Онтогенез – организмдердің жеке дамуы

Сабақтың

тақырыбы: Онтогенез – организмдердің жеке дамуы

Мақсаты:

Білімділіқ:Организмдердің жеке дамуы, оның ерекшелігін,маңызын түсіндіру.

Дамытушылық: Оқушылардың ой – өрісін арттыру, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа дағдыландыру, дүниетанымдарын дамыту.

Тәрбиелік: Өз бетінше тұжырым,қортынды жасауға,еркін жауапқа қатуға үйрету.Өз денсаулығын күтіп салауатты өмір сүруге тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: Жаңа сабақ

Сабақтың әдісі: баяндау, сұрақ-жауап, СТО стратегиялары. Топтық жұмыс

Сабақтың пән аралық байланысы: Қазақ әдебиеті, Жануартану, Математика.

Сабақтың көрнекілігі: сызба-нұсқа, слаид, плакат, моделдер

Пайдаланған әдебиет:Р. Сәтімбеков «Биология» қоғамдық – гуманитарлық бағытындағы 11 сыныбына арналған оқулық. Алматы «Мектеп» 2007ж; Интернет желісінен алынған бейне көрсетілімдер.Сурет сызбалар.Қосымша дайындалған материалдар.Ұрықтың дамуы (бейнекөрсетілім).

Негізгі идея :
Жатырда қанды емізген,
Ауызсыз қорек жегізген.
Туғызып, түзеп өсіріп,
Өзімді – өзім дегізген.
(Шәкәрім)
Проблемалық сұрақ:
Онтогенез – бұл жеке тірі ағзаның дамуы.
Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру бөлімі. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгелдеу

І. Оқушы қызығушылығын ояту. «Менен сұрақ, сізден жауап»

ІІ. Мағынаны таны. «Білгенге маржан»

ІІІ. Ой толғау. «Бәрін білгім келеді»

Бағалау . «Бейнет түбі зейнет»

Үйге тапсырма

І. Оқушы қызығушылығын ояту. «Менен сұрақ, сізден жауап».

Үй жұмысын сұрау. 
Көбею дегеніміз не? Организм қандай жолдармен көбейеді?

Топпен жұмыс. Оқушылар 3 топқа бөлінеді. Әр топқа тапсырмалар таратылады.

1. Топ. Жынысты көбею. Партеногенез. Мейоз. Мейоздың биологиялық маңызы.

2. Топ. Жыныс жасушаларының дамуы. Сперматогенез. Овогенез. Ұрықтану. Ұрықтанудың биологиялық маңызы.

3. Топ. Гүлді өсімдіктердің ұрықтану ерекшеліктері. Қосарлы ұрықтану

Миға шабуыл:

1-топқа: Көбею дегеніміз не? 2-топқа:Митоз неше фазадан тұрады?

3-топқа:Қандай көбею жолдарынын білесіндер?

ІІІ. Жаңа материалды түсіндіру:

1. Эмбриология ғылымының даму тарихы(оқушылардың хабарламалары)

К.Бэрдің еңбегі

К.Бэр «Ұрықтың ұқсастығы» жөніндегі ілімінде барлық омыртқалы жануарлардың ұқыртық дамуының бастапқы кезеңі өт е ұқсас екендігін дәлелдеді. Нәтижесінде «ұрықтың ұқсастығы заңын» ашты. Бұл заң бойынша ұрықтық даму кезінде, алдымен, типтің, одан кейін кластың, туыстың, түрдің, ең соңында, организмнің өз белгілері пайда болады.

Ковалевский мен Мечников еңбектері

А.О.Ковалевский ланцетниктің эмбрион жасушаларын зерттеді. Зерттеудің нәтижесінде, ұрықтың бастапқы кезінде пайда болған жапырақшалар соңынан эктодерма, энтодерма және мезодерма қабаттарына айналатындығын дәлелдеді.

Мюллер мен Геккель еңбектері

Эволюциялық даму жөніндегі Ч.Дарвиннің пікірлері, К.Бэр, А.О.Ковалевский мен И.И.Мечниковтің және т.б. эмбриологтардың еңбектері неміс ғалымдары Ф.Мюллер мен Э.Геккельдің биогенетикалық заңының негізінің қалануына әсерін тигізді. Биогенетикалық заң бойынша онтогенез дегеніміз – филогенездің (тарихи даму) қысқаша қайталануы болып табылады.

2. Онтогенез – организмнің жеке дамуы:

а) эмбриогенез(ұрықтық даму)

ә) постэмбриогенез (ұрықтан кейінгі даму)

а) Бір қабатты ұрықтың – бластуланың түзілуі.

Ұрықтанған жасуша, алдымен, екіге, одан соң төртке бөлінеді. Бұдан кейінгі бөліну көлденең бағытта жүріп, сегізге, одан кейін бойлай бөліну мен көлденең бөліну кезектесіп, нәтижесінде, 16,32,64,128,т.б бластомерлерге айналады. Бір қабатты іші қуыс бластулаға айналады.

Гаструла. Үш қабатты ұрықтың пайда болуы

Гаструла – іші қуыс екі қабат жасушалардан тұратын ұрық. Бұл екі қабат ұрық жапырақшалары деп те аталады. Гаструла сатысындағы сыртқы қабатты – энтодерма немесе сыртқы ұрық жапырақшасы деп атайды. Энтодерманың ішкі қуысы бірінші реттік ішектің, ал оның сыртқы ашылатын тесігі бірінші реттік ауыздың бастамасы болып есептеледі.

Нейрула.

Нейрулла сатысы кезінде дернәсілдің немесе ересек организмнің жеке мүшелері дами бастайды. Эктодерма қабатынан бірнеше жасушалар бөлініп төмен түседі де, одан жүйке тақташасы түзіліп, ол жүйке түтігіне айналады.

ә ) Постэмбриондық даму: 1) тура даму (ересегіне ұқсас болу)

2) түрленіп даму (дернәсілінің

ересегіне ұқсас болмауы)

Тура даму

Тура даму-организмнің бірден ересек түріне ұқсап тууы. Бұған омыртқалы жануарлардан жорғалаушылардың, құстардың, сүтқоректілердің және т.б. дамуы, ал омыртқасыздардан сүліктердің, көпаяқтылардың, өрмекшілердің және т.б. дамуы жатады.

Түрленіп даму - толық

Түрленіп даму – эмбриондық дамудан соң дернәсілдің пайда болуы. Дамудың бұл түрі омыртқасыз жануарларға, сондай-ақ омыртқалылардан қосмекенділерге тән.

Түрленіп даму – шала

Жұмыртқа – дернәсіл – имаго

Мысалы: шегіртке, таракан, т.б.

эктодерма	мезодерма	энтодерма
Жануарларда жабындары.адамда және өзге сүтқоректілерде терінің үстіңгі қабаты.Тері туындылары: май және тер(сүт) бездері,шаш және тырнақ,мүйіз және тұяқ.Сезім мүшелері, жүййке жүйесі(ми және жұлын,т.б.)	Өзге жүйе мүшелері:бұлшықет,сүйектер, байламдар, сіңірлер Қантарату жүйесі:жүрек,тамырлар,қан Несіп-жыңыс жүйесі:бүйрек,несепағарлар,қуық және жыныс мүшелері	Барлық асқорыту мүшелері:қарын,ішек,өнеш,т.б. Барлық бездер(тері безінен өзгесі),асқорыту бездері де:бауыр,ұйқыбез,қалқанша без,гипофиз бөлігі,бүйрекүсті безі және т.б. Тынысалу жүйесі:өкпе,кеңірдек,ауатамыр және т.б.

ІV. Бекіту

1-тапсырма

Терминдермен жұмыс (Психологиялық икем «Кім шапшаң?»

Берілген сөздерді қатыстыра отырып бір сөйлем немесе әңгіме құрастырыңыз.)

Эмбриогенез, Онтогенез, Овогенез, Гаметогенез, Сперматогенез

2-тапсырма

Сәйкестендіру тесті №1

Митоз жыныс жасушалары

Мейоз тікелей бөліну

Амитоз дене жасушасы

Жынысты екі дара

Филогенез тарихи даму

Онтогенез ұрықтың дамуы

Эмбриогенез жеке даму

3-ші тапсырма.Сәйкестігін белгіле.

Зигота

бластула

гаструла

нейрула

1)бластомерлер;2)жүйке түтігі;3)біржасушалық;4)екіқабаттылық;5)ішек түтігі; 6)бластодерма; 7)бластоцель;8)бірқабаттылық;9)энтодерма;10)бөлшектену;11)үщқабаттылық;12)хорда

4-ші тапсырма.Ұрық жапырықшалары мен солардан пайда болатын мүшелер арасындағы сәйкестігін белгіле.

эктодерма

мезодерма

энтодерма

1)өкпе эпителий;2)тері жабыны;3)бүйрек;4)көз;5)бұлшықет ет жүйесі;6)тіс кіреукесі;7)жүйке жүйесі;8)жыныс мүшелері;9) асөазан-ішек эпителийлері;10)асқорыту бездері;11)жүрек;12)сүйектер:13) омыртқа;14)тері эпителийі;15) қан;16)бас миы.

5- тапсырма.Сәйкестендіру тесті № 2

1.Ұрықтану дегеніміз не?	Жұмыртқа жасушасы мен сперматозоидтың қосылуы
2.Ұрықтанған жұмыртқа жасушасында қандай процесс басталады?	Бөлшектену
3.Бұл процестің мейоздан айырмашылығы неде?	Жасушадағы хромосомалар саны өзгермейді
4.Ұрық дамуының алғашқы сатысы қалай аталады?	Бластула
5.Бұл сатыға не тән?	Жасушалардың бір қабаты
6.Екінші саты қалай аталады?	Гаструла
7.Бұл сатыда ұрықтың қандай қабаттарын ажыратуға болады?	Эктодерма мен энтодерма
8.Онтогенезді қандай екі ірі кезеңге бөлуге болады?	Эмбриондық және постэмбриондық
9.Көкек(а) пен (б)қоңыздың постэмбриондық дамуы қалай жүреді?	а)Метаморфозсыз; б)Метаморфозданып.
10.Метаморфозданып дамудың маңызы неде?	Дернәсіл қоректік заттардың жетіспейтін орнын толтырады

6-ші тапсырма:«Экибана?» сұрақтарына жауап беріңдер.

1. Гезоноеткді удма ңекдзіере

2. Ргеогнзаено - шмүлрееідң ыдмуа

3.Алсублал іек тақтабы ырқұ

4.Мрлоуа, стгралау, рйнелуа, лстлабуа

V. Қорытынды

Сабақты қорыту

1. Эмбриология ілімінің негізін қалауда К.Бэр, А.О.Ковалевский, И.И.Мечников және қазақстандық И.Чагиров, Қ.Баймұханбетов сияқты ғалымдардың еңбектері ерекше.

2. Сары уызы аз организмдердің ұрықтанған клеткасы толықтай бөлшектенеді. Ал сары уызы мол тауық жұмыртқасының тек ұрық дискісі бөлшектенеді.

3. Онтогеноз — бластула, гаструла және нейрула сатыларының негізінде дамиды.

4. Организмнің жұмыртқа қабығын жарып шыққаннан кейінгі дамуын постэмбриондық даму дейді. Ол екіге бөлінеді: дұрыс даму және түрленіп даму.

VІ. Үйге : «Жасушаның бөлінуі» хабарлама дайындау.

II. Күтілетін нәтиже:
а) оқушылар білуі тиіс:
• Ағзалардың көбею ерекшеліктері мен мейоз фазаларын, олардың өздеріне тән қасиеттерін сипаттай білуі тиіс.
ә) оқушылар игеруі тиіс:
• Тұқым қуалаудағы ядро мен хромосоманың маңыздылығын сипаттап атауды игеруі тиіс.
б) оқушылар меңгеруі тиіс:
• Мейоз фазаларын айқын ажыратуды, өз бетінше қорытындылауды меңгеруі тиіс.

Онтогенез — организмдердің жеке дамуы

Клетка ұрықтанған соң организмнің жеке дамуы — онтогенез басталады.

Онтогенез

эмбриондық (ұрықтық) даму постэмбриондық (ұрықтан кейінгі) даму

Эмбриология ғылымының дамуы туралы қысқаша тарихи мәліметтер. Эмбриология (грекше “embryon” — ұрық, “logos” — ғылым) — организм ұрығының дамуын зерттейтін ғылым. Эмбриология ғылымы негізінің қалануы Ресей ғылым академиясының академигі К.Бэрдің есімімен тікелей байланысты. Ол 1828 жылы “Жануарлар дамуының тарихы” деген еңбегінде сүтқоректілер мен тауық ұрықтарының даму ерекшеліктері туралы зерттеу жұмыстарының  нәтижесін жариялаған болатын.

Гаструла

Бластула

Нейрула

Бластула	Гаструла	Нейрула
Организмнің жеке дамуын — онтогенезді ланцетниктің бөлшектенуі және дамуы мысалында қарастырайық. Ланцетник жұмыртқаларын суға салады. Оның ұрықтанып дамуы да суда жүреді. Оның жұмыртқа клеткасының сары уызы аз болғандықтан зигота толықтай бөлшектенеді. Ұрықтанған клетка алдымен екіге, одан соң төртке бөлінеді (93-сурет). Бұдан кейінгі бөліну көлденең бағытта жүреді.	Дамудың келесі сатысында бластула қабаты ішке қарай ойысады да, одан клетканың ішкі қабаты пайда болады. Осының нәтижесінде қос қабат қалыптасады. Мұндай қос қабатты даму сатысын гаструла деп атайды. Гаструла (грекше “gaster” — қарын) — іші қуыс екі қабат клеткалардан тұратын ұрық. Бұл екі қабат ұрық жапырақшалары деп те аталады	Гаструла сатысы аяқталғаннан кейін де клетканың бөлінуі жалғаса береді. Бұдан кейінгі сатыны нейрула деп атайды. Нейрула сатысы кезінде дернәсілдің немесе ересек организмнің жеке мүшелері дами бастайды. Мысалы, эктодерма қабатынан бірнеше клеткалар бөлініп төмен түседі де, одан жүйке тақташасы түзіліп, ол жүйке түтігіне айналады (93-сурет, К). Бұл түтік — ми мен жұлынның бастамасы.

Постэмбриондық даму. Постэмбриондық (ұрықтан кейінгі) даму организмнің жұмыртқа қабықшасын жарып шыққаннан кейін, ал ұрығы құрсақта дамитын сүтқоректілерде туа салысымен басталады. Постэмбриондық даму екіге бөлінеді: дұрыс даму және түрленіп даму.

Жаңа сабақты бекіту:

ІІ. Мағынаны таны. «Білгенге маржан»

Оқушылар Б, Г, Н әріптері бойынша екінші рет топқа бөлінеді.

Жаңа сабақ. Ағзаның жеке дамуы. Слаид арқылы түсіндіру.

1. 1 жасқа дейін – нәресте

2. 1-3 жасқа дейін алғашқы сәби шақ.

3. 4-7 – бірінші балалық шақ.

4. 8-11-ересек шақ.

5. 12-16 жас – жасөспірім шақ.

6. 16-21-бойжеткен, бозбала

7. 21-60-кемелденген шақ.

8. 61-71-мосқал тартқан шақ.

9. 72-90 жас – кәрілік, қарттық.

10. 90 жоғары – ұзақ жасаушылар.

Онтогенез-зиготадан бастап тіршілігін тоқтатқанға дейінгі кезең, ағзаның жеке дамуы

Эмбриология ғылымы организм ұрығының дамуын зерттейтін ғылым. Негізін салушы Ресей Ғылым академиясының академигі К.Бэр. «Жануарлар тарихының дамуы», «Ұрықтық ұқсастық» еңбектері бар. Орыс ғалымдары А.Ковалевский мен И.Мечников зор үлес қосты. Неміс ғалымы Ф.Мюллер мен Э.Геккель биогенетикалық заңды ашты. Биогенетикалық заң – онтогенез филогенездің қысқаша қайталануы.

Онтогенез үлкен екі кезеңнен тұрады.

1. эмбрионалды – зиготадан бастап дүниеге келгенше

2. постэмбрионалды- дүниеге келгеннен бастап,тіршілігін тоқтатқанша. ұрықтанған соң зигота митоз жолымен бөлінеді.

Ұрықтың даму сатылары: бластула, гаструла, нейрула. Топқа бөлінген әріптер бойынша Б-бластула, Г-гаструла, Н- нейрула тақырыпшаларын оқып менталды карта толтыру, оны қорғау. Ұрықтың дамуы моделін қолдану.

1.Бластула – бөлшектену нәтижесінде көпжасушалы ұрықтың түзілуі. Шар тәрізді, бір қабатты іші қуыс ұрық.

2. Гаструла – ұрық дамуының екінші сатысы, бластула қабырғасының ойыстанып, нәтижесінде қос қабатты ұрық пайда болады. Бұл екі қабат ұрық жапырақшалары деп те аталады. Сыртқы эктодерма, ішкі энтодерма қалыптасады. Содан соң үшінші – мезодерма қабаты пайда болады. Гаструляция - кезінде ұрық жапырақшалары пайда болады.

Экто және энтодерма, мезодерма пайда болады. Клетка өспейді, жіктеледі ұлпалар пайда болады. Лимфоцит-антидене. Бұлшықет-миозин

3. Ұрықтың гаструладан кейінгі сатысы нейрула деп аталады. Бұл кезеңде жүйке тақташасынан жүйке түтігі қалыптасады. Жүйке түтігінен ми мен жұлын дамиды.

ІІІ. Ой толғау. «Бәрін білгім келеді». Сабақты қорытындылау бөлімі.

Бейне ролик көру. Ағзаның дамуы.

Топпен жұмыс: Постэмбрионды даму:

Тура даму, түрленіп даму /шала түрленіп даму, толық түрленіп даму/

Топпен жұмыс(өз тақырыбын постер арқылы қорғау)

1- топ: сперматогенез

2 –топ:овогенез

Алты ұл тапқан ананы "ханым" десе болады. Сыйласа білген адамды "жаным" десе болады.

Өзен ағысын бөгеуге болады, 
өмір ағысын бөгеуге болмайды.

Жас — кәрінің көзі,
Кәрі — жастың тезі.

Қарты бар үйдің құты бар.

Өмірден көзің кетсе де,
Сөзің кетпесін.