосфат түрінде кездеседі.

В1 ВИТАМИНІНІҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

Суда еритін витаминдердің басым көпшілігі сияқты, тиаминде көп мөлшерде организмде қорға жинақталынбайды. Сондықтан оны жеткілікті мөлшерде тамақпен қабылдаған абзал. Тиамин басым көпшілігінде өсімдік тектес тағамдар құрамына кіреді: дəнді дақылдарда, жармаларда (сұлы,

қара құмық, тары), ірі тартылған ұнда, қара ұннқошқыл жəне қара нандарда. Бұл тағамдар адамдар үшін негізгі тиамин көзі болып табылады. Майда тартылған ұнды алған кезде астықтың

10

В1 витаминіне аса бай бөлімдері кебекпен шығарылып тасталады, сондықтан жоғарғы сұрыптық ұндар мен ақ нандарда В1 витаминінің мөлшері күрт төмен болады. Тиамин дəн өскіндерінде, кебектерде, бұршақтарда аса көп мөлшерде кездеседі. Сонымен қатар ол грек жаңғақтарында, өріктерде, қызылшада, сəбізде, тұраптарда, пиязда, қырыққабат пен картопте кездеседі. Тиамин сүтте, етте, жұмыртқада, ашытқыларда да бар. Ашытқылар В1 жəне В2 витаминдеріне бай келеді жəне сондықтан да оларды В тобы гиповитаминоздарында, зат алмасу бұзылыстарында жəне фурункулезде қолданады.

Жануар тектес өсімдіктердің басым көпшілігінде В1 витаминінің 80–85% тиаминдифосфата (ТДФ) түрінде кездеседі.

Тағамдарды ыстық кулинариялық өңдеу барысында В1 витаминінің 25–30% ыдыраса, ал ұзақ уақыт бойы қайнатқанда ол толық дерлік ыдырап жоғалып кетеді. Тиаминнің ыдырап жоғалуы металлдармен контактіде күшейеді, жəне де күн сəулесі мен радиация əсеріненде толық құрып кетеді. В1 витамині тиаминаза ферменті əсерінен ыдырайды, бұл

ферментке шикі балық бай келеді.

В1 витаминінің негізгі функциялары

* Көмірсулар алмасуына қатысады жəне жүйке мен ет

мускулатура жүйесін энергиямен қамтамасыз етуге, оның ішінде бас миы жəне омыртқа жұлыны, жүрек жəне басқа органдардың да атқарады.

* Ас қорыту функциясын жəне тəбетті қолдап демейді.

В1 витамині жетіспеушілігінің негізгі байқалу белгілері

* Тұнжыраңқы көңіл-күй, жоғары тітіркенгіштік

ашушаңдық, ұйқының бұзылуы.

* Жүрек қызметінің бұзылуы, ісіктер.

* Жылдам шаршағыштық, мускулатура əлсіздігі.

* Тəбеттің нашарлауы, құсқының келуі.

* Ауыр жағдайларда – жүрек жəне ет тіндері жəне жүйке

жүйесінің зақымдануымен бери-бери дамуы.

11

В2 витамині

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

Ғалым Блис 1879 жылы сары түсті зат ашты, ол 1932 жылы В2

витамині ретінде идентификацияланды (рибофлавин –латын сөзі «флавус», «сары» деген мағынаны білдіреді). Сүт сары суына аздаған сарғыш-жасыл түс беретін нақ осы рибофлавин. В2 витамині осы витаминнің мөлшерін анықтау үшін қолданылатын жоғары дəрежелі табиғи флюоресценцияға ие, оны ультракүлгін сəулеленуі (УК) арқасында алуға болады.

12

В2 витамині мен оның коферменті, əсіресе УК сəулеленуінен

кейін, негіздер мен қышқылдардың əсеріне өте сезімтал келеді,

сондықтан олар жылдам инактивацияланады. Осыған орай

фототерапия В2 витамині жетіспеушілігін дамытуы əбден

ықтимал.

В2 ВИТАМИНІНІҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

В2 витаминінің негізгі көздеріне сүт жəне ет тағамдары, тазартылып өңделмеген жармалар, ірі тартылған ұннан жасалынған нан жəне басқа тағамдар. Асқазан-ішек жолдарынан рибофлавин жақсы сіңіріледі, организмнен бүйрек арқылы шығарылады.

В2 ВИТАМИНІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ФУНКЦИЯЛАРЫ

В2 витамині майлардың «жануына» жауапты, белоктардың

энергетикалық алмасуы мен метаболизміне қатысады, орталық жүйке жүйесінің жағдайын реттейді, көру процессінде түрлі түстерді қабылдауда маңызды роль атқарады, тері қабаттарының қалыпты жағдайын демеп отырады, салмақ қосуға ықпал жасайды.

В2 витаминінің негізгі функциялары

Майлар алмасулары мен организмді энергиямен

қамтамасыз етуге қатысады.Түрлі-түсті көруді демеуге

қажет (əртүрлі түстерді қабылдау).

В2 витамині жетіспеушілігінің негізгі байқалу белгілері

* Еріннің жəне ауыздың езулерінің жарылып сызаттануы

(«езулік», «хейлоз») жəне де тілдің шырышты қабығының

жарылуы.

* Жарықтан қорқу, көру жітілігінің жəне түрлі-

түстерді қабылдаудың бұзылыстары.

* Терінің қабынушылық өзгерістері (дерматит).

* Анемия.

13

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

B6 витамині – үш химиялық формада кездесетін суда еритін витамин: пиридоксин, пиридоксаль жəне пиридоксамин. Адам организмінде олар бір-біріне өте оңай пиридоксальфосфат – B6 витаминінің коферменттік формаларына айналады, амин қышқылдарының алмасуына қатысатын көптеген ферменттердің белсенді орталықтарына кіреді.

B6 ВИТАМИНІНІҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

B6 витаминінің негізгі тағамдық көздеріне ет жəне балық өнімдері, жармалар, өңделініп тазартылмаған дəндік тағам өнімдерінен жасалынған нан жəне нандық өнімдер жəне бұршақтар жатады. Жалпы алғанда көкөністер мен жемістер B6 витаминіне жұтаңдау келеді, алайда олардың ішіндегі кейбіреулері – түрлі-түсті қырыққабат, банан мен мейіз

салыстырмалы түрде пиридоксинге бай саналады. Пиридоксин негізінен өсімдіктерде, ал пиридоксаль мен пиридоксамин – жануар тектес тіндерде кездеседі. Тағамдық өнімдерде

B6 витамині, əдетінде белоктармен байланыста болады. B6 витамині өсімдік тектес тағамдық өнімдерден, жануар тектес өсімдіктерге қарағанда, едəуір нашар сіңіріледі. Адамдар мен өзге приматтар өздерінің B6 витаминіне қажеттіліктерін

өтеу үшін, оның тағамдық көздеріне мұқтаж.

14

B6 витаминінің аз ғана көлемі ішекте бактериялармен

синтезделінеді.

B6 витамині салыстырмалы түрде қыздыруға тұрақты, бірақ оттегінің тотықтыру əсеріне сезімтал жəне ультракүлгін жарықтарда жəне негіздік орталарда ыдырап кетеді. Көкөністерді мұздату пиридоксиннің 25% құрып

кетуне соқтырады.

В6 витаминінің негізгі функциялары

* Белоктардың, амин қышқылдарының жəне

күкірттің, сонымен қатар қан түзу процесстеріне қатысады

* Жүйке жүйесінің қызмет атқаруы, сүйек тіндерінің,

тері қабаттарының, шаш пен тырнақтардың жағдаяты үшін

маңызды.

В6 витамині белоктардың, амин қышқылдарының жəне күкірттің, сонымен қатар қан түзу процесстеріне қатысады. Ол жүйке жүйесінің, оның ішінде бас миының қызмет атқаруы үшін, сүйек тіндерінің, тері қабаттарының, шаш пен тырнақтардың қалыптылық жағдайын қамтамасыз ету үшін аса маңызды. В6 витамині қанның қызыл жасушалары мен антиденелер құруда, асқазанда тұз қышқылын түзуде, В12 витаминін қорытуда, триптофан аминқышқылының

ниацинге (РР витамині) айналуына жəне организмде нуклеин

қышқылдарының синтезіне қатысады. ОрганизмдеВ6 витамині В1, В2, С витаминдері жəне пантотен қышқылымен, жəне де магниймен бірлесіп қызмет атқарады. B6 витамині белоктар метаболизміне қатысы бар 100 ферменттің қызмет атқаруына қажет. Бұл ферменттердегі B6 витаминінің негізгі коферменттік формасына пиридоксальфосфат жатады, ол пиридоксиннен пиридоксальдан жəне пиридоксаминнен түзіледі. B6 витамині қан гемоглобинінің синтезіне қатысады. Бұл витамин тиімді қызмет атқаруыүшін иммундық жүйеге де керек-ақ.

15

B6 витамині жетіспеушілігінің негізгі байқалыну белгілері

* Ашушаңдық, тұнжыраушылық жағдайлары

жəне жүйке жұқаруы, дірілдік тартылуларға бейімдік.

* Тілдің шырышты қабығының өзгеруі, тəбеттің нашарлауы.

* Терінің қабынушылық өзгерулері (дерматиттер).

* Қан түзілуінің нашарлауы, анемия.

* Қан тамырларының склеротикалық өзгерулері.

* Тіс жегісінің дамуына бейімділік.

В12 витамині

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

В12 витамині туралы айтқанда, əдетінде цианкобаламин деп

ұғынылады, алайда В12 витамині белсенділігіне цианкобаламиннің басқа аналогтары мен өнімдері (оның ішінде табиғилары да) иегер. В12 витаминінің белсенді формаларына В12 коферменті мен метилкобаламин де жатады.

16

Коферменттік формалардың негізгі функцияларына – біркөміртектік жылжымалы топтарды (трансметилдеу) жəне сутекті өткізу жатады. Цианкобаламин молекуласының химиялық структурасы: (С83Н88О14N14PCo), молекулярлық салмағы 1355.

В12 ВИТАМИНІНІҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

В12 витаминінің тағамдық көздеріне тек жануар тектес тағамдық өнімдер жатады. Өсімдіктерде бұл витамин кездеспейді. Микроорганизмдердің көпшілігі В12 витаминін синтездейді жəне олар аталған витаминнің жалғыз алғашқы көзі болып табылады. Микроорганизмдерде синтезделінетін В12 витамині адамдардың тағамдық тізбегіне тек жануар тектес тағамдық өнімдер арқылы ғана түседі.

Көптеген жануарлардағы асқазан-ішек ашытулары бұл B12 витаминін–синтездейтін микроорганизмдердің өсуін қолдайды, жəне де кейінірек витамин сіңіріледі жəне жануар тіндеріне қосылады. Шөппен қоректенетін жануарлардан алынатын сүт жəне ет тағамдары, іс жүзінде адамдар үшін В12 витаминінің жалғыз тағамдық көздері болып табылады.

Ащы ішекте сіңірілу үшін цианкобаламин асқазан жасушаларымен синтезделінетін спецификалық ішкі Кастл факторымен (гликопротеин) байланысуы керек, ал В12 витаминінің өзі Кастлдың сыртқы факторы деп аталынады.

Бұл витамин бауырда қорға жиналады жəне де жеткілікті қор

жинайды.

В12 витаминінің негізгі функциялары

* Қан түзілуі мен жүйке талшықтарының қалыпты

дамуы үшін қажет.

В12 витаминінің жетіспеушілігінің байқалыну белгілері

* Анемия белгілері – əлсіздік, жылдам шаршағыштық, бас

айналулары, жүрек қағуы.

* Жүйке жүйесінің дегенеративтік өзгерістері.

17

18

Д витамині

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

Д витамині (немесе кальциферол, яғни, кальцийді əкелуші –гректің «ферро» сөзінен, бұл сөздің мəні «əкелу») табиғаты стероид жəне тері қабатында күн сəулесінің немесе ультракүлгін сəулелердің əсерінен 7–дегидрохолестеролдан синтезделіне алады немесе тамақпен бірге дайын витамин күйінде алынады. Теріде Д3 витамині (холекальциферол) синтезделінеді, ал тағамдық өнімдерде Д3 витамині немесе/не Д2 витамині (эргокальциферол) кездеседі. Бұл екі Д витаминінің формалары адамдарда

бірдей түрде метаболизмделінеді жəне бірдей белсенділік қасиетке ие. Жəне де бұл екі витаминдердің де (Д3 жəне Д2) белсенді формалары бірдей дерлік тиімді болып табылады.

Д витамині организмде синтезделінетіндіктен, оны организмде

синтезделінбейтін басқа витаминдер сияқты мағынада қолдануға

болмайды. Холекальциферол мен эргокальциферол прогормондар сияқты аталынады, олар бұдан əрі бауыр мен бүйректе жүретін бірнеше өзгерістік айналымдардан кейін іс-əрекеттік механизмі жағынан стероидтық гормондармен (холестериннен өрбушілер сияқты) бірдей гормондарға айналады. Осыған байланысты соңғы кезде Д витаминін стероидтық гормондар тобына жатқызады.

Д ГИПОВИТАМИНОЗЫ

Д гиповитаминозының дамуының себебі

Д витамині жетіспеушілігі жəне оның əсер ету қызметінің бұзылуы мына жағдайларда байқалады:

* Д витаминінің рациондағы мөлшерінің кемдігінде;

* Оның холестериннен (күн инсоляциясының жетіспеушілігінде)

түзілуінің төмендегенінде;

19

* Бауыр мен бүйрек функцияларының зақымданғанында (Д

витаминінің белсенді метаболиттерінің түзілуі бұзылады);

* Кальцийді тасымалдауға қатысатын белоктар синтезінің бұзылуына немесе кемістікті рецепторлардың түзілуіне ықпал ететін генетикалық өзгерістерде.

Д витамині теріде түзілетіндіктен немесе тағаммен бірге

түсетіндіктен, ересектерде Д витамині жетіспеушілігі салыстырмалы түрде сирек кездеседі. Балалар, жүкті жəне емізулі əйелдер өздерінің бұл витаминге мұқтаждығының артуына байланысты Д витамині жетіспеушілігіне бейімдеу келеді. Қарт адамдар Д витамині жетіспеушілігі даму қауіпіне ерекше бейім келеді, өйткені:

* жасына байланысты терінің Д витаминді синтездеуінің кемуі;

* Д витаминінің бауыр мен бүйректе гидроксилирования процессінің бұзылулары;

* 1,25–дигидрокси–витамин Д-ға (Д витаминінің метаболиттік

белсенді формасы) ішек реактивтілігінің төмендеуі.

Остеомаляция жəне рахит

Рахит – бұл балалар ауыруында жеткіліксіз минерализация

сүйектерде ғана емес, шеміршек тіндерінің эпифизарлық

пластинкаларында кездеседі. Рахит сүйектің өсуінің тежелуі мен қаңқаның бірнеше топтық деформациясымен сипатталады, əдетінде мұндай құбылыс остеомаляцияда байқалмайды. Остеомаляция – бұл жетілген сүйек тінінің бұзылуы, бұл кезде жаңадан пайда болып түзілген остеоидтың (сүйектік

белок матриксі) минерализациясы жеткіліксіз немесе кешеуілденгендікті білдіреді. Жəне де бұл жағдайда алғашқы бұзылуларға сүйектін негізгі затының жеткіліксіз минерализациясы жатады. Сүйектердің негізгі минералына гидроксиоапатит жатады.

20

Сонымен, кальций немесе фосфордың кез келген түсулерін шектеулер остеомаляциямен немесе рахитпен аяқталынуы ықтимал.

Д витамині жетіспеушілігінің дамуы жөнінен осал топтарға жататындарға, əдетінде ащы ішектің сіңімділігінің бұзылулары ауруларымен, бауырдың, бүйректің жəне ұйқы бездерінің ауруларынан зардап шегетіндер болып табылады. Осы аурулары кезінде Д витаминінің абсорбциясының бұзылуы, Д витаминінің белсенді түрлеріне айналу өзгерістері бұзылады, ал бұл кальций мен фосфордың сіңімділігінің төмендеуіне, осы минералдардың қандағы концентрациясының төмендеуіне, қаңқа минерализациясының жетіспеушілігіне, балаларда рахит жəне ересектерде остеомаляция дамуына соқтырады.

Д ВИТАМИН ЖЕТІСПЕУШІЛІГІНІҢ АЛДЫН АЛУ

Д витамині жетіспеушілігінің алдын алу үшін келесі негізгі жолдарды пайдаланады.

* Осы витаминге бай тағамдық өнімдер көздерін қабылдау (балық

тағамдары, бауыр, ет жəне сүт тағамдары).

* Теріде күн сəулесінің əсерінен Д витамині түзіліп синтезделінуі

үшін денені ашықтау ұстап таза ауада болу керек. Жəне де осы мақсатта ультракүлгін сəулеленулерді де қолдануға болады.

* Д витамині препаратын тəуліктік қажеттілік дозасына жақын

мөлшерде (Д витаминінің жоғары дозалары Д–витаминдің интоксикация шақыруы ықтимал – Д гипервитаминозы) қабылдау керек. Бұл мақсатта Д витаминінің майлы немесе спирттік ерітіндісі тəуліктік дозада 400 ХБ қабылдануы керек, сонымен қатар құрамында Д витамині бар поливитаминдер немесе поливитаминдік–минералдық препараттар.

* Кейбір мемлекеттерде Д витаминімен тағамдық өнімдерді

фортификациялау жүреді. Қазақстанда мұндай стратегия əлі

қолданылмайды.

21

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

Е витамині (токоферол) Эванс пен Бишоппен салат–латуктан жəне

бидайдан бұдан 80 жыл бұрын майда еритін субстанция ретінде ашылды, ол қаңсыған лярд (шошқа майы) қосылған рацион құрамына кірді жəне егеуқұйрықтардың құрсақтағы балаларының қайта резорбциялану немесе өліп қалуының алдын алды. Токоферол термині грекшеден аударғанда «ұрпақ əкелетін» мəнін танытатын «токос» («tokos» – ұрпақ) жəне «феро» («fero» əкелу) сөздерінен шыққан. Шын мəнінде, Е витамині адам репродукциясында аса маңызды роль атқарады.

Бұдан кейінірек Е витамині жетіспеушілігінің, егеуқұйрықтар мен торапайлардың бауырының күйреуі, егеуқұйрықтардың жəне

балапандардың эритроциттерінің гемолизі, бұзаулардың еттерінің ақ талшықтарындағы бұзылыстары сияқты жаңа симптомдар туралы мəліметтер пайда болды. Тек қана 1960–шы жылдардың соңында адамдар үшін Е витаминінің маңыздылығы, шала туылған балалардағы гемолитикалық анемияның Е витамині жетіспеушілігімен байланыстылығы анықталынды.

Соңғы онжылдықтарда түрлі бұзылыс механизмдерінің дамуында бос радикалдар ролін жəне олардан антитотықтырғыштарды пайдалану арқылы сақтану немесе баяулату мүмкіндігі ашылғаннан бері Е витаминінқызығушылық танытыла бастады. Дəп осы Е витамині табиғаттағы ең қуатты антитотықтырғыш (антиоксидант) болып табылады.

22

Е ВИТАМИНІНІҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

Токоферолдар негізінен өсімдік тектес тағамдық өнімдерде кездеседі Е витамині көптеген тағамдық өнімдерде кездескенімен, адамдар үшін оның негізгі тағамдық көздеріне өсімдік майлары мен дəндік дақылдар жатады. Е витаминіне тазаланбаған өсімдік майлары аса бай (соя, мақта, пісте, жер жаңғақ, жүгері, зəйтүн, шырғанақ жəне басқа) жəне дəндік тағам өнімдері (қара ұн, екінші сұрыптық ұн жəне еленбеген ұннан жасалынған нан, сұрғылт жəне қара нан). Тазаланған майлар, жоғарғы жəне бірінші сұрыпты ұндар мен ақ нанның құрамына токоферолдар аздау кіреді.

Е витаминінің негізгі функциялары

* Жасушалар мен тіндерді оттегінің белсенді

формаларының жəне липидтердің басқа асқын

тотықты улы өнімдерінің əсерінен қорғайды.

* Репродуктивтік функцияға, еттердің қалыпты дамуына

жəне эритроциттердің түзілуіне қажет.

Е ВИТАМИНІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ФУНКЦИЯЛАРЫ

Токоферолды көбею витамині деп атайды, өйткені ол жыныс жəне

кейбір басқа бездердің қызметіне жəрдемдік ықпал етеді, бала туу

функциясын қолдайды жəне қалпына келтіреді, құрсақтағы баланың жүктілік кезінде дамуына жəне жаңа туылған нəрестенің дамуына ықпал етеді. Гипофиздің алдыңғы бөлігіне немесе гонаданың тікелей өзіне əсер ете отырып Е витамині жыныс гормондары мен жыныс жасушаларының түзілуіне көмектеседі. Сондықтан бұл құраманы стерильдендіруге қарсы немесе антистерильдік витамин деп атайды, өйткені ол жоқ болса бедеулік

(стерильдік) дамиды.

23

Е витамині полиқанықпаған май қышқылдарының асқын тотығуын

тежейтін табиғи аса қуатты антиоксидант (тотығуға қарсы зат) болып табылады. Ол организм үшін өте уытты бос радикалдардың, оттегінің белсенді формаларының жəне май қышқылдарының асқын тотықтарының түзілуі процесстерінің дамуына кедергі келтіреді, жасушалық структуралардың мембраналарын липидтер тотығуының зақымдауларынан жəне А витаминін бауырда жинақтап тотығудан сақтап алдын алады.

Токоферол белоктар мен майлардың сіңірілуіне ықпал ету арқылы тіндік тыныс алуды жəне тотығу-тотықсыздану процесстерін реттеуге қатысады, қан жасушаларының функциясына, ми қызметіне, жүйке жəне еттерге əсер етеді, жарақаттардың жылдам жазылуын жақсартады жəне

қартаюды тежейді. Соңғы жылдары анықталынғандай, Е витаминін тəуліктік қабылдау дозасы 100 ХБ (немесе 66 мг) жүрек-қан тамыр патологиясының ауруларымен аурушаңдықты едəуір кемітеді, ал Е витамині жетіспеушілігі, керісінше, бұл аурулардың пайда болуына ықпал етеді.

Е ВИТАМИНІНІҢ ЖЕТІСПЕУШІЛІГІ

Е гиповитаминозы дамуының себептері

Е витамині жетіспеушілігі дамуының негізгі себептеріне оның

тамақпен кем түсуі жатады. Е витамині организмде

жинақталынатындықтан, гиповитаминоз бірден дамымайды. Алайда, өсімдік майларында көп мөлшерде кездесетін көпқанықпаған май қышқылдарын артығымен қабылдау, үрдіс физикалық ауыртпалықтар, алкогольге əуестену, сонымен қатар радиациялар адамдардың бұл витаминге қажеттілігін артырып,

Е гиповитаминозының жылдам дауын ықпал етеді.

24

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

Жиырмасыншы ғасырдың 30-шы жылдарында К витаминінің

ашылуы қан ұюы механизмінің (коагуляция – бұл атаудың алғашқы əріпі осы витаминге ат ретінде берілді) анықталынуына септігін тигізді. Мəселе, К витаминінің қан ұю процессінің маңызды реттеушісі екендігінде, жəне нақ осы витамин қан ағуды тоқтататын, ұйыған қан ұйындысының түзілуіне жауапты болып табылады. K витамині табиғатта екі формада кездеседі: K1 жəне K2. Бұл екі түрі де майда еритіндерге жатады. Қазіргі кезеңде химиялық жолмен К витаминінің көптеген басқа түрлері алынды, оның ішінде суда еритіндері де кездеседі. K витаминінің ең қарапайым түріне – менадион синтетикалық өнімі жатады, ол иісі өте өткір болып келетін сарылау келген май болып табылады.

К ВИТАМИНІНІҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

К витамині табиғаттың өсімдік тектес əлемінде кеңінен таралған жəне көптеген тағамдық өнімдерде кездеседі. К витаминінің аса бай көздеріне ақ басты, түрлі түсті, қызыл басты жəне брюссель қырыққабаттары, ақжелек, саумалдық, көк сабақты пияз, ноқат, қияр, сəбіз, қызанақтар, құлпынай, жəне өсімдік майлары жатады.

Жануар тектес тағамдық өнімдерде К витамині аздаған

мөлшерде кездеседі.

25

К витамині организмге негізінен тағаммен жеткізіледі жəне ішінара ішек микрофлорасымен түзіледі. К витаминінің ішектегі синтезі антибиотиктер жəне ішек микрофлорасына əсер ететін жəне емдегенде ішек дисбактериозын туындататын препараттармен емдегенде бұзылады. Құрсақтағы нəресте

К витаминін анасынан трансплацентарлық жолмен берілу арқылы алады.

К витаминінің негізгі функциялары

* Қанның ұюында жəне сүйек тіндерінің зат алмасуына

қатысады. K1 витамині өсімдіктердің жасыл жапырақтарында кездеседі, ал K2 витаминін қалыпты жағдайда адам ішегін мекендейтін бактериялар түзеді, мысалы ішек таяқшалары. Дені мықты организм, əдетінде, K витаминіне деген өзінің қажеттілігін үйлесімді тамақтану арқасынды толығымен өтейді. Алайда жүкті əйелдерге босанар алдында жəне жаңа туылған нəрестелерге бұл витаминді қосымша беруге кеңес етіледі. Бұл əйелдерде

босану кезіндегі қан кетулердің алдын алады, сонымен қатар жаңа туылған нəрестенің қанында протромбин мөлшерін арттырады жəне соның арқасында жаңа туылған сəбилерде қан құйылу дамуынының жəне қан кетулердің (туылу кезіндегі жарақаттарды) алдын алады. Туылғаннан кейін бірнеше күн ішінде жаңа туылған сəби организмі ас қорыту жолдарынан өзіндік К витаминін ала бастайды. К витамині ыстық өңдеу барысында ыдырайды.

К ВИТАМИНІНІҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ФУНКЦИЯЛАРЫ

К витаминінің биологиялық ролі оның қанның ұюында жəне

антигеморрагиялық белсенділігіне (қанның ұюын арттырады)

байланысты анықталынады. Ол бауырда жүретін протромбиннің

белсенді формаларының жəне қан ұюының басқа да факторларының синтезі үшін аса қажет.

26

K витаминін антигеморрагиялық витамин деп те атайды.

К витамині бауырда адам организмінде маңызды роль атқаратын

келесі белоктардың түзілуіне ықпал етеді.

* Антикоагуляциялар белоктары (C, S жəне Z).

* Қан ұюының белгілі он факторының ішіндегі төртеуінің: II

фактордың – протромбин; VII фактордың – проконвертин; IX –Кристмас факторы; X –Стюарт–Провердің факторы.

* Сүйек белогы остеокальцин – қаңқа сүйегі үшін аса маңызды.

Соңғы жылдары К витаминінің еркектердің сперматозоидтарының

құйрықтарының қозғалғыштығын реттейтіні анықталынды. Осыған байланысты К витаминінің жетіспеушілігі еркектердің бедеулігінің себебі болып табылады.

К ВИТАМИНІНІҢ ТАПШЫЛЫҒЫ

К гиповитаминозының дамуының себептері

К витамині көптеген тағамдық өнімдерде кездескенімен жəне

əдетінде, адамдармен жеткілікті мөлшерде қабылданғанмен, кей кездерде осы витаминнің тапшылығының айғағы болып табылатын К витаминіне тəуелділік - гипопротромбинемиясы орын алады. К витамині тапшылығының дамуына ықпал ететін негізгі екі себеп белгілі: осы витаминге бай тағамдық өнімдердің көлемінің кем қабылдануы; асқазан-ішек жолдарының ауруларында осы витаминді ішек микрофлорасының

синтездеуінің кемуі (антибиотиктер қабылдаудан дисбактериоз дамуы салдарынан, энтериттер, колиттер).

К витаминінің тапшылығын дамытуға ықпал ететін өзге факторлар да бар. Мысалы, К витаминінің ішекте абсорбциялануы ішек қабырғасында майлардың сіңірілуі бұзылғанда зардап шегеді. К витамині, майда еритін витамин ретінде, өзінің сіңірілуіне қажетті липидтердің де керекті мөлшерде қабылдануын талап етеді. Бауырдың аурулары да К витаминінің тапшылығының дамуына ықпал етуі мүмкін жəне геморрагия өрбуімен жүруі ықтимал.

Бұл бауырдың өт қышқылдарын синтездеуі мен оны ащы

27

ішекке бөлуіне байланысты, онда өт қышқылдары липидтер мен

К витаминінің сіңірілуінде шектімежелік роль атқарады. Өт қышқылдарының тұздарының синтезделінуін төмендететін бауырдың аурулары К гиповитаминозына соқтырады. Сонымен қатар, бауырда К витамин–тəуелді факторлар ғана синтезделініп қоймайды, онда қан ұюының көптеген басқа факторлары да синтезделінеді. Осыған байланысты бауырдың зақымданулары қанның ұюының бұзылуына басқа да жолдармен ықпал етуі ықтимал: К витаминінің тапшылығы дамуының салдарынан; гемостаздың басқа факторларының синтезінің бұзылулары. Жаңа туылған нəрестелердегі К витаминінің тапшылығының дамуына, олардың салыстарымалы түрде онсыз да стерильді ішектерінде

К витаминінің тіпті азғана мөлшері де синтезделінбейтіндігі ықпал етеді.

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

Аскорбин қышқылы (витамин С) организмдерінде синтезделінбейтін болғандықтан, адамдар, маймылдар мен теңіз шошқалары үшін ғана алмастырылмайтындарға жатады. Ал жануарлардың басқа түрлері үшін аскорбин қышқылы витамин болып табылмайды, өйткені ол бұлардың организмінде синтезделінеді. С витамині адамдармен жақсы қорытылады, тағам рационындағы аскорбин қышқылының 80–95 % сіңіріледі. С витаминінің қорытылуы ащы ішектің жоғарғы жағында жүреді.

28

Қалыпты жағдайда қанда 1,2– 1,4 мг/100 мл С витамині болады – басым бөлігі (95%) аскорбин қышқылы түрінде, жəне де 5% жуығы дегидроаскорбин қышқылы түрінде кездеседі.

АСКОРБИН ҚЫШҚЫЛЫНЫҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

Адам организмі С витаминін жинақтай алмайды, сондықтан оны үнемі тамақпен қабылдау керек. Адамдар үшін С витаминінің көзіне көкөністер мен жемістер жатады. Əсіресе, бұл витаминге цитрустар (апельсиндер, мандариндер, лимон, грейпфрут жəне басқалар) жəне болгар бұрышы, итмұрын, қарақат жəне қырыққабат бай келеді. Одан кемірек көлемде С витамині өріктерде, шабдалыларда, құрма мен шырғанақта кездеседі.

Жапырақтық көкөністерде, қауында, бүлдіргенде, қызанақтарда, алма мен отқа пісірілген картопте «мундирдегі» С витамині едəуір жақсы мөлшерде бар. Орта көлемдегі жалғыз ғана болгар бұрышы С витаминіне тəуліктік қажеттіліктің жартысына жуығын өтейді. Ашытылған қырыққабат та С витаминіне аса бай тағам түріне жатады, бұл жағдайда аталмыш витаминде гидроаскорбин қышқылы түрінде жақсы сақталады. Бұның маңыздылығы, басқа тағамдық өнімдердегі С витамині тұрақсыз жəне жылдам ыдырап кететіндіктен, арта түседі. С витаминінің ыдырауына кү

сəулесі, жарық пен жылылық ықпал етеді. Сондықтан, С витаминінің жақсы көздері болып табылатын көкөністер мен жемістерді тоңазытқыштарда сақтаған жөн. Жануар тектес тағамдық өнімдердің арасында бауырда, бүйрек үсті безінде, бүйректе С витамині аса көп мөлшерде кездеседі. Алайда бұл тағамдық өнімдер адамдардың тамақтануында сирек кездесетіндіктен, аталмыш витаминнің арзымайтын мөлшерін ғана қамтамасыз етеді. Емшек сүті С витаминіне аса бай келеді. Тек қана емшек сүтімен қоректендіру жағдаятында нəресте С витаминін 10 мг/кг дене массасына шаққандағы мөлшерде қабылдайды.

29

С витаминінің негізгі функциялары

* Қан тамырларының, терінің жəне сүйек тіндерінің

салауатты қалпын демеп қолдайды.

* Иммунитетті жəне организмнің қорғаныш күштерін күшейтіп

нығайтады.

* Қандағы холестерин деңгейін төмендетеді жəне атеросклероз

дамуының алдын алады.

* Бөтентумалы заттардың зарарсыздануына жəне

шығарылуына қатысады.

* Жарақаттардың жазылуына ықпал етеді.

* Темірдің сіңірілуін жақсартады.

С витамині жетіспеушілігінің негізгі байқалыну белгілері

* Қан тамырларының шытынағыш əлсіздігі, қызыл

иектің қанағыштығы, теріге қан кетулер жəне көгергіштік.

* Иммунитеттің төмендеуі, əсіресе суықтық қабынуларға.

* Жарақаттардың, кесілген жерлердің нашар жазылуы.

* Темірдің сіңімділігінің бұзылуы.

* Ауыр жағдайларда – цинга. C витамині жетіспеушілігі, ең алдымен коллаген синтезінің бұзылуларымен байқалады. C витамині жетіспеушілігінен дамитын бұл бұзылулар салдары тістердің дентинінде, сүйектердің остеоидында жəне капиллярлар қабырғаларында байқалады. Коллагеннің бұзылған синтезі кемістікті дентин түзілуіне соқтырады, шайнау кезіндегі қызыл иектің геморрагияларға (қанағыштыққа) бейімдігі мен тістердің түсіп қалуы.

Геморрагия –цинганың негізгі белгісі жəне кез келген органда байқалуы мүмкін. Балаларда сүйек тінінің өзгерістері

шеміршек тінінің біту шегі месүйек диафизі арасында пайда болады.

30

Организмде коллагендер түрлі биологиялық функцияларды

атқарады. Коллагеннің маңызды ролі туралы олардың

биосинтезіне қатысатын, коллагендер мен ферменттердің

молекулаларындағы мутацияларға байланысты дамитын,

көптеген ұрық қуалайтын генетикалық кемістіктерден белгілі

болады. Мұндай кемістіктер байланыс тіндерінің, сіңірлердің,

терілердің, көздің, қан тамырларының, шаштың жəне де

адамның барлық денесінің коллаген структурасына жəне

функциясына əсер етеді. C витамині жетіспеушілігі дамуының

қызыл иектің қанағыштығы, терінің түрлі зақымданулары,

жарақаттардың жазылу кезеңдерінің созылуы коллаген

биосинтезінің бұзылуларымен түсіндіріледі.

Цинга (С авитаминозы) 3-6 ай бойына там-тұмдап дамиды.

Ересектерде салмақ кемуі мен тəбеттің нашарлауы, шаршағыштық, құлқысыздық, əлсіздік, бейтараптық қызықпаушылық, анемия, қызыл иектің бостығы, тістердің қимылдауы, шырышты қабықтардың қанағыштығы жəне теріасты қан кетулері, асқазан-ішек бұзылыстары,

балтыр бұлшық еттерінің ісіңкілігі мен тырсылдап кемерленуі байқаладыЖиі əлсіздеу ыстықтың көтерілуі, зəрде қанның пайда болуы, аяқтың тобық маңындағы ісінулері мен ентікпелер болады. Инфекцияларға қарсыласу төмендейді. Ескі жарақаттар мен біткен сынықтардың қайта «тірілуі» ықтимал.

31

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

Мегалобластикалық анемиядан сақтайтын жəне жануарлар мен

бактериялардың өсуіне ықпал ететін диеталық фактор алғашқы рет 1930-шы жылдары анықталынды. 1946 жылы оқшауланған жəне синтезделінген бұл фактор фолий қышқылы (фолаттар, фолацин) болып шықты. Бұдан кейін фолий қышқылының адам организмінде бірқатар аса маңызды процесстерді реттеуге қатысатыны белгілі болды.

ФОЛИЙ ҚЫШҚЫЛЫНЫҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

Фолий қышқылы көптеген жануар тектес жəне өсімдік тектес

тағамдық өнімдерде жолығады, бірақ төмен концентрацияда. Бұл ережеден бауырды шығарып тастау керек, өйткені бауыр фолий қышқылының (фолаттар) депосы болып табылады. Фолаттарға салыстырмалы түрде көгеріштік жасыл шөптер (латын тіліндегі «folium» – жапырақ сөзінен бұл

витамин өзінің атауына ие болды), сонымен қатар көптеген жемістер бай келеді.

32

Құрамына қалыпты мөлшерде жаңа үзілген жемістер мен

көкөністер кірген тағамдық өнімдер фолаттардың жақсы

көздері болып табылады.

Тазаланып өңделмеген дəндік дақылдар мен сүргіленіп

өңделген күріш сияқты, негізгі тағамдық өнімдердің құрамына фолаттар аз мөлшерде кіреді.

Өнімдерді жинау, сақтау, тарату мен тағамдарды əзірлеу процессінде фолаттар шығыны елеулі мөлшерде болуы ықтимал.

Жануар тектес тағамдық өнімдерден тамақ əзірлеу процессінде фолаттар шығыны болып отырады. Ащы ішектен фолий қышқылы жақсы сіңіріледі. Қанда фолаттардың кейбір бөліктері байланысқан жағдайларда кездеседі. Фолий

қышқылы бауырда жинақталады, организмнен бүйрекпен шығарылады.

Фолий қышқылының негізгі функциялары

* Жасушалар бөлінуі, барлық органдар мен тіндердің өсуі

мен дамуы, құрсақта сəби дамуы үшін қажет, сонымен

қатар, қан түзу процесстерінің жүруі үшін керек.

Фолий қышқылы жетіспеушілігінің негізгі байқалыну белгілері

* Эритроциттер түзілуінің бұзылыстары мен анемия.

* Үлкен дəреттің бұзылуы, тəбеттің нашарлауы жəне

салмақтың кемуі.

* Жүктілікті сақтай алмаушылық, туа біткен даму

бұзылыстары жəне жаңа туылғандардың кемістігі.

* Атеросклероз, ми инсульты мен миокард инфарктысының

дамуына ықпал ететін қанда гомоцистеин амин

қышқылының жиналуы.

* Тоқ жəне тік ішек қатерлі ісігінің даму қауіпінің артуы.

33

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

1937 жылы пеллагра (РР авитаминозы) никотин қышқылымен

(ниацин) немесе оның амидымен (никотинамид) емделетіні анықталынды.

Осы жағдайға байланысты оның атауы пайда болды «РР витамині» – латын сөздерінің алғашқы екі əріпінен «preventive pellagra», немесе «пеллаграның

алдын алушы». Никотин қышқылын ашытқы сығындысынан 1912 жылы бөліп алғанымен, 1937 жылға дейін нақ осы заттың пеллаграны емдеумен жəне алдын алу үшін қолдануға болатынын ешкім білген жоқ. Никотин қышқылы мен оның амиды (никотинамид) организмде оңай бір-біріне

айналады, сондықтан олар бірдей витаминдік белсенділік қасиетке ие. РР витамині (ниацин, никотин қышқылы, никотинамид) никотинамидтік коферменттердің структуралық компоненті болып табылады. Ол энергетикалық алмасуларда, кең ауқымды заттардың синтездік жəне ыдырау процесстерінде, сонымен қатар организмнің

антитоксикалық жəне антиоксиданттық ферменттер жүйесінде басты роль атқаратын 300 жуық тотығу–тотықсыздану ферменттері структурасына кіреді.

34

РР ВИТАМИНІНІҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

РР витаминінің негізгі тағамдық көздеріне ет, жармалар, ірі тартылған ұннан жасалынған нан жəне нандық өнімдер, ас бұршақтар жатады. Адам организміне кəдімгі рационда никотин қышқылы басым бөлігінде өсімдіктектес тағамдық өнімдерден, ал никотинамид – жануар тектес тағамдық

өнімдерден түседі. Асқазан-ішек жолдарында никотинамид никотин қышқылына айналады жəне осы түрінде қанға сіңіріледі.

РР витаминінің негізгі функциялары

* Организмдегі көмірсулар алмасуларына жəне

энергиямен жабдықтауға қатысады.

* Жүйке жəне ет жүйелері, теріқабаттарының жəне асқазан-

ішек жолдарының жағдайы үшін аса маңызды.

РР витамині жетіспеушілігінің негізгі байқалыну белгілері

* Тəбеттің нашарлауы, құсқының келуі, тілдің, қызыл

иек пен төменгі еріннің шырышты қабығының

зақымдануы, ас қорыту бұзылыстары, диарея, жіті

əлсіздік жəне аурулы салмақ жоғалтулар.

* Бозаңдық, құрғақтық, жарық əсерінен терінің

сезімталдылығының бұзылуылары жəне қабынушылық өзгерістері

(фотодерматоздар).

* Босаңдық, тітіркенгіштік ашушаңдық, бас айналулары,

бас аурулары, жүйке тозушылық, депрессия,

апатия, ақылдың кемдігі жəне психикалық бұзылыстар.

35

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

1933 жылы R.J. Williams алғашқы рет Saccharomyces cerevisiae

ашытқыларының өсуін қамтамасыз ету үшін қажетті құраманы пантотен қышқылы деп атады. Бұдан бірнеше ауқыт өте келе 1940 жылы R.J. Williams и R.T. Major пантотен қышқылын табысты синтездеді.

Пантотен қышқылы (В5 витамині) пантой қышқылы мен β–аланиннен түзілген амид болып табылады. Дəл осы құрамадан пантотен қышқылын микроорганизмдер синтездейді.

ПАНТОТЕН ҚЫШҚЫЛЫНЫҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

Пантотен қышқылы өмірдің барлық формалары үшін аса маңызды болғандықтан, табиғатта кеңінен таралған жəне барлық дерлік тағамдық өнімдерде кездеседі. Ол, əсіресе ашытқыларда, бауырда, бүйректе, жұмыртқа сарысында, балық уылдырығында, дəндік дақылдарды, түрлі

түсті қапусталарда көп. Емшек сүті пантотен қышқылының бай көзі, оның мөлшері əйел босанғаннан кейін емшек сүтінде төрт күн ішінде 48 мкг/л -ден 245 мкг/л дейін артады. Пантотен қышқылының осыншалықты мөлшері сиыр сүтінде де анықталды.

36

Пантотен қышқылы ішек микрофлорасымен де синтезделінеді.

Пантотен қышқылы салыстырмалы түрде бейтарап рН жағдайында тұрақты құрама болғанымен, тамақ əзірлеу барысында еттердегі витаминнің 15–50% жоғалтылса, өсімдіктік тағамдық өнімдерде 37–78%

дейінгі көлемі ыдырап шығындалады. Əдетінде поливитаминдік препараттар құрамына пантотен қышқылының (пантенол) алкогольдік дериваты кіреді, өйткені адам организміне түскенде ол өзінің айналатын

пантотенатына қарағанда тұрақтырақ болып келеді. Препараттарға пантотен қышқылы кальций мен натрийдің тұздары түрінде де кіреді.

Пантотен қышқылының негізгі функциялары

* Майлар мен көмірсулар алмасуына жəне де жыныс

гормондарының түзілуіне қатысады.

* Табанның күйгендік сезімдері.

* Асқазан-ішек бұзылыстары.

* Күштің кетуі мен шаршаңқылық.

* Шаштың ағаруы жəне түсуі.

37

ЖАЛПЫ МƏЛІМЕТТЕР

Биотин – суда еритін В тобының витаминдерінің бірі, мочевина мен тиофеннің туындыларына жатады. Биотиннің синонимдары: витамин Н, антисеборреялық витамин, В8 витамині, R коферменті. Биотиннің сегіз түрлі формалары танымал болғанымен, тек қана оның біреуі, дəлірек

айтсақ D–биотині табиғи құрамаларда кездеседі жəне толығымен биологиялық белсенділік спектрін танытады.

БИОТИНГЕ ҚАЖЕТТІЛІК

Балалар мен жасөспірімдерге қабылдауға кеңес етілген биотиннің мөлшері 7-кестеде берілген. Биотинге қажеттілік жасына тəуелді келеді жəне тəулігіне микрограммен өлшенеді.

БИОТИННІҢ ТАҒАМДЫҚ КӨЗДЕРІ

Биотин аз мөлшерде барлық дерлік тағамдық өнімдерде кездеседі. Оның ең бай көздеріне соялық бұршақтар, дақылдар, ашытқылар, бауыр мен бүйрек жатады. Салыстырмалы түрде оларды жəне де көп мөлшерде жұмыртқа сарысында, жаңғақтар мен жармаларда кездестіруге болады.

38

Тағамдардың көпшілігінде биотин белоктармен байланысқан

күйде кездеседі, олардан ішекте ерекше биотинидаза

ферментінің əсерінен протеиндер гидролизінің нəтижесінде

босанып шығады. Биотин салыстырмалы түрде тұрақты зат.

Биотиннің тамақ əзірлеу барысындағы шығындары арзымайды,

ал болған күнде суды қайнату процессіндегі негіздендіру

барысында жоғалтылады. Тағамдық өнімдерді өңдеу, мысалы,

консервілеу биотин мөлшерінің орта көлемде шығындалуына

соқтырады.

Биотиннің биологиялық қол жетерлігі түрлі тағамдық өнімдерде əртүрлі мəндер аралығында кездеседі. Бұл жағдай тағамдық өнімдердегі белоктармен байланысқан жəне бос биотиннің мөлшерлерінің өзгермелілігінен болуы мүмкін, дегенмен жануарлар тектес тағамдық өнімдердегі биотиннің негізгі мөлшері белоктармен байланысқан формада

кездеседі.

Биотиннің негізгі функциясы

* Көмірсулар мен майлар алмасуларына жəне

организмді энергиямен қамтамасыз етуге қатысады.

* Биотин жетіспеушілігінің байқалыну белгілері

Бұлшық еттердегі ауру. Бозаңдық, босаңдық,

ұйқышылдық.

• Құсқының келуі, тəбеттің нашарлауы.

• Терінің қабыршақтануы, шаштың түсуі.

39

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Спиричев В.Б. Сколько витаминов человеку надо. Москва, 2000. – 185 с.

2. Handbook of Vitamins. Third Edition. Edited by Robert B. Bucker a.oth. New York – Basel, 2001, 600 p.

(Руководство по витаминам. Третье издание).

3. Балалар энциклопедиясы, III-том

4. Мартинчик А.М., Маев И.В., Петухов А.Б. Питание человека. (Основы нутрициологии). Москва, 2002. –

572 с.

5. Руководство по детскому питанию. Под редакцией В.А.Тутельяна и И.Я.Коня. Москва, 2004, 662 с.

6. Аблаев Н.Р., Тажибаев Ш.С. Витамины в действии. Учебное пособие. Алматы, 2005, 162 с.

7. GOOgle kz «Витаминдер»

40