Дәрумендердің адам өміріндегі маңызы

Сабақтың тақырыбы: §44. ВИТАМИНДЕР

Саба қ жоспары

I .Үй жұмысын тексеру

I I . Жаңа тақырыпты түсіндіру- ВИТАМИНдер

1. В итаминдердің ашылу тарихы

2. Терминдер

3. Суда еритін витаминдер

• С
• В1
• В2
• В6
• В12
• РР

4. Майда еритін витаминдер

• А
• Д

I II . Бекіту

ЛУНИН НИКОЛАЙ ИВАНОВИЧ

"... егер жоғарыда көрсетілген тәжірбиелерде көрсетілгендей, ағзаны тек ақуыздармен, майлармен,қантпен,тұздармен, көмірсулармен, және сумен қамтамасыз етуге болмайды,бұдан шығар қорытынды, сүт құрамында казеиннен басқа май,тұз, қант зат және энергия алмасуға қажетті басқа заттар болады.

ЛУНИН Н.И.

Николай Иванович ЛУНИН (1853-1937) – орыс педиаторы. Жеткіліксіз тамақтанудың салдарынан туындайтын аурудың себептерін алғаш ашқан орыс дәрігері Н.И.Лунин болды. Ол алғаш рет тағам құрамында дәрумендердің болатындығын 1880 жылы дәлелдейді. Жас ғалым тағам құрамындағы минералды заттардың рөлін зерттейді. Ол кісі тышқандарды зертханалық жолмен алынған жасанды қоспалармен тамақтандырды. Осындай тамақтармен қоректенген тыш-қандар 11-ші күні қырылып қалған. Бұдан соң Н.И.Лунин химиялық таза белок, май қосылған тағамдармен қоректендірілген кезде де тышқандар түгел өлген. Ал сиыр сүтімен қоректендірілген тышқандар ауырмай дұрыс тіршілік ете берген. Тәжірибе нәтижесінде Н.И.Лунин сүттің құрамында май, казеин, қант, тұздардан басқа тіршілікке қажетті бір зат бар деген қорытындыға келеді. Кейінірек Н.И.Луниннің тәжірибесін голландиялық ғалым Пакельхоринг 1904 жылы және ағылшын химигі Гипкинс 1906 қайталайды. 1911 жылы поляк ғалымы Функ күріш қауызынан құрамында амин тобы бар кристалл зат бөліп алады. Осы затқа Функ дәрумен деп ат қояды. Латынша «вита» — тіршілік, ал «амин» — азотты химиялық қосылыс. Кейінірек табиғатта химиялық құрамы әр түрлі дәрумендердің болатындығы кейбірінің құрамында амин тобы болмайтындығы дәлелденді.

Казимир Функ

Витаминдер –бұл тіршілікке қажетті заттар.

Латынша “вита” – өмір, ал “амин” –қажетті деген сөздерінен тұрады.

Витамин деген терминді 1912 жылы поляк ғалымы Казимир Функ ұсынған.1911 жылы күріш жармасынан белсенді затты көрсетіп, көгершіндерді сал ауруынан емдеген екен

Функ авитаминоз терминін енгізіп, авитаминозды емдеу және сақтану жолдарын ойлап шығарды. Ол витаминдердің көптеген ферменттердің құрамына енетінін айтты. Функ алғаш рет адам организмінде зат алмасу кезінде витаминдердің ерекше орын алатынын Ол дұрыс тамақтану ережесін шы,арып,Көптеген витаминдердің қолдану мөлшерлерін ойлап шығарды.

Витаминдер – ерекше органикалық заттар. Адам олардың өте аз мөлшерін ғана пайдаланады. Бірақ витаминсіз біздің организміміздегі мүшелердің қалыпты жұмыс істеуі мүмкін емес. Витаминдер организмнің тіршілік қабілеті үшін қажетті зат, ол адамның дене және ой еңбегін арттырады, оның өсуі мен дамуын, ауруға қарсы тұруын қамтамасыз етеді. Тағам құрамында витаминдер жеткіліксіз болса, организмнің жұмысы нашарлап, қатты ауруға шалдығады.

Авитаминоз - о рганизмде витаминдердің жетіспеуінен пайда болатын ауру.

Гиповитаминоз – кейбір витаминдердің организмде көп мөлшерде жетіспеуінен болатын зат алмасудағы өзгерістер .

Гипервитаминоз деп кейбір витаминдердің организмде шектен тыс көп болуының әсерінен туатын зат алмасудағы, неме­се физиологиялық функция процестеріндегі өзгерістер.

Витамин С (аскорбин қышқылы)

С

С витамині

• Ауыр жұмыс, ауырған кезде С витаминіне қажеттілік
• артады.
• Оның тағамда болмауы немесе жеткіліксіздігі құрқұлақ /цинга/ ауруын тудырады. Бұл кезде, ең алдымен,тістің қызыл иегі қанап,әлсіздік,ентігу байқалады,нәруыздың алмасуы бұзылады, әр түрлі ауруларға төзімділігі нашарлайды.

Ол қарақат, бұрыш,қ ырыққабат,итмұрын,

пияз,ақжелкен,цитрус жемістерінде көп.

С

С

С витаминінің тәуліктік мөлшері С – 70-100 мг

С

Авитаминоз

Цинга (латын. scorbutus) —

C дәруменінің ағзада жетіспеуінен болатын ауру.

Цинга ауруының белгісі — шаршау,көңіл-күйдің жоқтығы,бұлшық ет тонусының әлсіреуі ,тістердің қансырап түсуі,теріде қызыл дақтардың болуы.

С

Витамин В1 (тиамин)

С

В1 витамині

В 1 витамин i ( тиамин ) ағзада дұрыс зат алмасуы үшін (әсіресе кеміртегінің) аса қажет. Витамин жетіспегенде шаршағандық сезіліп, ас қорыту процесі бұзылады. Организм тиаминге зәру болған жағдайда жүйке жүйесі үлкен ауруға шалдығуы мүмкін. В 1 витаминіне әсіресе сыра ашытқысы, келтірілген және тығы зд алған наубайханалық шикізаттар анағұрлым бай. Ал тағамдық азықтардың ішінде, әсіресе жармалар (көбіне қара құмық және сұлы жармалары), құнарсыз ұн сорттарынан пісірілген нан болғаны жөн. Дене және ой еңбегімен көп шұғылданғанда және суықта ұзақ болғанда ағза В 1 витаминін көп қажет етеді.

В1 дәрумені ашытқы, бауыр, сәбіз, сүт, саңырауқұлақ құрамында көп кездеседі. Күнделікті тағамда бұл дәрумен жеткіліксіз болса, көбінесе жүйке жүйесі зақымданады, сондықтан тәулігіне 2-3 мг В1 дәрумені қажет.  

В1

Тәуліктік қолдану мөлшері В1– 1,3-2,6 мг

С

Витамин В2 (рибофламин)

Витамин В2

С

В 2 витамині ( рибофлавин) , басқа да витамин дер сияқты ағзаның бірқалыпты өсуіне қажетті, ол биологиялық тотығу процестеріне қатысады. Жарақаттардың тез жазылуына мүмкіндік береді, көздің жақсы көру қабілетін сақтайды. Бұл витамин жетіспеген жағдайда ерін құрғап, кезереді, ұшық шығады, денеге түскен жарақат баяу жазылады. В2 витамині нан ашытқысында, бауырда, сондай-ақ сүт пен сүт тағамдарында көбірек болады. Витамин ыстыққа төзімді, бірақ жарықтық әсерінен тез бұзылады.

В2

Тәуліктік қолдану мөлшері В2 әйелдерге 1,3-2,2 мг тәулігіне , ерлерге – 1,4-3 мг

С

Витамин В6 (пиродоксин)

С

В6 витамині

В 6 витамин i ( пиридоксин) ақ уыздардың құрамдас бөлігі болып табылатын амин қышқылдарының алмасуы на қатысады. В 6 витаминінің жетіспеушілігі жас балалардың бойының өсуін тежеп, қан аздығы мен сезіміне тез қозғыштығын тудырады, ал екіқабат әйелдердің бетінде қара дақ пайда болады. В6 витамині мал етінде, балықта, сүтте, ірі қара малдың бауырында, ашытқыларда және көптеген өсімдік өнімдеріне бар; әдеттегідей дұрыс тамақтанып жүрген жағдайда бұл витамин ағзада жеткілікті болады. В6 витаминін молырақ қажетсіну ағзаның өсуі, әйелдің екіқабат және бала емізу кезеңдерінде жиірек байқалуы мүмкін.

С

В6

Тәуліктік қолдану мөлшері В6 – 2мг

В

Витамин В12 (цианокоболамин)

С

В12 витамині

В 12 витамині (цианокобаламин ) қанның пайда болу процесіне қатысады. Бұл витамин жетіспеген жағдайда ағзада қан азаю процесі дамиды. Бауырда, бүйректе, балық тағамдарында (әсіресе балықтың бауыры мен уылдырығында) көбірек болады. Еттің, сүт пен ірімшіктің, жұмыртқа сары уызының құрамында В 12 витамині анағұрлым аз.

С

Витамин РР (никотиновая кислота)

С

РР витамині

РР дәрумені (ниацин). Табиғатта ең таралған суеріткіш топтары никотинді қышқыл және никотинамид деген атпен белгілі.Көмірсулар алмасуын жақсартады, тамырларды кеңетеді, қан ағымын жақсартады,бауыр жұмысын жақсартады, жара мен терең жаралардың жазылуына әсер етеді.РР дәрумені жетіспеген жағдайда көңіл-күйдің болмауы,еріннің құрғақтығы мен бозарыңқылығы,іш өту және бұлшық ет ауруы.Көктем мен жаз кезінде теріде қызғылт тез өсетін дақ пайда болады,зақымданған тері жуандайды да кір қызыл-қоңыр түске боялады,қабыршықтанады.

С

РР

Тәуліктік қолдану мөлшері РР- 14-20 мг- әйелдерге 16-28 мг-ерлерге

М

Витамин А (ретинол)

М

А витамині

А витамині (ретинол) ағзаның өсуіне, дамуына әсер етіп, түрлі ауруларға қарсы тұра алу әрекетін арттырады. Іңірде, түнде көруді жақсартады. А витамині шаштың, тырнақтың өсуі мен терідегі жасушалардың мүйізденуіне әсер етеді. Ол жетіспегенде тері құрғап жарылып, түсі күңгірттенеді. Май бездерінің құрамы өзгереді, көздің касаң кабығы бұзылады. Адам іңірде, түнде нашар көреді. Бұл ауруды ақшам соқыр ( куриная слепота ) деп атайды. А витамині бауырда, сүтте, жұмыртканың сарысында көп болады. Өсімдіктердің кызыл, сары жемістерінде, сәбізде, кызанақта, өрікте, асқабақта кездеседі. А витаминінің ағзаға қажет тәуліктік мөлшері 2,5-10,5 мг.

А

Тәуліктік қолдану мөлшері А– 1 мг

М

Витамин Д (эргокальциферол)

М

Д витамині

D витамині (кальциферол) адамның терісінде күннің ультракүлгін сәулелерінің әсерінен түзіледі. Ол кальций мен фосфордың ішектен бөлінуін жылдамдатып, сүйек ұлпасының мықтылығына әсер етеді. Адам ағзасы D витаминін тағамның құрамынан да қабылдайды. Жас сәбилерде D витаминінің жетіспеуінен болатын ауру мешел (рахит) деп аталады. Мешел ауруына шалдыққан балалардың қаңқасы дұрыс қалыптаспайды. Аяқ сүйектері дене салмағының әсерінен майысады, сүйек баяу дамиды, ұйқысы қашады. Жұқпалы аурулармен көп ауырады. Сондыктан жас сәбилердің мешел ауруына шалдықпауы үшін күн сәулесіне шығарып шынықтырады. D витамині балық майында, бауырында, уылдырығында, жұмыртқаның сарысында, жануарлардың бауырында, сүт өнімдерінде мол.

Тәуліктік қолдану мөлшері D – 1 мг

Бекіту сұрақтары.

• Витаминдердің маңызы қандай?
• А,В,С,D витаминдері қандай азық түліктерде болады?
• Витаминдерді шамадан артық пайдаланудан организмде қандай өзгерістер болады?

Үйге тапсырма:

§44. Витаминдер тақырыбын оқып келу.