?ткен ?асырды? ая?ында "экология" деген терминді маман биологтар ?ана ?олданса, б?л к?ндері осы ??ым ?мбебапты ма?ына?а ие бол?ан. Мені? ойымша оны? басты себебі к?не заманнан таби?атты шексіз, ?алай илесе?, со?ан к?не беретін материал деген т?сінік XX ?асырда ?зіні? негізсіздігін а??артты. Геологиялы? к?ш сипатын ал?ан адамзатты? таби?атты пайдалану принциптері ?о?амны? ?зін былай ?ой?анда м??гі деп келген ?орша?ан орта?а ?ауіп т?ндіреді. Жа?ында ?ана адамзатты барлы? н?рселерді? ?лшемі деп алып, оны? а?ыл- парасатыны? шексіздігіне к?міл сенген ?ылым, XX ?асырды? ортасынан бастап ?ылыми-техникалы? экспансия?а шектеу ?ою керек дегенге жетті. Одан т?нілген кейбір ойшылдар "адамзат таби?ат денесіне жабыс?ан кесел, т?бінде оны ??ртпай тынбайды" дегенге дейін барды. Таби?и ортаны? да?дарыс?а т?суін а??аруды? н?тижесінде экология ?ылымы ?алыптасты. "Экология" терминін 1866 неміс жаратылыстанушысы Э. Геккель енгізген. Б?л ??ым гректілінен "?й туралы ілім" деп аударылады. Биологияны? б?лігі ретінде экология тірі жандарды? ?зі ?мір с?ретін ортасымен ?арым-?атынасын зерттейді. ?азіргі ма?ынасында экология п?ні жалпыламалы? сипат?а ие болып, б?кіл тіршілік за?дылы?тарын зерттейтін ?ылым?а айналып отыр.
Экологияны? ?зі таби?атты ?ор?аумен байланысты екендігі т?сінікті. ?ылыми ?дебиетте о?ан таби?атты са?тау ж?не ?ор?ау, о?ан ??ыпты ?арау:
Біріншіден - таби?атты толы? тазалы?ын;
Екіншіден - таби?атты? с?лулы?ын;
?шіншіден - таби?атты? мол байлы?ын са?тап, ?ор?ай отырып, таби?атты адам ?ажетіне толы? пайдаланудан т?рады делінген аны?тама берілген.
?аза?стан Республикасы ?шін экологиялы? ?ауіпсіздік е? ма?ызды м?селелерді? бірі болып табылады. ?йткені, бізді? елімізде экологиялы? да?дарысты? не??рлым ?ауіпті к?ріністері беле? ал?ан, олар:
2. Аймақтық техногендік шөлейттену, топырақтың тозуы.
3. Су ресурстарының тартылып, ластануы.
4. Атмосфераның ластануы.
5. Ормандардың селдіреуі, биологиялық әр алуандылықтың тоқтаусыз азайып, тірі табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі.
1. Қазіргі Қазақстандағы экологиялық проблемалар.
Өткен ғасырдың аяғында "экология" деген терминді маман биологтар ғана қолданса, бұл күндері осы ұғым әмбебапты мағынаға ие болған. Менің ойымша оның басты себебі көне заманнан табиғатты шексіз, қалай илесең, соған көне беретін материал деген түсінік XX ғасырда өзінің негізсіздігін аңғартты. Геологиялық күш сипатын алған адамзаттың табиғатты пайдалану принциптері қоғамның өзін былай қойғанда мәңгі деп келген қоршаған ортаға қауіп төндіреді. Жақында ғана адамзатты барлық нәрселердің өлшемі деп алып, оның ақыл- парасатының шексіздігіне кәміл сенген ғылым, XX ғасырдың ортасынан бастап ғылыми-техникалық экспансияға шектеу қою керек дегенге жетті. Одан түнілген кейбір ойшылдар "адамзат табиғат денесіне жабысқан кесел, түбінде оны құртпай тынбайды" дегенге дейін барды. Табиғи ортаның дағдарысқа түсуін аңғарудың нәтижесінде экология ғылымы қалыптасты. "Экология" терминін 1866 неміс жаратылыстанушысы Э. Геккель енгізген. Бұл ұғым гректілінен "үй туралы ілім" деп аударылады. Биологияның бөлігі ретінде экология тірі жандардың өзі өмір сүретін ортасымен қарым-қатынасын зерттейді. Қазіргі мағынасында экология пәні жалпыламалық сипатқа ие болып, бүкіл тіршілік заңдылықтарын зерттейтін ғылымға айналып отыр.
Экологияның өзі табиғатты қорғаумен байланысты екендігі түсінікті. Ғылыми әдебиетте оған табиғатты сақтау және қорғау, оған ұқыпты қарау:
Біріншіден - табиғатты толық тазалығын;
Екіншіден - табиғаттың сұлулығын;
Үшіншіден - табиғаттың мол байлығын сақтап, қорғай отырып, табиғатты адам қажетіне толық пайдаланудан тұрады делінген анықтама берілген.
Қазақстан Республикасы үшін экологиялық қауіпсіздік ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Өйткені, біздің елімізде экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті көріністері белең алған, олар:
1) аймақтық техногендік шөлейттену, топырақтың тозуы;
2) су ресурстарының тартылып, ластануы;
3)атмосфераның ластануы;
4) ормандардың селдіреуі, биологиялық әр алуандылықтың тоқтаусыз азайып, тірі табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі;
Тіршілікке қатер төндіретін дүлей табиғи құбылыстар мен өнеркәсіп апаттарының белең алып, қауіпті әрі улы қалдықтардың қордалануы.
2. Аймақтық техногендік шөлейттену, топырақтың тозуы.
Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км2. Жер қорымыздың көлемі өте үлкен болғанымен оның сапасы соңғы жылдары күрт нашарлап отыр. Жерді дұрыс пайдаланбау салаларынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану, шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180 млн. га немесе 60 % шөлге айналған. Барлық жердің 235 млн. га жазық жерлер, 185млн. га жайылым және 34 млн. га таулы аймақтар алып жатыр. Осы аталған 235 млн. га құнарлы жердің 180 млн.га жері жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн.га топырақ эрозиясы 60млн.га тұздану, 10млн.га химиялық және радиактивті заттармен ластанған.
Республиканың 30 млн.га жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс, елді мекендер алып жатыр. Кейбір аймақтарда топырақтың тозуы, бүлінуі және шөлге айналуы Ертіс, Әмудария мен Сырдария өзендерінің су бассейнінің азаюы, Арал теңізінің тартылуымен тікелей байланысты болып отыр. Мәселен, Оңтүстік Қазақстанда Арал аймағының экологиясына байланысты 2 млн.га жер шөлейттеніп кеткен және Жаңадария өңіріндегі 3мң га қара сексеул орманы біржола жойылу үстінде. Арал өңірі мен Сырдария өзенінің аңғары бойынша топырақтың химиялық улы заттармен және радионуклидпен ластануы жалдам жүреді.
Өнеркәсіптерден шығарылған химиялық заттар Шығыс Қзақстан бойынша жылына 5 млн.т жетіп отырғаны тіркелшен. Республика бойынша ластану деңгейі Бетпақ дала, Балқаш өңірі, Мұғалжар, Ертіс өңірі, Маңғыстау, Каспий маңы ойпаты, Іле Алатау жазықтарында тым жоғары. Сырдария, Шу, Талас, Жайық өзендеріндегі жерлер қорғасын, фтор, бор, мыс, пестицидтер және нитраттармен ластанған.
Республика аумағында ірі ракеталылық полигондар Атырау облысының «Тайсойған», Балқаш көлі маңында «Ташкент-4» және «Байқоңыр» ғарыш айлағында орналасқан. Бұл жерлерде топырақ беті өте қауіпті улы гептил жанармайы мен және ракета «қоқыстарымен» ластанған.
4-сурет 5-сурет 6-сурет
(Байқоңыр ғарыш алаңы) (Ракетаның ұшу орыны)
7-сурет 8-сурет
(Ракетаның ұшу себебінен ауының ластануы және топырақтың тозуына әкеп соқтырады)
3. Су ресурстарының тартылып, ластануы.
Дүниежүзілік су қорларының ластануы бүкіл адамзат қауымын алаңдатып отыр. Бұл мәселе Қазақстанға да тән. Судың ластануы көп түрлі әрі ең соңында су экожүйесн бүлдірумен аяқталады. Су айдындарының ластануын былайша топтаймыз:
- Биологиялық ластану: өсімдік, жануар, микроорганизмдер және аш бейімді заттар;
- Химиялық ластану: уытты және су ортасының табиғи құрмын бүлдіретіндер;
- Физикалық ластану: жылу, қызу, электрмагнитті өріс, радиактивті заттар.
Судың сапасы, ластану, деңгеі үнемі бақылауға алынып отырады. Судың құрамындағы химиялық қоспалар, тұздық құрамы, еріген бөлшекиер, температура әр түрлі болуы мүмкін.
Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы ауыз судың 100-ден астам сапалық көрсеткішін ұсынған. Ал, Қазақстанда ауызсу сапасы МемСТ 287482 бойынша 30түрлі міндетті көрсеткішпен анықталады.
Су бассейнінің ластануының негізгі себептері – тазартылмаған суларды өзен-көлдерге жіберу. Бұған жол беретіндері:
- Тұрғын-үй коммуналдық шаруашылықтар;
- Өнеркәсіп орындары;
- Ауыл шаруашылығынын химияландыру;
- Халық шаруашылығының басқа да ластануы.
Қазіргі кезде ашық өзен, көл суларымен қатар жер асты сулары ластанып отыр. Негізгі ластанушы көздер мыналар:
- өнеркәсіп өнімдерін сақтайтын қоймалар;
- химиялық заттар және тыңайтқыштар;
- тұрмыстық қалдықтар;
- жер асты суымен жалғанатын құбырлар;
- ірі құрылыс учаскілрі;
- сүзгі алаңдар, бұрғы-скважиналар болып табылады.
Жер асты суларында әр түрлі жұқпалы ауру тарататын микробтар,вирустар кездеседі.
Қазақстан жағдайында өзен-көлдердің ластануы көбінесе өнеркәсіп шоғырланып аймақтарда, полигондар мен мұнай-газ өндіретін жерлерде жаппай сипат алуда.
Өзендердің ішінде Ертіс су алабы Өскемен қорғасын-мырыш комбинаты, Лениногор қорғасын зауыты, Березов кені, Зырян зауыты секілдіөндіріс орындарының сарқынды ас сулармен ластануы. Су құрамында қорғасын, мырыш, сынап, т.б. ауыр металдар шекті мөлшерден кетуі байқалады.
Сырдария, Шу, Талас, Қаратал, Ақсу, Лепсі, Тентек, Көксу өзендерінің сулары біршама аза деп есептелінеді. Соның ішінде Сырдария, Шу, Талас өзендері ауыл шарашылығын химияландыру мен дренажды сулармен ластануда. Әсіресе, Арыс, Келес өзендері күріш пен мақта егісінде жиі қоданылатын пестидциттермен ластанып отыр.
Ақтөбе, Елік өзені амин өнеркәсібі есебінен және бормен ластануда. Қорғалжын, Наукрызым, Марқакөл, Алакөл, Зайсан көлдерінің экологиялық біршама тәуірлеу деп есептелінеді. Десе де су айдындары Оррталық, Солтүстік, Шығыс Қазақстанда өнеркәсіп орындары, полигондар есебінен ластануда.
Оңтүстік Қазақстан облысында ең көп ластану Бадам, Сайрам кен орындарында байқалуда. Әсіресе, Бадам өзені бойындағы қорғасын, фосфор, химия өнеркәсіптерінен бөлінетін қорғасын, мырыш, сынап кей жерледе шекті мөлшерден 50 есеге дейін кететіні тіркелген. Су ресурстарының биологиялық ластануы Арал аймағы мен Батыс Қазақстанда жирік ұшырасуда.
Қазақстанның су ресурстарының сапасын жақсарту және қорғау шараларын жүзеге асыру бағытында мемлекет тарапынан көптеген игі істе жүргізіледі.
9-сурет
4. Атмосфераның ластануы.
Атмосфера – бүкіл әлемнің тіршілік тынысы.
Бүгінгі таңда атмосфера ауасының тазалық сапасы бұрынғы кезден нашарлауда. Оның негізгі себептері – ауаға аданың іс-әрекетінен болатын әр түрлі газдардың шығарылуы. Олардың біз ауаны ластағыш заттар дейміз. Негізінен атмосфераның адам үшін атқаратын қыземті өте жоғары. Атмосфера – бүкіл әлемді таза ауамен қамтамасыз ете отырып, тіршілікке қажетті газ элементтерімен байыттыра және Жерді метеорит әсерлерінен, күн және ғарыштан клетін түрлі зиянды сәулелерден қорғайды, зат және энергия алмасуларын, ауа райының қызметін рттеп, жалпы жер, шарындағы тұрақтылықты үйлестіріп отырады.
Бірақта адам баласы үшін орасан зор пайдалы ауа бассейні соңғы жылдары күрделі өзгерістерге ұшырап отыр. Ең бастысы ауаның ластануы. Атмосфера ауасының сапалы күйінің көрсеткіштері оның ластану дәрежесі саналады. Егер атмосфера ауасында ластағыш заттардың шекті мөлшері концепциясы қалыпты құрамнан асып кетсе, онда ауаны ластанған деп санайды.
Ластағыш затардың негізгі көздері – өнеркәсіп, автокөліктер, зауыт, жылу энергетикасы, соғыс қаруларын сынау, космос корабльдері мен ұшақтар т.б. жоғарыда аталған объектілерден атмосфераға түскен заттар ауа құрмынындағы компоненттердің қатысуымен химиялық немесе фотохимиялық өзгерістерге ұшырайды. Содан соң пайда болған химиялық өнімдер суға, жерге түсіп, барлық тірі организмдерді, ғимараттарды, құрылыс материалдардын бүлдіреді.
Озіміздің Екібастұзды алатын болсақ осы жерде де қоршаған ортаға зиян тигізетің орталар бар.мысалы:БОГАТЫРЬ КӨМІР АЛАБЫ,ГРЭС1,ГРЭС2.Көмірдің шаны,грэстан шыққан түтүннің бәрі ауға таралып атмосфераны құртуда.
10 - сурет
5. Ормандардың селдіреуі, биологиялық әр алуандылықтың тоқтаусыз азайып, тірі табиғаттың генетикалық қорының бүлінуі.
Жер шарында өсімдіктердің 500 млн. астам түрі бар. Жыл сайын ғылыми лабораториялара олардың бірнеше жаңа түрлерін өсіріп шығарады. Өсімдік – жер шарының «өкпесі» деп бекер айтпаған. Тіршілік атаулыны өсімдіксіз елестетуге болмайды. Жер шарында өсімдіктер жамылғысы біркелкі таралмаған.
Қазақстанда орман қоры 21,8 млн. га жерді алып жатыр. Яғни, республикамыздың барлық жерінің 3,35%-ын құрайды. Біздің еліміздегі ормандар жүйесі, негізінен, солтүстік және шығыс аймақтарда шоғырланған. Ормандардың бірнеше типтері бар. Олар – сексеуіл, қарағай, шырша, самырсын, қайын ормндары, тоғайлар мен бұталар. Орман қоры жер шары бойынша жылдан-жылға азая түсуде. Құрылыстың 62 млн. км2 жерін өсімдіктер мен орман алып жатыр. Республикамызда ормандар өз және олардың жағадайы мәз емес. Оның негізгі себептері – адам факторы, өрт, ауа райының өзгеруі мен айнала қоршаған ортаның ластануы.
Орманды қорғау біздің міндетіміз. Орманның адам мен жалпы биосфера үшін мпңызы зор. Орман топырақтағы ықпалды сақтай отырып, су балансын тұрақтандырады. Ормандардың егістік алқаптарын қорғайда да ролң зор. Орманды жерде топырақ, су және жел эрозиясы болмайды. Ал армансыз жердіңтопырағы кеуіп, шөлге айналды. Ағаштарды қар тоқтату үшін де отырғызады.
Орманның ауаны тазартатын да касиеті бар. Мысалы, 1га орман бір кунде 220-280 кг көмірқышқыл газын сіңіріп, 180-200кг оттек бөліп шығарады. Яғни, ауаның құрамын толықтыратын отырады. Орммн соныме бірге денсаулық сақта ортасы. Сондықтан курорт пен сауықтыру кшендер, т.б.демалыс орындаының тек қана орманды жерде салынуы тектен-тек емес.
Адам баласының организмі жоғарыдағы ластаушы заттарды қабылдаған кезде белгілі бір деңгейге (мөлшерге) дейін ғана көтере алады. Ал зиянды заттардың одан әрі организмде көбейе түсуі денсаулықты бұзып, ауруға шалдықтырады.
Экологиялық жағдайдың тұрақтануына барлық топтар мен халықтың қолдауы болмаса, оңды нәтижеге жете алмаймыз.
Туған өлкеміз жеріндегі экологиялық хал-ахуал туралы жан-жақты мағлұмат беру, оны жақсарту әдістерін ойластыру, әсем табиғаттың тепе-теңдігін сақтау басты мақсатым. Әрбір өлкенің өзіне тән сол жердің ауа райы, тарихы ерекшеліктері бар. Судың, топырақтың, ауаның бүліну себептерін, адамдардың денсаулығын жақсартуда іс-шаралар алу қажет. Экологиялық жағынан туған жердің табиғатын қорғауда оның ластануына жол бермеу үшін мына жағдайларға көңіл бөлу керек деп есептеймін.
