?сімдік ?лпалары

?ара?анды облысы, Балхаш ?аласы №16 мектепті? биология п?ніні? м??алімі Ерменбетова Салтанат Ораловна.
Та?ырыбы: §5. ?сімдік ?лпалары   §6. ?ткізгіш ж?не б?ліп шы?арушы ?лпалар. 

Саба?ты? ма?саты: ?сімдіктерге т?н алты ?лпаны? (т?зуші, жабын, негізгі, тірек, ?ткізгіш, б?ліп шы?арушы) т?рлерімен таныстыра отырып, ?р ?лпаны? ат?аратын ?ызметі мен бір-бірінен айырмашылы?ын т?сіндіру.

Саба?ты? міндеттері:
Білімділігі – ?сімдіектерге т?н барлы? ?лпалар жайлы толы? ма?л?мат беру.
Т?рбиелілігі – адамны? т?л?а ретінде ?алыптасуын, адамгершілік ?асиетін, жалпы ?орша?ан орта?а деген жа?ашырлы? сезімін дамыту.
Дамытушылы?ы – п?нге, та?ырып?а байланысты ?ызы?ушылы?тарын дамыту.

Саба?ты? барысы:
І. ?йымдастыру кезе?і
Келмей ?ал?ан о?ушыларды белгілеп, о?ушыларды? саба??а дайынды?ын ба?ылау.

ІІ. ?й тапсырмасын тексеру кезе?і
Пиязды? м?лдір ??інен жаса?ан препараттан жасушаны? аны? к?рінген б?ліктерін ата?дар. Жасуша ?абы?шасыны? ат?аратын ?ызметі ?андай? Са?ырау дегенді ?алай т?сінесі?дер, оны? ?ызметі ?андай?
Цитоплазманы? ?асиеті ж?не оны неге тірі зат дейді? Ядроны? цитоплазма?а ?ара?анда айырмашалы?ы ж?не жасуша?а не ?шін ?ажет? Вакуоль ?андай ?ызмет ат?арады?
Тек ?сімдіктерге т?н денешіктерді атап, оны? т?рлеріні? ?айда кездесетінін  сызбан?с?а (схема) немесе кесте сызып толтыры?дар. 2.Жасуша ?абы?шасыны? ?асиетін талда?дар.

 1 – карточка
 
?р с?йлемдегі жасуша б?лімдеріні? ?асиетін, ат?аратын ?ызметін о?ып, м??ият талдап, с?йкес келетіндеріні? т?сында?ы рет санын кестеге толтыр.

1. Жасуша ішіндегі с?йы?ты?ты? ?ысымын реттеп, керексіз улы заттарды ыдырату?а ?атысатын ж?не жасушаны? ?оректенуіне ж?мсалатын шырын жиналатын орын. 2. Сыртында екі ?абат са?ылауы  ?абы?шасы бар цитоплазмасыз тіршілік ете алмайтын ж?не к?беюге ?атысатын жасушаны? е? ?ажетті ??рамды? б?лігі. 3. Тек ?сімдік жасушасында ?ана  болатын фотосинтез процесіне ?атасытын органоид. 4. ??рамында су, н?руыз, май болатын, барлы? к?рделі тіршілік ?рекетіне ?атысатын желімтек, созылмалы, ?оймалжы? тірі зат. 5. Жасуша?а белгілі пішін ж?не мы?тылы? ?асиет беріп, ішкі б?лімдерін за?ымданудан ?ор?айды.
?абы?ша    
Цитоплазма    
Ядро    
Вакуоль    
Пластид
     
    
     
     2 – карточка
 
І. Пиязды? м?лдір ?абы?шасы жасушасында?ы к?рсетілген сандарды кестеге берілген б?лімдерді? т?сына жаз.
    
 
Жасуша ?абы?шасы    Цитоплазма    
    Ядро    
    Вакуоль    

    ?абы?ша са?ылауы
       
1    5    4    3    2     

ІІ. К?п н?ктені? орнына тиісті жауапты? н?мірін жаз.
Биологиялы? диктант
1. ?сімдікке жасыл т?с беріп фотосинтез процесіне ?атысатын жасыл пигмент – … бар. 2. Цитоплазма ішіндегі шырын?а толы, сыртында ?абы?шасы бар ?уысты … дейді. 3. Жасуша …, …, … . 4. ?абы?шасы ?алы?, ?атты, ысты? суда, ?ыш?ыл мен сілтіде ерімейтін … т?рады. 5. Цитоплазманы? ішінде ерекше о?шауланып т?ратын ты?ыз дене – … . 6.  … жапыра?тан саба? бойымен ?оз?алып келген органикалы? заттарды? тамыр, т?йнек, тамырсаба?тарда ?ор?а жиналуына ?атысады. 7. … жасуша ішінде болатын ж?мырт?а а?уызына ??сас м?лдір, желім т?різді созылмалы, ?оймалжы? тірі зат. 8. Хромопласт пластидтер дамуыны? … . 9. …  …  жасушалары мен ?сімдікті? шырынды м?шелерінде жасуша шырыны ?те к?п. 10. Пластидтер г?л к?лтелеріне, піскен жемістерге, жемтамырлар?а …, … т?с береді.
Жауаптар: 1)Целлюлоза; 2)Цитоплазма; 3)Ядро; 4)Хлорофилл; 5)Лейкопластар; 6)Вакуоль; 7)Піскен жемістерді?; 8)Тыныс алады, ?оректенеді, ?седі; 9)?ызыл, сары; 10)А?ыр?ы кезе?і.

ІІІ. Жа?а материалды т?сіндіру кезе?і

Барлы? тірі а?заларды? (?сімдіктер, жануарлар) денесі жасушадан т?ратынды?ы жайлы алды??ы та?ырыпта айт?анбыз. Тіпті денесі бір ?ана жасушадан  т?ратындар да к?пжасушалы а?залар сия?ты ?оректенеді, тыныс алады, ?седі, к?бейеді, ?оз?алады, тітіркенеді, зат алмасады. Тарихи дамуды? н?тижесінде ??рылысы к?рделеніп к?п жасушалы а?залар пайда болды. ?сімдіктерді? жеке-жеке м?шелерге жіктелуіні? ар?асында к?лемі ?л?айып, сырт?ы ортамен байланысы к?шейіп, ?оректік заттарды сі?іруі жа?сара бастады.
?сімдікті? ?суі мен дамуы жеке м?шелеріні? ?ызметін к?рделендіре т?сті, ??рылысы ??сас, ат?аратын ?ызметі бірдей жа?а жасушалар т?зілді.
Шы?у тегі бірдей ??рылысы мен ?ызметі ??сас жасушалар тобын ?лпа д.а. На?ыз ?лпалар папротникт?різділерде, ашы? т??ымдыларда, г?лді ?сімдіктерде жа?сы, ал м?ктерде ?те нашар дамы?ан.
Ат?аратын ?ызметіне ?арай ?лпалар т?зуші, жабын, негізгі (?оректік ж?не фотосинтездеуші), тірек (механикалы?), ?ткізгіш, б?ліп шы?арушы деп топтастырылады. ?лпа жасушалары тірі ж?не ?лі болады. ?лі жасушаларыны? ішінде цитоплазмасы болмаса да ?сімдікке ?ажетті физиологиялы? ?ызмет ат?арады. Жасушааралы? ке?істіктері аз болса, ?лпа жасушалары бір-бірімен ?те ты?ыз, ал ке? болса арасында бос орын к?бірек ?алып бостау орналасады.
?лпа – жасушаларды? б?ліну, ?су, жіктелу н?тижесінде пайда бол?ан (т?зілген) шы?у тегі, ??рылымы ж?не ат?аратын ?ызметі бірдей жасушалар ж?йесі. ?рі ?арай ?р ?лпаны? жеке ?асиеттерін сипаттау.

ІV. Бекіту.
?сімдік ?лпалары
 
Аттары    ?лпаларды? ??рылысы ж?не ма?ызы    ?сімдікте орналасуы       
Т?зуші ?лпа    
    Жасушалары жас, ?дайы б?лінетіндіктен ?сімдік ?седі, жапыра?тары, б?ршіктері, г?лшана?тары ашылады. Т??ымынан жас ?сімдіктер(?скін) ?сіп шы?ады. Саба? пен тамыры ?зарып ?седі. А?аш ді?і жуандайды. Бас?а ?лпалар осы ?лпадан т?зіледі.    
    ?ркен мен тамырды? ?шында. Асты? т??ымдас ?сімдіктерді? (бидай, ж?гері, тары) саба?тарыны? буын аралы?тарында. Саба? пен тамырды? ?абы? астында       

Жабын ?лпа    
    Жасушалары бір-біріне ?те ты?ыз жанасады, сонды?тан ?сімдіктерді сырт?ы ортаны? ?олайсыз жа?дайларынан (ысты?, суы?, ?атты жел, зиянкестермен за?ымдану) са?тап ?ор?айды. Сырт?ы ортамен ?атыныс жасайды (ауа мен пайдалы газдарды, к?н с?улесін ішке ?ткізіп, сырт?ы суды? арты?ын буландыру).    
    ?сімдікті? барлы? м?шелеріні? (тамыр, саба?, жапыра?, т??ым, г?л, жеміс) сыртын ?аптап т?рады. Жапыра?тар мен саба?тар, жемістер, т??ымдарды? сыртында?ы ж?мса? ж?не ?атты тікенекті т?ктері.
       
Тірек ?лпа    
    Жасушаларыны? ?абы?шасы ал?ашында ж??а бол?анымен біртіндеп ?алы?дайды,  мы?тылы?, тірек ?ызметін ат?арады. Саба??а, жапыра??а мы?тылы? ?асиет беріп, сыныудан, майысудан ?ор?айды. ?сімдік ?анша н?зік болса да тірек ?лпасыны? ар?асында ?атты дауыл?а, н?сер жамбыр?а майысып барып, ?айта ?алпына келеді.    ?сімдікті? барлы? м?шелдерінде белгілі бір т?ртіппен орналасады. Тамыр мен саба?та. Жапыра? ж?йкелерінде. Жемісті? ж?мса? етінде. Т??ымда (?рік, шие с?йектері мен жа??а?ты? сыртын ?аптап т?р?ан ?атты ?абы?тар) т.б. жерлерде.
       

Негізгі ?лпа (?ор жинаушы, фотосинтездеуші)    Жасушалары ірі, сонды?тан зат алмасуды? арты? ?німдері ?ор?а жиналады, онымен ?ры? ж?не та?ы бас?а ?сімдіктерді? жас м?шелері ?оректенеді. Жапыра?та?ы фотосинтездеуші ?лпаны? жасушаларында хлорофилл д?ндері болатынды?тан жары?та органикалы? зат т?зеді. Онымен б?кіл тірі организмдер ?оректенеді. Жасуша арасында бос ке?істікте ауа жиналады. Онымен ?сімдіктер тыныс алады. Ірі жасушаларда су жиналады. ?уа?шылы? жерде ?сетін ?сімдіктерді ыл?алмен ?амтамасыз етеді. Ат?аратын ?ызметіне байлансты жасуша пішіндері де ?р т?рлі    ?сімдікті? барлы? м?шелерінде ?абы?тан бастап барлы? ?лпаларды? арасын толтырып т?рады. Жапыра?ты? орта??ы ?абаты, саба?ты?, тамырды?, т??ымны?, т?йнекті?, пиязшы?ты?, тамырсаба?ты? барлы?ында болатынды?тан негізгі ?лпа д.а.
       
?ткізгіш ?лпа    
    Жасушаларыны? пішіндері ?р т?рлі, ?зынша. Жасушааралы? перделері мен ?абыр?аларында с?згі т?різді ?са? тесіктері болады. Сол ар?ылы жапыра?та т?зілген органикалы? заттарды жер асты м?шелері мен саба?, жеміс, т??ым?а ?ткізеді. Топыра?тан тамырды? сорып ал?ан минералды заттарыны? ерітіндісі жер ?сті м?шелеріне жеткізіледі.    
    Тамырда, саба?та, жапыра? ж?йкелерінде. ?сімдікті? барлы? м?шелерін бір-бірімен байланыстырады. Сонды?тан барлы? м?шелерінде ?ткізгіш ?лпалар орналасад       
Б?ліп шы?арушы ?лпа    
    Жасушаларыны? пішіндері ?р т?рлі, ?зынша. Жасушааралы? перделері мен ?абыр?аларында с?згі т?різді ?са? тесіктері болады. Сол ар?ылы жапыра?та т?зілген органикалы? заттарды жер асты м?шелері мен саба?, жеміс, т??ым?а ?ткізеді. Топыра?тан тамырды? сорып ал?ан минералды заттарыны? ерітіндісі жер ?сті м?шелеріне жеткізіледі.    
Тамырда, саба?та, жапыра? ж?йкелерінде. ?сімдікті? барлы? м?шелерін бір-бірімен байланыстырады. Сонды?тан барлы? м?шелерінде ?ткізгіш ?лпалар орналасады.
Б?ліп шы?арушы ?лпа    
    ?сімдік м?шелеріні? ?р жеріде шашыранды болып жатса да барлы? м?шесінде: тамыр, тамырсаба?, жапыра?, саба?, г?л, жеміс т??ымдарда кездеседі.
     

?й тапсырмасы. §5,6 о?ып, та?ырыптар со?ында?ы тапсырмаларды орындап келу.