Teaching methods For developing studentsʼ critical thinking and language learning skills.

BUXORO VILOYATI SHOFIRKON TUMANI

9-SONLI UMUMIY O‘RTA TA’LIM MAKTABI

Ingliz tili fanini oʻqitishda til koʻnikmalari bilan birgalikda tanqidiy fikrlash

(critical thinking)ni rivojlantirish metodlari

Shodiyeva Istat Karimovna

METODIK TAVSIYA

9-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktabiingliz tili fani o‘qituvchisi

BUXORO – 2024

Ingliz tili fanini oʻqitishda til koʻnikmalari bilan birgalikda tanqidiy fikrlash

(critical thinking)ni rivojlantirish metodlari

Taqrizchilar: Shofirkon tumani 9-umum taʼlim maktabi

OʻTIBDOʻ: Firdavs Azimov

Xorijiy tillar fanlari metod birlashmasi rahbari: Nozira Oripova

Ushbu metodik tavsiya Shofirkon tumani 9-umumta’lim maktabining __-_______dagi ___-sonli Pedagogok Kengashida muhokama qilinib ,tumanda ommalashtirish uchun tavsiya qilindi.

Tuzuvchi:_________ Shodiyeva Istat

Taqrizchi :_________9-umumta’lim maktabining ingliz tili fani o`qituvchisi:

Oripova Nozira

TAQRIZ

Ushbu metodik tavsiya umumiy o`rta ta’lim maktablari o`qituvchilari uchun tavsiya sifatida tayyorlangan bo`lib ,ingliz tili fani darslarida yuqori sinf o`quvchilariga til ko`nikmalarini shakllantirish barobarida tanqidiy fikrlashni ham rivojlantirish maqsadida foydalanish mumkin.

Metodik tavsiya Critical thinking ( tanqidiy fikrlash)ni shakllantirish bilan bir qatorda ta’lim sifat va samaradorligini oshirishda muhim manba bo`lib xizmat qiladi.Tavsiyani yaratishdan ko`zlangan maqsad ham ta’limiy va tarbiyaviy sohaga yo`naltirilgan bo`lib,o`quvchilar tanqidiy fikrlashi va til ko`nikmalarini o`stiruvchi metodlar xususida namunalar berilgan.

ANNOTATSIYA

Ingliz tili darslarida tanqidiy fiklashni rivojlantirivchi mashg’ulotlardan keng foydalanish ahamiyati borasida fikr yuritilgan. Ingliz tilini o’qitishda tanqidiy fikrlashni rivojlantirish kabi zamonaviy yondashuvlar va innovatsion usullarni qo’llash natijasida, o’quvchilarning mantiqiy fikrlash qobiliyatlari rivojlanishi, nutqi ravonlashishi, tez va to’g’ri javob berish malakasi shakllanishi, bilimga ishtiyoq uyg’otishi hamda ingliz tili darslarida kreativ yondashuvning ahamiyati haqida ma’lumotlar berilgan.

Kalit so’zlar: ingliz tilini o’qitish, tanqidiy fikrlash, kreativ yondashuv,nutq ko’nikmalari.

MUNDARIJA

1. Barkamol va mustaqil fikrlovchi shaxslarni tarbiyalash

2. Yangi texnologiyalardan biri o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash malakasini shakllantirishdir

KIRISH

Zamonaviy boshlang’ich ta’limdagi eng asosiy va ijobiy o’zgarishlarga sabab bo’lgan qarorlardan biri bu O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2012-yil 10-dekabrdagi “Chet tillarni o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida” PQ-1875-sonli Qaroridir.

Ushbu qaror asosida chet tillarini, asosan, ingliz tilini o’rganish umumiy o’rta ta’lim maktablarining 1-sinflaridan o’yin tarzidagi darslar va og’zaki nutq darslari shaklida, 2-sinfdan boshlab esa, alifbo, o’qish va grammatikani o’qitish bosqichma-bosqich boshlanadi.

Chet tillarni o’rganishni yanada rivojlantirish bo’yicha ta’lim sohasining barcha yo’nalishlarida beqiyos ko’lamli ishlarni amalga oshirishga kirishildi.

Masalan, 2013-2014 o’quv yilidan e’tiboran umumta’lim maktablarining birinchi sinflarida xorijiy tillarni o’yin tarzidagi mashg’ulotlar va og’zaki nutq darslari shaklida uzluksiz o’rgatish yo’lga qo’yildi.Shuningdek, ushbu sinflarga mo’ljallangan darslik hamda o’quv-metodik majmualar yaratildi.

ASOSIY QISM

Diqqatga molik jihati, birinchi sinflar uchun yaratilgan majmualardagi o’yinmashg’ulotlarning kichkintoylar yoshiga mutanosibligi ta’minlanadi. Hozirgi kunning talabi barkamol va mustaqil fikrlovchi shaxslarni tarbiyalash bo‘lib, ta’lim-tarbiya jarayonida bilim berishni takomillashtirish, o‘quvchilar bilan ishlashning yangi yo‘nalishlarini ishlab chiqish va noan`anaviylikka intilishni taqazo etadi. Shunga ko‘ra, kichik yoshdagi o‘quvchilarni fikrlash, izlanish va aniq maqsad sari intilib ongli ravishda bilim olish va dunyoqarashini kengaytirish uchun ta’lim-tarbiya berishda metodlarning xilma-xil bo‘lishini talab etadi. Ana shunday yangi texnologiyalardan biri o‘quvchilarda tanqidiy fikrlash malakasini shakllantirishdir. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida tanqidiy fikrlash orqali, mustaqil, erkin fikrlay olish, tahlil qilish, taqqoslash, fikrlarni izohlash, baxslashish, o‘z g‘oyalarini himoya qilish va yangiliklarga intilish kabi malakalari bilan birga, mantiqiy tafakkur qila olish salohiyati, dunyoqarashi, o‘z-o‘zini anglash, kommunikativ savodxonligi, go‘zallik va nafosatni his etib, undan zavqlana olish, aqlan va jismonan sog‘lom bo‘lish, milliy urf-odatlarni o‘ziga singdirish va qadrlash kabi muhim xususiyatlari rivojlantiriladi. Bu o‘z navbatida kichik yoshdagi o‘quvchilarning bilimlarni chuqur o‘zlashtirish va amalda to‘g‘ri qo‘llay olishlarini ta’minlaydi. Shunga ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini tanqidiy fikrlashlarini rivojlantirish uchun darsning maqsadini aniq, pedagogik texnologiya asosida loyihalab olish muhim ahamiyatga ega. Hayotda o'rganilmagan narsalar ko'p. Qiziquvchanlik ongni rivojlantiradi[7.64-65]. Qiziqish tufayli kashfiyotlar ro'y beradi, sarguzashtlar ro'y beradi. Nima bo'layotganiga qiziqish qobiliyatini rivojlantirib, u nafaqat tanqidiy fikrlashni rivojlantiradi, balki hayotni yanada boy va rang-barang qiladi. Xorijiy tillarni o'qitishda tanqidiy fikrlash ahamiyati beqiyos bo'lib, hozirgi paytda o'quvchilarda tanqidiy fikrlashni oshirish chet tili o'qituvchilarining vazifalaridan biri hisoblanadi. Ko'p turli omillar o'quvchilarning tanqidiy fikrlash qobiliyatlariga ta'sir qilishi mumkin. Ta’lim sohasi bo’yicha tadqiqotlar olib borgan olimlar M.Lipman, S.Norris va R.Ennis tanqidiy fiklashga nizbatan o’z yondashuvlarini tadqim etib kelishgan. Ular tomonidan berilgan ta’rifalrada katta tafovutlar mavjud emas, L.Elder va R.Paul fikrlariga ko’ra tanqidiy fikrlash - bu shaxslarning o'z tafakkurini boshqarish va o'z fikrlarini tahlil qilish uchun tegishli mezon va standartlarni ishlab chiqish qobiliyatini anglatadi [2, 34-45]. Bundan tashqari, V.Maiorana ta'kidlaganidek, tanqidiy fikrlash bu turli xil qarashlarni tushunishga va baholashga, muammolarni hal qilish echimiga qaratilgan jarayondir[6.56]. Tanqidiy fikrlash imkoniyatiga ega bo'lish uchun zarur bo'lgan ko'nikmalar har xil bo'lib, ularga kuzatish, tahlil qilish, talqin qilish, aks ettirish, baholash, xulosa chiqarish, tushuntirish, muammolarni hal qilish va qaror qabul qilish kiradi[3]. Tanqidiy fikrlashga doir dars mashgulotlarini har xil yoshdagi o'quvchilar uchun qo'llashning ahamiyati beqiyos bo'lishiga qaramasdan, biz o'qituvchilik vazifamizni va ularning maqsadiga erishish uchun nima qilishimiz kerakligini yodda tutishimiz kerak va dars jarayonida bu jihatlarni doimo inobatga olib darslarni tashkil etishimiz lozim. O‘quvchilarida tanqidiy fikrlashni shakllantirish jarayonining muayyan jihatlari quyidagi asoslarga tayanadi: • O‘qish jarayoni tezligini muvofiqlashtirish; • O‘quvchining o‘qishga bo‘lgan ishtiyoqini oshirib borish; • Ilgari egallangan bilimlarni ham inobatga olish; • O‘quvchi tashabbusi va majburiyatini qo‘llab-quvvatlash; • Amaliyot orqali o‘rganish; • Ikki tomonlama fikr-mulohazalar almashinuvini tashkil qilish; • O‘qish jarayonini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish; • O‘qituvchi-o‘quvchilar uchun o‘quv jarayonini yengillashtirish; • O‘quv jarayonini baholash. O‘quv biluv jarayonida o‘quvchilarning tanqidiy fikrlashi ko‘p qirrali faoliyatni vujudga keltirib, bir turdagi faoliyatning ikkinchi turdagi faoliyatga o‘tib turishi jarayonida har bir o‘quvchida o‘zining shaxsiy, aniq maqsadini belgilab olish qobiliyatini rivojlantiradi. Ayni shu maqsad o‘quvchilarda mustaqil, ijodiy faoliyatga kirishish uchun zamin yaratadi va ularda qat’iy harakat dasturini ishlab chiqishga asos bo‘ladi. O‘quvchilarda tanqidiy fikrlashni shakllantirish texnologiyasi pedagoglar tomonidan maxsus turdagi topshiriqlar, mustaqil faoliyat turlarini bajarish orqali ro‘yobga chiqariladi va ularning samaradorligi muayyan mezonlar yordami bilan amalga oshiriladi. Ta’lim jarayoni to‘laqonli tarzda o‘quvchiga yo‘naltirilsa, uning ehtiyoj va imkoniyatlari, qiziqishlari, iqtidorini hisobga olgan holda muayyan tamoyillar asosida tashkil etilsa, bunday ta’lim natijalari, birinchi navbatda, o‘quvchi shaxsining o‘zini, shu bilan bir qatorda, davlat, jamiyat hamda fan va ishlab chiqarishni rivojlantiruvchi omil darajasiga ko‘tariladi. Tanqidiy fikrlashni dars jarayonida qo'llashni yosh davrlardan boshlash tavsiya etiladi [8. 254] va dars mashg'ulotlarini bolalarning yoshiga moslashtirish juda muhim, ammo iloji boricha ularning aqliy qobiliyatlaridan foydalanishga imkon berishga qaratilganligi muhimTa’lim jarayoni o‘quvchilar tomonidan tanlangan turli yo‘llarga moslashtirilib, takomillashtirilib borilgandagina ularda tanqidiy fikrlashni shakllantirishga zamin yaratiladi. Ikkinchi sinfdan boshlab grammatikani o'zlashtirishga qaratilgan boshqa ta'limiy o'yinlarni ham tashkil etish mumkin. Masalan, “Kim savodxon?”, Kim zukko?, “Men kimman?“, “Zanjir“, “Rolli o'yin“, “So'z o'rnini top” kabi qiziqarli o'yinlar shular jumlasidandir. “Kim zukko? “ o'yini imlo savodxonlikni oshirishda yaxshi natija beradi[4]. Bunda karton qog'ozga 5-6 ta so'z yozilgan bo'lib, so'zlar to'g'ri va noto'g'ri yozilgan bo'ladi. O'quvchilardan noto'g'ri yozilgan so'zni topib, to'g'ri yozib berish talab qilinadi. Qaysi o'quvchi noto'g'ri yozilgan so'zlarni to'g'ri va birinchi bo'lib yozib berishga qarab o'yin g'olibi aniqlanadi. Hozirgi ta’lim jaroyonida o’quvchi sub’ekt bo’lishi lozim. Bunda ko’proq interfaol metodlarga e’tiborni qaratish ta’lim samaradorligini oshiradi. Ingliz tili darslariga qo’yilgan eng muhim talablardan biri mustaqil fikrlashga o’rgatishdir. Tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, tanqidiy fikrlash to’gma yoki tabiiy shakllanadigan qobiliyat emas, balki tanqidiy fikrlash o’qitiladi va o’rganiladigan jarayon desak mubolag’a bo’lmaydi. Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi mashg’ulotlarni dars jarayonida keng foydalanish - chet tillari o'qituvchilari o'z o'quvchilariga sifatli o'quv tajribasini taqdim etishlari uchun o’qituvchidan yuksak mahoratni talab etadi.

Tanqidiy fikrlashni rivojlantiruvchi metodlar “Demokratik ta’lim uchun” konsorsiumi tomonidan amalga oshiriladigan “Tanqidiy fikrlash uchun o’qish va yozish” loyihasi asosida ishlab chiqilgan. Ushbu loyiha asosida juda ko’p izlanishlar olib borildi va buning natijasida endilikda Amerika Qo’shma Shtatlarida Critical thinking – tanqidiy fikrlashning darajasi ikkinchi o’ringa ko’tarildi. Ma’lumotlar shuni ko’rsatadi-ki, tanqidiy va ijodiy fikrlash turli xil sohalarga joriy etilmoqda. Jumladan, Turizm yo’nalishi boyicha ham tanqidiy-ijodiy fikrlovchi kadrlarni tarbiyalash maqsadida I.S.Tuxliyev va B.SH.Safarovlarga tegishli “Turizm asoslari” o’quv qo’llanmasiga tanqidiy fikrlash va tahlil qilishga oid bobning joylashtirilgani ushbu fikrlarimizga yaqqol dalil bo’la oladi. Xorijiy tillarda yozilgan shaxsiy va ma’lum bir mavzuga tegishli bo’lgan fikrlarni o’rganilayotgan tilda tafakkur etish dastlab murakkabroq bo’lganligi sababli ham uni yozish metodidan foydalanib ifoda etish barchaga qulay bo’ladi.Bu borada ko’pgina psixolog va filosof olimlarning o’z qarashlari mavjud bo’lib. bir nechta jiddiy izlanish ishlari olib borilgan. Chet tillarida tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun bir nechta metodlar mavjud bo’lib, ulardan eng samaralisi boshqotirma va interaktiv o’yinlardan foydalanishdir. Ulardan eng mashhuri klaster usuli bo’lib, unda berilgan yagona masalaning har tomonama aloqador jihatlari ko’rib chiqiladi. Olingan ma’lumotlarni tizimlashtirishda va hodisalar o’rtasidagi aloqani o’rnatishda ushbu texnikadan foydalanish o’rinlidir.Yoki bo’lmasa o’sha biz yoshlikdanoq bilgan “Baliq suyagi” usulida o’quvchi mavjud muammoni baliqning boshiga qiyos qilib, har bir qaramaqarshi tarafdagi suyaklarga “vaziyat va yechim” tarzda baho berib keta oladi, hamda bu vaziyatdan chiqilganlik baliqning dum suzgichlari hisobida ko’riladi.Tanqidiy fikrlashni rivojlantirishning eng samarali usuli bu “6 ta shlyapa” bo’lib, unda ranglar jarayonlarga qiyoslanadi va har bir rangdagi jarayonga va xususiyatga xos tarzda vaziyat beriladi. Vaziyatni turli ko’rinishda, ham salbiy, ham ijobiy tomonlama yaqqol ko’rishning yana bir yo’li aynan shu usulda ko’rinadi. Har doim manbaani tekshirishni olimlar tavsiya etishadi. Hatto-ki, hozirda o’qiyotgan maqolangizdagi manbaalarni ham tekshirib ko’rishingiz sizni bekorchiligingizni emas, balkim , o’z fikringizga ega ekanligingizni va tanqidiyijodiy fikrlash qobilyatingiz mavjud ekanligini bildiradi. Tahlilar shuni ko’rsatdi-ki, tanqidiy fikrlashdan foydalanish uchun inson quyidagi 7 xususiyatni o’zlashtirishi kerak boladi: 1) Aks ettirmoqchi bo’lgan jarayonlarni aniqlash uchun vazyatdan xabardor bo’lish, 2)Ma’lumotlarni tartibga solish, 3)Vaziyatlarni anglay olish uchun yetarlicha ma’lumot to’plash, 4)To’plangan ma’lumotlarni yashirin ma’nosigacha tushuna olish, 5)Haqiqiy va haqiqiy bo’lmagan ma’lumotlarni ajratib olish, 6)Ma’lumotlar o’rtasidagi munosabatlarni tartibli va izchil izohli holda topish, 7)Vaqt o’tishi bilan olingan tajriba va ma’lumotlar asosida o’z fikrlarini o’zgartira olish. Olib borilgan izlanishlar davomida ma’lum bo’ldi-ki tanqidiy fikrlashni rivojlantirish ustida bosh qotirgan o’quvchi va talabalar o’rtasida o’tkazilgan kuzatuv natijasida ixtiyoriy tanlab olingan guruhdagi jami 30 nafar o’quvchilardan faqatgina 6-8 nafari xorijiy tillarda muloqot qila oladi. Nima uchun qolgan o’quvchilar buni uddasidan chiqa olmaydi? Grammatik jihatdan bilimlar deyarli bir xil bo’lsada gapirishda turli xil muammolar mavjud: xotira – eslab qolish masalasi, mavzuni tushunmaslik, vaziyatlarni yetarlicha baholay olmaslik va boshqalar. Bu muammolarning asosida esa ong va ong osti tizmlari bilan muntazam ravishda ishlanmaganlik, tafakkur qilish va fikrlay olish qobilyatiga e’tibor qaratilmaganligi turibdi. Aksincha, doimiy tarzda juda uzoq vaqtdan buyon o’z ustida va o’z fikrlari tahlili ustida ishlab, turli xil mavzudagi asarlarni tahlil qilgan o’quvchilarda esa o’zlashtirish tushunish va ifoda etib bera olish qobilyati, hamda masalaga tanqidiy baho bera olish ko’nikmasi shakllanganligi ma’lum bo’ldi. Ushbu tajriba ixtiyoriga ko’ra tanlangan guruhdagi talabalar o’rtasida o’tkazildi, kuzatish va tahlil jarayonlari amalga oshirildi.

Pеdаgоgik tехnоlоgiya аtаmаsi vа bu sоhаdаgi ilk ishlаnmаlаr АQSH dа XX аsrning 50-yillаridа pаydо bo‘ldi. 15-20 yildаn so‘ng pеdаgоgik tехnоlоgiya bаrchа rivоjlаngаn mаmlаkаtlаr tа’lim sоhаsini qаmrаb оldi. So‘nggi yillаrdа pеdаgоgik tехnоlоgiyadаn fоydаlаnish dоirаsi uzluksiz kеngаyib bоrmоqdа. Ishlаb chiqаrish usuli vа shаrt-shаrоiti uzluksiz ravishda jаdаl o‘zgаrib bоrmoqda hamda tа’lim tizimi оldigа yangi tаlаblаr qo‘ymoqda. Bаyon etilgаnlar, bir tоmоndаn pеdаgоgik tехnоlоgiyaning sоdir bo‘lish zаruriyatini tаsdiqlаsа, ikkinchi tоmоndаn u ilmiy tехnik tаrаqqiyot jаdаllаshuvining mаhsulоti ekаnligini nаmоyish etаdi.

J.Braus va D.Vund tanqidiy fikrlashni nimaga ishonish va nima qilish kerakligini hal qilishga qaratilgan oqilona aks ettiruvchi fikrlash deb ta’riflaydi. Ularning fikriga ko‘ra, bu aql-idrokning chiyillashi, ya’ni ularning nuqtai nazarini va boshqa fikrlarini hisobga olgan holda qanday qilib ob’ektiv ravishda fikr yuritish va mantiqiy harakat qilish, shuningdek, o‘zlarining noto‘g‘ri qarashlaridan voz kechish qobiliyatini aks ettiradi. Tanqidiy fikrlash texnologiyasi XX asrning 80-yillarida Amerikada paydo bo‘lgan. Rossiyada texnologiya 90-yillarning oxiridan beri ma’lum va boshqa nomga ega “Tanqidiy fikrlashni rivojlantirish uchun o‘qish va yozish”. L.S.Vygotskiy proksimal rivojlanish zonasi va o‘rganish va bolaning umumiy rivojlanishi o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik haqida; K.Popper va R.Pol tanqidiy fikrlashni shakllantirish va rivojlantirish asoslari haqida; E. Braun va I. Bek metakognitiv ta'lim haqida; fuqarolik va huquqiy ta’lim va h.k.KM texnologiyasini ishlab chiquvchilari Kurtis Meredit, Charlz Templ va Ginni Still ushbu nazariyalarning qoidalarini amaliyot tiliga tarjima qilganlar, o‘z ishlarini pedagogik texnologiya darajasiga olib chiqdilar, uning bosqichlari, uslubiy texnikasi va mezonlarini ajratib ko‘rsatdilar. Shuning uchun ularning ishlanmalaridan juda ko‘p sonli o‘qituvchilar foydalanishlari mumkin, ular o‘z ishlarida samarali natijalarga erishdilar. Shunday qilib, tanqidiy fikrlash alohida mahorat emas, balki bolaning rivojlanishi va ta'lim olish jarayonida asta-sekin shakllanadigan ko‘plab ko‘nikma va qobiliyatlar majmuasidir. Agar darslarda bolalar passiv tinglovchilar bo‘lmasalar, lekin ular o‘rganganlarini o‘zlarining amaliy tajribalari bilan bog‘lab, doimiy ravishda (faol ravishda ma‘lumot qidirsalar, tezroq shakllanadi). Bundan tashqari, talabalar ma’lumotlarning ishonchliligi va ishonchliligiga shubha qilishni, dalillar mantiqini tekshirishni, xulosa chiqarishni, nazariy bilimlardan foydalanish uchun yangi misollar tuzishni, qarorlar qabul qilishni, sabab va oqibatlarini o‘rganishlari kerak (bunda o‘qituvchilar ham yordam berishi kerak). Ta’lim jarayoniga tanqidiy fikrlashni tizimli ravishda kiritish alohida fikrlash va kognitiv faoliyat uslubini shakllantirishi kerak. Ushbu pedagogik texnologiyaning o‘ziga xos xususiyati shundaki, o‘quv jarayonida talaba bu jarayonni o‘zi quradi, real va aniq maqsadlarga asoslanadi, uning rivojlanish yo‘nalishini o‘zi kuzatib boradi, yakuniy natijani belgilaydi. Boshqa tomondan, ushbu strategiyadan foydalanish axborot bilan o‘ylangan ishlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan. Bolalarga olingan bilimlar bilan faol ishlash imkoniyatini berish uchun texnologiya mualliflari darsni odatdagi sxema bo‘yicha qurishni taklif qilishadi: “kirish - asosiy qism – xulosa”. Texnologiya doirasida bu bosqichlar biroz boshqacha nom va funktsiyalarni oladi. I bosqich. Qo‘ng‘iroq qiling. Bu talabalar uchun o‘rganilayotgan masala bo‘yicha bilimga ega bo‘lish, ularning faoliyatini faollashtirish, keyingi ish uchun motivatsiya berish hisoblanadi. Ushbu bosqichning vazifalari:

- o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha mavjud bilim va g‘oyalarni yangilash va tahlil qilish;

- unga qiziqish uyg'otish;

- o‘quvchini faollashtirish, o‘z fikrlarini o‘z so‘zlari bilan ifodalab, maqsadli fikr yuritish imkoniyatini berish;

Qiyinchilik bosqichini amalga oshirish jarayonida talaba o‘rganilayotgan masala bo‘yicha bilganlarini “eslab qoladi” (taxminlar qiladi), yangi materialni o‘rganishdan oldin ma'lumotlarni tizimlashtiradi, javob olmoqchi bo‘lgan savollarni beradi. O‘qituvchi talabalarni o‘rganilayotgan mavzu bo‘yicha allaqachon bilganlarini eslab qolishga undaydi; guruhlarda ziddiyatli fikr almashish, maktab o‘quvchilaridan olingan ma'lumotlarni aniqlash va tizimlashtirishga yordam beradi; notanish aytilgan mavzu bo‘yicha taxminlar yoki prognozlar qilishni so‘raydi. Qo‘ng‘iroq bosqichida olingan ma’lumotlar tinglanadi, yozib olinadi, muhokama qilinadi. Ish individual, juftlik yoki guruhlarda amalga oshiriladi.

II bosqich. Tarkibni anglash (yangi ma’lumotlarni olish). U to‘g‘ridan-to‘gri yangi ma’lumotlar bilan ishlashda mavzuga qiziqishni saqlab qolish, “eski” bilimdan “yangi” ga bosqichma-bosqich o‘tishga qaratilgan. Tushunish bosqichida yangi ma’lumotlar (matn, film, paragraf materiali) bilan bevosita aloqa o‘rnatiladi. Ish yakka tartibda yoki juftlikda amalga oshiriladi. Guruh ishida ikkita element bo‘lishi kerak - individual izlanish va fikr almashish va shaxsiy izlanish, albatta, fikr almashishdan oldin bo‘ladi. Talabalar o‘qituvchi tomonidan tavsiya etilgan faol o‘qish usullaridan foydalangan holda matnni o‘qiydilar yoki tinglaydilar, yangi ma’lumotni tushunganlarida eslatma oladilar. Bolalar ilgari paydo bo‘lgan savollar va qiyinchiliklarga javob izlaydilar, eshitgan yoki o‘qiganlarini tahlil qilish va muhokama qilishga tayyorlanishadi. Ushbu bosqichning vazifalari: - yangi ma’lumotlarni olish; - uni tushunish (shu jumladan, agar talaba uni tushunishni to‘xtatsa, matnning bir qismini qayta o‘qish zarurati, xabarni idrok etish, savollar berish yoki kelajakda buni aniqlashtirish uchun tushunarsiz bo‘lgan narsalarni yozish); - yangi ma'lumotlarning o‘z bilimlari bilan bog‘liqligi. Talabalar ongli ravishda yangi tushunchalarni yaratish uchun eski va yangi bilimlar o‘rtasida ko‘prik quradilar; - qiyinchilik bosqichida yaratilgan faollik, qiziqish va harakat tezligini saqlab qolish.

III bosqich. Reflektsiya. Bu ehtiyotkorlik bilan tortish, baholash va tanlashdir. Fikrlash jarayonida yangi bo‘lgan ma’lumotlar o‘zlashtiriladi, o‘z bilimiga aylanadi. Bu talabalar va o‘qituvchilar faoliyatining asosiy maqsadiga aylanishi bilan e’tiborlidir. Mulohaza bosqichida o‘quvchilar o‘zlarining “men”i, o‘z harakatlari tajribasi va boshqa o‘quvchilar va o‘qituvchining harakatlaridan xabardor bo‘ladilar. Ular olingan ma’lumotlarni har tomonlama tushunadilar, umumlashtiradilar, o‘rganilayotgan materialga o‘zlarining munosabatini bildiradilar. Fikrlash bosqichida o‘rganilayotgan ma’lumotlarni tahlil qilish, ijodiy qayta ishlash va sharhlash amalga oshiriladi. Ish yakka tartibda, juftlikda yoki guruhlarda amalga oshiriladi. Ushbu bosqichning vazifalari: - talabalarning bir-biri va o‘qituvchi bilan fikr almashishi asosida olingan ma’lumotlarni yaxlit tushunish va umumlashtirish; - materialni o‘rganishning butun jarayonini tahlil qilish; O‘rganilayotgan materialga o‘z munosabatini rivojlantirish va uni qayta-qayta muammolashtirish (yangi "chaqiriq"). Menimcha, bunday dars tuzilishi inson idrokining bosqichlariga mos keladi. Avval siz so‘zlashingiz kerak, bu mavzu bo‘yicha bilganingizni eslab qoling, keyin yangi ma’lumotlar bilan tanishing, so‘ngra olgan bilimlaringizni qayerda qo‘llash mumkinligi haqida o‘ylang. Bunday yondashuv bilan nafaqat bolalar tomonidan bilimlarni chuqurroq o‘zlashtirish, balki moddiy aloqalar (bir xil mavzu doirasida, fanlararo, nazariy va amaliy) g‘oyasi ham amalga oshiriladi, uning bola tomonidan tuzilishi, talabalarning o‘z ta’lim maqsadlarini belgilashi o‘quv jarayoni uchun zarur ichki motivni yaratadi. Har bir bosqichning o'ziga xos maqsad va vazifalari, shuningdek, avvalo tadqiqot va ijodiy faoliyatni faollashtirishga, so'ngra olingan bilimlarni tushunish va umumlashtirishga qaratilgan xarakterli usullar majmuasi mavjud. Yuqoridagilardan kelib chiqib shuni aytishmiz mumkinki har bir talaba mavjud bo‘lgan barcha nazariy bilimlarni, amaliy ma’lumotlarni, ko‘nikma va qobiliyatlarni birlashtirgan integral kognitiv maydonni yaratadi. Agar talaba tanqidiy fikr yuritsa, u darsning istalgan bosqichiga osongina kiradi. Har bir bosqich vazifalarini bajarishga qaratilgan o‘ziga xos uslubiy uslublarga ega. Ularni birlashtirib, o‘qituvchi o‘quvchilarning yetuklik darajasi, darsning maqsadi va o‘quv materiali hajmiga mos ravishda darslarni rejalashtirishi mumkin. Tanqidiy fikrlashning har bir usuli va strategiyasi talabalarning ijodiy salohiyatini yuzaga chiqarishga qaratilgandir. Shuning uchun ham darsni zamonaviy ta’lim texnologiyalari asosida tashkillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.

Xulosa

Metodik tavsiyani qisqacha yakunlash o’rnida ayta olamizki maqolada ko’tarilgan:

“Ijodiy-tanqidiy fikrlashning xorijiy tillarni o’rganishga ta’siri” mavzusi asossiz emas va ushbu jihatlar XXI asr 20-yillarining eng global yangiliklariga aylanib ulgurdi.

Xorijiy tillarni o’rganishda hech qanday muammoga duch kelmaslik va har qanday vaziyatlardan ham oqilona chiqib keta olish uchun tanqidiy va ijodiy fikrlash qobilyatini shakllantirish yosh izlanuvchilarga ham shaxsiy tomonlama, ham ilm tomonlama ko’makchi bo’la oladigan omil ekanligini ta’kidlay olamiz.

Demak, xorijiy tillar orqali nafaqat bir tilni balkim o’sha til qabul qilingan mamlakatning madaniyati va tarixi, ma’naviyati va urf-odatlari, imkoniyatlari va xalqiga xos surfodatlarini o’rganish mumkin.

O’rganish jarayonida fikrlarni tahlilini to’g’ri qo’ya bilish maqsadni to’g’ri qo’yishni yuzaga keltiradi. Aynan yuqorida ko’tarilgan argumentlarga ko’ra ijodiy-tanqidiy fikrlashning xorijiy tillarni o’rganishdagi o’rni yuqori deb baholasak adashmagan bo’lamiz.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI

1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 10 dekabrdagi “Chet tillarini o’rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-1875-sonli qarori.

2. Elder, L. & Paul, R. (1994) Critical thinking: Why we must transform our teaching. Journal of Developmental Education, 18(1), 34-35.

3. Halpern, D. F. (1998).Teaching critical thinking for transfer across domains: Disposition, skills, structure training, and metacognitive monitoring.American Psychologist, 53(4).

4. Iriskulov A.T va boshqalar Kids‘ English pupil‘s book 2 sinf –Toshkent ―O’zbekiston; 2014

5. Lipman, M. (1991). Thinking in education. Cambridge: Cambridge University Press. Lipman, M. (2003) Thinking in education. New York: Cambridge University Press

6. Maiorana, V. P. (1992). Critical thinking across the curriculum: Building the analytical classroom. (ERIC Document Reproduction Service No. ED 347511).

7. Mirman, J. and Tishman, S. (1988) Infusing thinking through connections. Educational Leadership, 45(7), 64-65.

8. Kholmurodova, O. (2020). Journal Article Kumulyativ ertaklarning bolalar nutqiy rivonlanishdagi afzalliklari va ularni amaliyotga joriy etish ahamiyati. Архив Научных Публикаций JSPI.

9. Abduqahhor G’aniyevning “Tanqidiy fikrlash nima va uni qanday o’rganish mumkin?”, Ma’rifat gazetasi,2020.11.11, 43-soni. Baxtiyor.uz. sayti.

10. Amerikalik psixolog - Diane Xolper, “Tanqidiy fikrlash psixologiyasi” kitobi.

11. Sh.M.Mirziyoyev, Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy – iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturining eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruza. 2017-yil 14-yanvar.

12. Otabek Rahmonberganov, “Tanqidiy fikrlash nima?”, “Prezident Maktablari” telegram va you tube ijtimoiy tarmoqlaridagi rasmiy manzillari-kanallari: @prmakuz - telegram kanali, UstozUZ - youtube kanali,

13. William Hughes va Jonathan Lavery, Tanqidiy fikrlash: asosiy ko’nikmalarga kirish, 4-nashr Broadview, 2004.

14. Jon C. Bean, “Fikrlarni jalb qilish : Professorning yozma, tanqidiy fikrlash va sinab ko’rishda faol o’rganish bo’yicha qo’llanma, 2-son, Wiley, 2011.”

8