"Табиғатты аялайық!"

КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ

Г. Б. Әшімова, Ж. Бердікеева

Қ. А. Ясауи атындағы Халықаралық Қазақ-Түрік университеті

Түркістан қаласы, Қазақстан

Қазіргі кездегі маңызды, өмірлік мәні бар адамзат алдындағы мәселелердің бірі - экология, табиғатты қорғау болып табылады. Экологиялық жағдай табиғи және әлеуметтік стихиялық тоғысуынан туындап зерттеу объектісіне айналуда. Ядролық қару мен химиялық өндіріске толы қазіргі дүниеде бірде-бір мемлекет өз саясатын әлемдік дамудың мүдделерінен тысқары белгілей алмайды. ХХІ ғасырда әлемдік даму жолын адамзаттың құндылықтарына бағынуы тиіс екендігі айқын болып отыр. Жалпы адамзаттық құндылықтардың ортақ мақсаты адамның тіршілігі болса, қазіргі таңда адамның тіршілік орны - табиғи ортадағы өзгерістер тек қана биосфералық мәселе болып қоймай, әлеуметтік мәселеге айналуы белең алып келеді.Каспий теңізінің экологиялық жағдайы соңғы жылдары су деңгейінің көтерілуімен байланысты. Каспий теңізінің көтерілуі оның маңындағы мемлекеттерге көптеген проблемалар туғызып отыр. Оның бастысы - экологиялық жағдайлар [1, 154 б.].

Каспий мәселесі бүгінгі таңда күрделі аймақтық экологиялық проблемаға айналды. Каспий мұнайын игеру жоғары қарқынмен жүргізіліп, ұзақ жылдарға жоспарлануда. Бұл мәселе тек Қазақстанға ғана емес Ресей, Әзірбайжан, Түркменстан және Иран республикаларына да тән ортақ іс. Ең бастысы Каспий теңізінің фаунасы мен флорасының әр түрлілігін сақтап қалу. Каспий мәселесі Біріккен Ұлттар Ұйымының деңгейінде көтерілуде. Соның бірі 1999 жылы Көкшетау қаласында «Каспий теңізінің биокөптүрлілігін сақтаудың белсенділігін бағалау» тақырыбында өткен бірінші аймақтық семинар болды. Мемлекетаралық деңгейде өткен кеңестік мақсаты  - Каспий жағалауларындағы мемлекеттермен бірге отырып, Каспий теңізінің экологиялық мәселелерін шешудің ең тиімді жолдарын қарастыру. Теңіз экожүйесінде туындап отырған мәселелерді саралап және баға бере отырып, экологиялық апаттарға жол бермеуге және оны тез арада шешуге мақсат қойылды. Бұл игі істер адам баласының дүниежүзілік маңызы бар Каспий сияқты су айдынын сақтап қалу шараларының бастамасы.

«Мұнай компаниялары өндіріс қалдықтарының атмосфераны ластауының мөлшерінен асты деген мынадай мәліметтер қазақстандық басылымдарда бірнеше рет келтірілді. 1997-жылы Шеврон компаниясы химиялық уландырылған заттардың 18000 тоннасын ауаға тастайды (осы сияқты ластандырудың әрбір түрлерінің мөлшері АҚШ-та жылына 10 тоннаны құрайды). Ал 1998-жылы Шеврон бұл өндіріс қалдықтарының шығындарын 80000 тоннаға жеткізетіні, сонымен қатар бұл жасалған шараларының зардаптарына және қоршаған орта мен адамдардың денсаулығына тигізген залалдарына ешқандай кепілдік бермейтіндігі жөнінде қазақстандық билікті хабардар етті» [2, 78 б.].

ТМД елдері мен Моңғолия үшін Еуропалық Одақ «Қоршаған орта мәселелерінің ақпараттық деңгейін көтеру және экологиясының жалпы хабарландыру құралын дамыту» бағдарламасы қабылданды, 1996-жылдан    бастап жұмыс жасап оған 5,5 млн. евро жұмсалды.

Каспий теңізінің қазақстандық секторын игерудің мемлекеттік бағдарламасында 2005-жылдың аяғына дейін теңіз және жағалау маңы экожүйелеріне залал келтірместен көмірсутегін өндірудің мүмкін болатын шекті деңгейін айқындау жөніндегі арнаулы зерттеулерді жүргізу, геодинамикалық мониторингті іске асыру, иесіз мұнай ұңғымаларын және басқа да байырғы ластануларды жою, ілеспе газды аларда жағуды және мұнай құбырлары мен радиоактивті ластанған жабдықтарды рұқсат алмай көмуді тастату жөнінде шаралар қабылдау көзделеді.

Маңғыстау үшін бүгінгі күн тәртібінде тұрған ең басты, тым өткір, аса шетін, әрі өте нәзік те күрделі мәселе - Каспий теңізі маңында мұнай операцияларын жүргізу. Экологтар көзімен қарағанда бұл әлемдік масштабтағы қауіпті мәселе болып саналады.

Атыраудың экологиясы күн санап құлдырап барады. Жергілікті халық қоршаған ортаның ластануынан туындаған әртүрлі адам айтқысыз аурулардың құрбанына айналды. Ана мен бала өлімі өршіп тұрғандығын күні кеше Біріккен Ұлттар Ұйымының өкілдері алдында айтылған. Атырау облысының перзентханасында бір айдың ішінде дене мүшелері кем (қоянжырық, таңдайсыз, көтеншегі бітпей қалған, жұлыны арқасымен бірігіп кеткен) төрт сәби дүниеге келді. Мамандар мұның бірден-бір себебі экологиялық ахуалдың нашарлығынан деп қана отыр [3, 64 б.].

  Қорыта келгенде, XXI ғасырдың табалдырығын аттағалы отырған кезеңде жас тәуелсіз мемлекетіміздің болашақ тағдыры мен оның дүниежүзі мемлекеттерінің арасында алар орны қандай болмақ деген сұрақ кімді де болса толғандырады. Ал жер тағдыры және оның тәуелсіздігі ел тағдырларымен тікелей байланысты. Көп ғасырлар бойы халқымыз бодандықта болып, өз жеріне өзі ие бола алмай қызуы мен жылуын жат жұрт көріп, бейнеті мен суығын өзін-өзі арқалағаны мәлім.Ендігі жерде Каспийдің экологиясын тазарту, әлемдік мәселеге айналып отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Бейсенова Ә.С., Шілдебаев Ж.Б. Экология негіздері. Оқу құралы.- Алматы, 1998. - 214 б.

2. Нурсултанова Л.Н. Нефтегазовая промышленность современного Казахстана: исторический аспект (1985-2007 гг.): дисс…. докт.ист.наук. - Алматы, 2008. - С. 38.

3. Шалқаров К. Ғасыр қасіреті // Семей таңы. - 1989. - 12 ақпан.