А?заларды? жеке дамуы- онтогенез.

Саба?ты? та?ырыбы: А?заларды? жеке дамуы- онтогенез.

Ма?саты:?ры?тануды? дамуы мен кезе?деріні? белгілі бір за?дылы?тар негізінде ?тетіндігін т?сіндіру. О?ушыларды? ?ры?тан?аннан кейінгі даму туралы білімдерін жетілдіру, а?заны? дамуымен байланысты танымды? ?ызы?ушылы?ын ?алыптастыру.

Білімділік:А?заны? жеке дамуы туралы ж?не ?р кезе?дері туралы т?сінік бере отырып, о?ушыларды ?з беттерімен та?ырыпта?ы негізгіні ажырата білуге, білім мен да?дыны жа?а байланыс?а кіргізе отырып тере?дету. Білім к?здеріні? а?паратты – коммуникативтік технологиямен ?штастыра отырып о?ушыларды шы?армашылы? ж?мыс?а жетелеу;
• Дамытушылы?: А?ыл – ой ?рекетіні? дамуына о?ушыларды п?нге ?ызы?тыра отырып, ?азіргі заманауи м?селені к?теріп ?ана ?оймай, шы?армашылы? ?абілеттіліктерін ж?не ?ылыми – т?жірибелік, зерттеушілік ?абілеттерін арттыру?а м?мкіндік ашу; ?азіргі та?да етек алып отыр?ан ?леуметтік проблемаларды ?оз?ау, ?рі Адамда?ы постэмбрионды? кезе?ді ?н ар?ылы ??ындырып, балалы? ша?, жасты? ж?не ?артаю кезіндегі дамуды? ма?ызын ашу
• Т?рбиелік: К?рсетілген сюжеттер ар?ылы о?ушыларды? болаша?та?ы іс - ?рекеттеріне жауапкершілікпен ?арау?а, адамгершілік, саяси т?л?а болып ?алыптасуына, белсенділік, орындаушылы?, ?з - ?зіне ба?а беруге ?абілетті, ынталы, шешім ?абылда?ышты? пен ?атар адам?а ?атысты сезімталды? мінездеріні? ?алыптасуына т?рбиелеу.

Саба?ты? т?рі: т?сіндірмелі,аралас саба?

Саба?ты? барысы:

?йымдастыру б?лімі: о?ушыларды т?гендеу,оларды? саба??а дайынды?ын тексеру.

?й тапсырмасын тексеру: Гаметогенез дегеніміз не?

Сперматогенез, овогенез дегеніміз не?

Сперматогенез процесі?

К?бею кезе?ін т?сіндіру?

?су кезе?ін т?сіндіру?

Овоциттер калай ж?реді?

Овоциттерді? даму кезе?дері ?алай ж?реді?

?ры?тану дегеіміз не?

Зигота деп нені атаимыз?

Хромосома саны нешеу?

?ры?тану кезе?і калай ж?реді?

К?бею аима?ы деп нені атаимыз?

?су айма?ы деп нені атаимыз?

Пісіп жетілу айма?ы деп нені атаимыз?

?алыптасу айма?ы калай ж?реді?

Жа?а саба?:

Саба?ты? та?ырыбын,ма?сатын айтып,о?у с?ра?тарымен таныстыру.

Эмбиологтарды? е?бектері неміс ?алымдары Ф. Мюллер мен Э. Геккельді? биогенетикалы? за?ыны? негізіні? ?алануына ?серін тигізді. Биогенетикалы? за? бойынша онтогенез жеке даму дегеніміз – филогенезді? тарихи даму ?ыс?аша ?айталануы болып табылады. Биогенетикалы? ілімні? дамуына орыс ?алымы А. Н. Северцов ?лкен ?лес ?осты. Оны? пікірі бойынша организмні? жеке дамуы кезінде ата – тектеріні? ересек формалары емес, оларды? ?ры?тарына т?н белгілер ?айталанады. ?аза?станды? эмбриологтар – профессор И. Чагиров пен профессор ?. Байм?ханбетовті? ?лестері зор.

?ры?тан?ан ж?мырт?а жасушасы – ол ?рі бір жасуша, ?рі дамуды? бастап?ы кезе?індегі организм. Б?л жасуша дамуында бластула, гаструла, нейрула ж?не м?шелер т?зу кезе?дерінен ?теді. ?ры?тан?ан ж?мырт?а жасушасы – зигота бірнеше минуттан со? митоз жолымен ?ар?ынды б?ліне бастайды. Б?л б?лшектену кезе?і. С?йтіп, біржасушалы организм к?пжасушалы?а айналады. Толы? емес б?лшектену балы?тар мен бауырымен жор?алаушыларда да ж?реді. Ланцетниктерде, ?осмекенділерде, ??старда ж?не бас?а да жануарларда бластуланы? жасушаларыны? жалпы к?лемімен бірдей болады. Себебі зиготаны? митозды? б?лінуіні? н?тижесінде т?зілген жасушалар ?спейді. Бірнеше б?лінуді? н?тижесінде жасушалар кішірейіп кетеді. Б?л – барлы? жануарларды? ?ры?тан?ан ж?мырт?аларына т?н ??былыс.

Онтогонез ( грек. on – табыс септігіні? жал?ауы, ontos – на?ыз, на?ты ж?не генез) – организмні? жеке дара дамуы. Онтогенез ?ры? болып т?зілуінен бастап, тіршілігіні? со?ына дейінгі барлы? ?згерістерді? жиынты?ы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель ?сын?ан (1866). Онтогенез барысында дамып келе жат?ан организмні? жеке м?шелері ?сіп, жіктеледі ж?не бірігеді. Осы к?нгі к?з?арастар бойынша Онтогенезге бастау болатын клетканы? ішінде организмні? одан ?рі дамуын аны?тайтын белгілі бір т??ым ?уалаушылы? ба?дарламасы – код т?ріндегі ма?л?мат са?талады. Б?л ба?дарлама бойынша Онтогенез барысында ?ры?ты? ?рбір клеткасында?ы ядро мен цитоплазманы? ?серлесуі; сондай-а?, ?ры?ты? ?р т?рлі клеткалары мен клетка кешендеріні? ?зара ?рекеттесулері ж?зеге асады. Т??ым ?уалау аппараты ?зіндік белок молекулаларыны? синтезделуін кодтау (белгілеу) ар?ылы морфогенетикалы? процестерді? жалпы ба?ытын ?ана аны?тайды, ал оларды? на?тылы ж?зеге асырылуы белгілі д?режеде (т??ым ?уалаушылы? нормасы ше?берінде) сырт?ы факторларды? ?серіне т?уелді болады. Организмдерді? ?р т?рлі топтарында Онтогенезді? т??ым ?уалаушылы? ба?дарламасыны? м?лтіксіз орындалу де?гейі мен оны? реттелу шегіні? м?мкіншілігі мол. Б?кіл онтогенез ?дерісін 2 ?лкен кезе?ге б?луге болады:

Эмбриогенез - ?ры?ты? дамуы (немесе к?птеген омырт?асыздар, балы?тар ж?не ?осмекенділер дерн?сіліні? сатылары).
Постэмбриогенез - туу со?ынан даму, я?ни дерн?сілдік немесе ?ры?ты? сатылардан со? даму.

?ры?ты? даму сатылары

1. Е? алдымен аталы? жыныс жасушасы аналы? жыныс жасушасына сперматозоидпен ?осылып зигота т?зеді. Одан со? даму сатылары ж?реді.

2?ры?тану ?те салысымен зигота дамуыны? ал?аш?ы сатысы басталады. Б?л саты бластула (?су) сатысы деп аталады. Осы саты кезінде ?ар?ынды б?ліну - митоз ?теді. Жасушаларды? тез б?лінетіні соншалы?, ?ыс?а интерфаза сатысында ?сіп те ?лгере алмайды. Бластула сатысында ?ры? ?са? жасушалар т?рінде топтасып,бластомерлер деп аталады. Б?л «жасуша т?йірлеріні?» пішіні, жасушалар м?лшері, жасушаны? орналасуы тірі ма??лы?тарды? т?ріне байланысты сан алуан болып келеді. Бластула - б?л жасушалары ерекшеленіп ?лгермеген к?пжасушалы ?ры?.Б?л кезе?де а?зада жыныс м?шесі дамиды. Сонды?тан бластула бір ?абатты ?ры? деп аталады.

3 Гаструла - ?ры? дамуыны? екінші сатысы. Б?л кезенде к?птеген ма?ызды о?и?алар ?теді, я?ни жасушаларды? жіктелуі - ?ры? жапыра?шалары; гаструла(?арын) ?уысы, желілену (омырт?алыларда) ж?не ж?йке та?ташалары пайда болады. Біз ?шін е? ма?ызды оки?а - ?ры? жапыра?шаларыны? - жасушаларды? ерекшеленген, жіктелген ?абаттарыны? пайда болып ?алыптасуы. ?ры?ты? ертерек даму сатысы - эктодерма ж?не ішкісі - энтодерма. Сонды?тан гаструланы?ос?абатты ?ры? немесе ?ры? дамуыны? екі ?абатты сатысы деп атайды. Даму барысында ?шінші ?ры? жапыра?шасы - мезодерма жекеленіп шы?ады. С?йтіпгаструланы? кейінгі сатысы ?ш?абатты болады.

Нейрула (ж?йкелік) - ?ры?ты? тек желілілерге ?ана т?н гаструладан кейінгі сатысы. Б?л кезе?де ж?йке та?ташасынан ж?йке т?тігі ?алыптасады. Ж?йке т?тігіненми ж?не ж?лын дамиды.

Туу со?ынан постэмбриогенезде пішіндік ?згеріске метаморфоз?а ауысатын тірі а?залар бар. М?ндай тіршілік иелеріні? туу со?ынан пайда бол?ан ?рпа?тары ересек дара?тарына м?лде ??самайды. Оларды? жынысты? жа?ынан пісіп жетілуі ?шін ж?йелері ж?не м?шелері ?зіні? тектеріне ??сас болуы ж?не ?рпа? ?алдыруы ?шін дара?тарды? ??рылысын ?айтадан едеуір ?згертуі ?ажет.Метаморфоздарды ??рылысын ?айтадан едеуір ?згертуі ?ажет.Метаморфозды жануарлар?а ба?а мысал бола алды.Мысалы адам а?засыны? м?лшері 25 жас?а дейін ?се алады.Сырт?ы ?а??асы бар буыная?тылар жа?а жабыны ?атай?анша тек т?леу кезе?іне дейін ?ана ?седі. Ал ?сімдік а?засы ж?не са?ырау??ла?тар?мір бой ?ана ?се береді. Б?л ??былыс «шексіз ?су»деп аталады. Тіпті ?артай?ан а?аш жас жапыра?тар ж?не б?та?тар т?зуін жал?астыра береді.

I V. Жа?а саба?ты бекіту

1 тапсырма

С?йкестендіру (д?птермен ж?мыс)

Кесте толтыру.

Тірі а?заны? туу мерзімінен ?луіне дейінгі жеке дамуы

Постэмбриогенез

Организмні? ?ры?ыны? дамуын зерттейтін ?ылым

Бластомерлер

Туу со?ынан немесе ?ры?тан кейінгі даму,дерн?сілдік немесе?ры?ты? сатылардан со? даму

Тура даму

?ры?ты? тек желіліерге ?ана т?н гаструладан кейінгі сатысы

Онтогенез

Организмні? бірден ересек т?ріне ??сап тууы

Т?рленіп даму

Митозды? б?ліну кезе?інде пайда бол?ан б?лшектерді

Эмбриология

Эмбрионды? дамудан со? дерн?сілді? пайда болуы

Геронтология

?артты? туралы ?ылым

Нейрула

2-тапсырма

С?ра?-жауап

1.?ры? дамуыны? ?андай ?ш сатысы бар?бластула, гаструла,нейрула

2.Эмбриология ?ылымына сипаттама бер.

3.Шексіз ?су дегеніміз не? Мысалы адам а?засыны? м?лшері 25 жас?а дейін ?се алады.Сырт?ы ?а??асы бар буыная?тылар жа?а жабыны ?атай?анша тек т?леу кезе?іне дейін ?ана ?седі. Ал ?сімдік а?засы ж?не са?ырау??ла?тар?мір бой ?ана ?се береді. Б?л ??былыс «шексіз ?су»деп аталады.

4.Бластула ?андай саты?Мейоз жолымен б?ліну ар?ылы к?бейіп,бір ?абатты бластула т?зеді.

5.Гаструла ?андай саты??ш ?абатты ?ры? ?алыптасады

6.Эмбриология ?ылымы нені зерттейді? ?ры?ты? дамуын зерттейді.

VI.Ба?алау

VII. ?йге тапсырма :О?ып т?сінік айту. А?заларды? жеке дамуы- онтогенез.?осымша с?ра?тар.

style=?#-ip?eight:normal'>А?заларды? жеке дамуы- онтогенез.?осымша с?ра?тар.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«А?заларды? жеке дамуы- онтогенез.»

Сабақтың жоспары.

Сабақтың тақырыбы: Ағзалардың жеке дамуы- онтогенез.

Мақсаты:Ұрықтанудың дамуы мен кезеңдерінің белгілі бір заңдылықтар негізінде өтетіндігін түсіндіру. Оқушылардың ұрықтанғаннан кейінгі даму туралы білімдерін жетілдіру, ағзаның дамуымен байланысты танымдық қызығушылығын қалыптастыру.

Білімділік:Ағзаның жеке дамуы туралы және әр кезеңдері туралы түсінік бере отырып, оқушыларды өз беттерімен тақырыптағы негізгіні ажырата білуге, білім мен дағдыны жаңа байланысқа кіргізе отырып тереңдету. Білім көздерінің ақпаратты – коммуникативтік технологиямен ұштастыра отырып оқушыларды шығармашылық жұмысқа жетелеу;
• Дамытушылық: Ақыл – ой әрекетінің дамуына оқушыларды пәнге қызықтыра отырып, қазіргі заманауи мәселені көтеріп қана қоймай, шығармашылық қабілеттіліктерін және ғылыми – тәжірибелік, зерттеушілік қабілеттерін арттыруға мүмкіндік ашу; қазіргі таңда етек алып отырған әлеуметтік проблемаларды қозғау, әрі Адамдағы постэмбриондық кезеңді ән арқылы ұғындырып, балалық шақ, жастық және қартаю кезіндегі дамудың маңызын ашу
• Тәрбиелік: Көрсетілген сюжеттер арқылы оқушылардың болашақтағы іс - әрекеттеріне жауапкершілікпен қарауға, адамгершілік, саяси тұлға болып қалыптасуына, белсенділік, орындаушылық, өз - өзіне баға беруге қабілетті, ынталы, шешім қабылдағыштық пен қатар адамға қатысты сезімталдық мінездерінің қалыптасуына тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: түсіндірмелі,аралас сабақ

Сабақтың барысы:

Ұйымдастыру бөлімі: оқушыларды түгендеу,олардың сабаққа дайындығын тексеру.

Үй тапсырмасын тексеру: Гаметогенез дегеніміз не?

Сперматогенез, овогенез дегеніміз не?

Сперматогенез процесі?

Көбею кезеңін түсіндіру?

Өсу кезеңін түсіндіру?

Овоциттер калай жүреді?

Овоциттердің даму кезеңдері қалай жүреді?

Ұрықтану дегеіміз не?

Зигота деп нені атаимыз?

Хромосома саны нешеу?

Ұрықтану кезеңі калай жүреді?

Көбею аимағы деп нені атаимыз?

Өсу аймағы деп нені атаимыз?

Пісіп жетілу аймағы деп нені атаимыз?

Қалыптасу аймағы калай жүреді?

Жаңа сабақ:

Сабақтың тақырыбын,мақсатын айтып,оқу сұрақтарымен таныстыру.

Эмбиологтардың еңбектері неміс ғалымдары Ф. Мюллер мен Э. Геккельдің биогенетикалық заңының негізінің қалануына әсерін тигізді. Биогенетикалық заң бойынша онтогенез жеке даму дегеніміз – филогенездің тарихи даму қысқаша қайталануы болып табылады. Биогенетикалық ілімнің дамуына орыс ғалымы А. Н. Северцов үлкен үлес қосты. Оның пікірі бойынша организмнің жеке дамуы кезінде ата – тектерінің ересек формалары емес, олардың ұрықтарына тән белгілер қайталанады. Қазақстандық эмбриологтар – профессор И. Чагиров пен профессор Қ. Баймұханбетовтің үлестері зор.

Ұрықтанған жұмыртқа жасушасы – ол әрі бір жасуша, әрі дамудың бастапқы кезеңіндегі организм. Бұл жасуша дамуында бластула, гаструла, нейрула және мүшелер түзу кезеңдерінен өтеді. Ұрықтанған жұмыртқа жасушасы – зигота бірнеше минуттан соң митоз жолымен қарқынды бөліне бастайды. Бұл бөлшектену кезеңі. Сөйтіп, біржасушалы организм көпжасушалыға айналады. Толық емес бөлшектену балықтар мен бауырымен жорғалаушыларда да жүреді. Ланцетниктерде, қосмекенділерде, құстарда және басқа да жануарларда бластуланың жасушаларының жалпы көлемімен бірдей болады. Себебі зиготаның митоздық бөлінуінің нәтижесінде түзілген жасушалар өспейді. Бірнеше бөлінудің нәтижесінде жасушалар кішірейіп кетеді. Бұл – барлық жануарлардың ұрықтанған жұмыртқаларына тән құбылыс.

Онтогонез (грек. on – табыс септігінің жалғауы, ontos – нағыз, нақты және генез) – организмнің жеке дара дамуы. Онтогенез ұрық болып түзілуінен бастап, тіршілігінің соңына дейінгі барлық өзгерістердің жиынтығы. Онтогенез терминін неміс биологы Э.Геккель үсынған (1866). Онтогенез барысында дамып келе жатқан организмнің жеке мүшелері өсіп, жіктеледі және бірігеді. Осы күнгі көзқарастар бойынша Онтогенезге бастау болатын клетканың ішінде организмнің одан әрі дамуын анықтайтын белгілі бір тұқым қуалаушылық бағдарламасы – код түріндегі мағлұмат сақталады. Бұл бағдарлама бойынша Онтогенез барысында ұрықтың әрбір клеткасындағы ядро мен цитоплазманың әсерлесуі; сондай-ақ, ұрықтың әр түрлі клеткалары мен клетка кешендерінің өзара әрекеттесулері жүзеге асады. Тұқым қуалау аппараты өзіндік белок молекулаларының синтезделуін кодтау (белгілеу) арқылы морфогенетикалық процестердің жалпы бағытын ғана анықтайды, ал олардың нақтылы жүзеге асырылуы белгілі дәрежеде (тұқым қуалаушылық нормасы шеңберінде) сыртқы факторлардың әсеріне тәуелді болады. Организмдердің әр түрлі топтарында Онтогенездің тұқым қуалаушылық бағдарламасының мүлтіксіз орындалу деңгейі мен оның реттелу шегінің мүмкіншілігі мол. Бүкіл онтогенез үдерісін 2 үлкен кезеңге бөлуге болады:

Эмбриогенез - ұрықтың дамуы (немесе көптеген омыртқасыздар, балықтар және қосмекенділер дернәсілінің сатылары).
Постэмбриогенез - туу соңынан даму, яғни дернәсілдік немесе ұрықтық сатылардан соң даму.

Ұрықтың даму сатылары

1. Ең алдымен аталық жыныс жасушасы аналық жыныс жасушасына сперматозоидпен қосылып зигота түзеді . Одан соң даму сатылары жүреді.

2Ұрықтану өте салысымен зигота дамуының алғашқы сатысы басталады. Бұл саты бластула (өсу) сатысы деп аталады. Осы саты кезінде қарқынды бөліну - митоз өтеді. Жасушалардың тез бөлінетіні соншалық, қысқа интерфаза сатысында өсіп те үлгере алмайды. Бластула сатысында ұрық ұсақ жасушалар түрінде топтасып,бластомерлер деп аталады. Бұл «жасуша түйірлерінің» пішіні, жасушалар мөлшері, жасушаның орналасуы тірі мақұлықтардың түріне байланысты сан алуан болып келеді. Бластула - бұл жасушалары ерекшеленіп үлгермеген көпжасушалы ұрық.Бұл кезеңде ағзада жыныс мүшесі дамиды. Сондықтан бластула бір қабатты ұрық деп аталады.

3 Гаструла - ұрық дамуының екінші сатысы. Бұл кезенде көптеген маңызды оқиғалар өтеді, яғни жасушалардың жіктелуі - ұрық жапырақшалары; гаструла(қарын) қуысы, желілену (омыртқалыларда) және жүйке тақташалары пайда болады. Біз үшін ең маңызды окиға - ұрық жапырақшаларының - жасушалардың ерекшеленген, жіктелген қабаттарының пайда болып қалыптасуы. Ұрықтың ертерек даму сатысы - эктодерма және ішкісі - энтодерма. Сондықтан гаструланықосқабатты ұрық немесе ұрық дамуының екі қабатты сатысы деп атайды. Даму барысында үшінші ұрық жапырақшасы - мезодерма жекеленіп шығады. Сөйтіпгаструланың кейінгі сатысы үшқабатты болады.

Нейрула (жүйкелік) - ұрықтың тек желілілерге ғана тән гаструладан кейінгі сатысы. Бұл кезеңде жүйке тақташасынан жүйке түтігі қалыптасады. Жүйке түтігіненми және жұлын дамиды.

Туу соңынан постэмбриогенезде пішіндік өзгеріске метаморфозға ауысатын тірі ағзалар бар. Мұндай тіршілік иелерінің туу соңынан пайда болған ұрпақтары ересек дарақтарына мүлде ұқсамайды. Олардың жыныстық жағынан пісіп жетілуі үшін жүйелері және мүшелері өзінің тектеріне ұқсас болуы және ұрпақ қалдыруы үшін дарақтардың құрылысын қайтадан едеуір өзгертуі қажет.Метаморфоздарды құрылысын қайтадан едеуір өзгертуі қажет.Метаморфозды жануарларға бақа мысал бола алды.Мысалы адам ағзасының мөлшері 25 жасқа дейін өсе алады.Сыртқы қаңқасы бар буынаяқтылар жаңа жабыны қатайғанша тек түлеу кезеңіне дейін ғана өседі. Ал өсімдік ағзасы және саңырауқұлақтарөмір бой ғана өсе береді. Бұл құбылыс «шексіз өсу»деп аталады. Тіпті қартайған ағаш жас жапырақтар және бұтақтар түзуін жалғастыра береді.

I V. Жаңа сабақты бекіту

1 тапсырма

Сәйкестендіру (дәптермен жұмыс)

Тірі ағзаның туу мерзімінен өлуіне дейінгі жеке дамуы	Постэмбриогенез
Организмнің ұрығының дамуын зерттейтін ғылым	Бластомерлер
Туу соңынан немесе ұрықтан кейінгі даму,дернәсілдік немесеұрықтық сатылардан соң даму	Тура даму
Ұрықтың тек желіліерге ғана тән гаструладан кейінгі сатысы	Онтогенез
Организмнің бірден ересек түріне ұқсап тууы	Түрленіп даму
Митоздық бөліну кезеңінде пайда болған бөлшектерді	Эмбриология
Эмбриондық дамудан соң дернәсілдің пайда болуы	Геронтология
Қарттық туралы ғылым	Нейрула

2-тапсырма

Сұрақ-жауап

1.Ұрық дамуының қандай үш сатысы бар?бластула, гаструла,нейрула

2.Эмбриология ғылымына сипаттама бер.

3.Шексіз өсу дегеніміз не? Мысалы адам ағзасының мөлшері 25 жасқа дейін өсе алады.Сыртқы қаңқасы бар буынаяқтылар жаңа жабыны қатайғанша тек түлеу кезеңіне дейін ғана өседі. Ал өсімдік ағзасы және саңырауқұлақтарөмір бой ғана өсе береді. Бұл құбылыс «шексіз өсу»деп аталады.

4.Бластула қандай саты?Мейоз жолымен бөліну арқылы көбейіп,бір қабатты бластула түзеді.

5.Гаструла қандай саты?Үш қабатты ұрық қалыптасады

6.Эмбриология ғылымы нені зерттейді? Ұрықтың дамуын зерттейді

VI.Бағалау

VII. Үйге тапсырма :Оқып түсінік айту. Ағзалардың жеке дамуы- онтогенез.Қосымша сұрақтар.