11
6-джы сыныф
Дерс мевзусы: «Сыныфтан тыш окъув « Не де аджайип бу кузь мевсими»
6-джы сыныф.
Дерс макъасады : талебелернинъ кузь дюльберлиги акъкъында тасавурларыны кенъиштирмек; иджадий хаялларыны козетюв кучюни (наблюдательность), нутукъларыны инкишаф этюв; ифадели окъувнынъ , эстетик дуйгъуларны, тувгъан табиаткъа севгини ашламакъ.
Интерактив усуллар
Дерс донатылувы: магнитофон, «Йыл мевсимлери» А. Вивальди, талебелернинъ иджадий ишлери кузь мевсими боюнджа (ресимлер, аппликация); чифтте чалышмакъ ичюн джедвель, индивидуаль варакъалар; фотомонтаж «Яшагъан еримнинъ экологик проблемлери», плакат «Группада чалышув къаиделери», «Шиирий кузь ассоциатив тюп», «Кузь аляметлери» языджылар ве шаирлер портреты; кузь япракъларындан гульдесте ве гербарийлер.
Дерс кетишаты
I . Тешкилий момент
1. «Дерске меракъ догъурув»- кичик музыка ибаре.
2. Оджанынъ кириш сёзю (музыка яваш янърай).
- Адамда энъ муим шейлер- бирер. Аят- бир дане, юрек- бир дане, Ватан да бир дане. Биз Ватансыз санъки тамырсыз терек.
Эльбет, биз озь топрагъымызны севемиз. Ирмакънынъ янъравукъ сеси, япракъларнынъ аджайип къокъусы, коктотайнынъ юнлю башчыгъы- оларсыз биз яшап оламамыз.
Япракъ шытырдысы,ер къокъусы,аванынъ тюси-бу шейлер халкънынъ санаатында тасвирлене.
Не къадар тылсымлы, айретли сезлер,сеслер,боялар тувгъан ернинъ дюльберлигини косьтере.Оларнынъ санааты Ватангъа,аджайип тувгъан табиатымызгъа севги дуйгъусындан догъа.Бугуньки дерсимиз табиат шиириетине багъышлана.
Табиат! «Интрига» мешгъулиети сизге насыл йыл мевсими акъкъында сёз кетеджеги ве бу йыл мевсими о шаирлернинъ, рессамджыларнынъ, бестекярларнынъ иджадына ильхам бере.
3. Интерактив мешгъулиет «Интрига» (сакълангъан сёз).
КМА – МА + УМО – МО + ЗАТ – АТ + Ь = КУЗЬ
4. Окъув фаалиет мотивациясы, дерснинъ мевзусы, макъсады ве меселеси.
- Бугуньки дерс сизге аджайип ве айретли дюньяны ачаджакъ. Бу- шииритте тувгъан еримизнинъ тасвири.
Шиириет- бу ойле бир муджезеки,онынъ джаны,юреги бар ве бизлерни эм агълаттыра ве кульдире.
Шиириет дюньясындасизни янъыкъуванчлы ачышлар беклей.Озь юреклеринъизни дюльберликке къаршы ачынъыз.Гузеллик,мераметлик не олгъаныны дуярсынъыз,табиат шиириети исе сизнинъ омюр бою достунъыз олсун.
5.Талебелер «чырайчыкъларнен» озь кейфлерини бильдире.
Оджа талебелернинъ кейфлерини 2-3 ибаренен ишке меракъландыра.
6.Дерснинъ шиары
Эр кестен- къабилиетине коре,
Эр биринъизге- мувафакъиет,
Эр кезге- къуванч.
7. «Умют» мешгъулиети.
Талебелер бу дерсте , не кореджеклерини,эшитеджеклерини,дуяджаджакъларыны Бойле ибаренен башлай; «Мен умют этем ….»Оджа да оларгъа къошула.
II. Талебелерини бильгилерини актуализациясы.
1. « Зеиний уджум»
-Насыл йыл мевсимлерини билесинъиз ?
-Севимли йыл мевсиминиз насыл ?
-Не ичюн сиз оны бегенесинъиз ?
-Шимди насыл йыл мевсими?
-Кузь айлары адларыны айтынъыз.
--Ким алтын кузьни бегене? Не ичюн ?
-Кузь пейзажи сизде насыл дуйгъулар ашлай?
Тахтада ерлешкен ресимлерге бакъынъыз ве кузьге келишмеген ресимлерни алып ташланъыз.
2.Саналаштырув.
Кузь озь бахшышлары ве сентябрь,октябрь ,ноябрь айларынен келип келе.
Тез етишти ягъмурлы кузь,
Кете дерске балалар,
Ягъмур ягъа гедже, куньдюз,
Энди сувуй авалар.
Кузь кельди,эм тереклернинъ
Япракълары текюльди.
Тарлаларда тютюнле де,
Бостанлар да сёкюльди.
Кузь балаларгъа суаль бере:
Насыл ай бизге кельди? (сентябрь)
Насыл ай бизге кельди? (октябрь)
Насыл ай бизге кельди? (ноябрь)
Айлар. Я сен кузь балаларгъа не кетирдинъ.
Алма:
Алма бою алмасы меним,
Мейваларны башы меним.
Ашасанъ агъызынъ балланыр,
Янакъларынъ алланыр.
Армутлар :
Сеитлерден кельдик биз
Сап-сарыдыр ренкимиз,
Ашагъанлар тез осер,
Ашамагъан пешман этер.
Юзюмлер:
Алушталы юзюмлер,
Сепетни яраштыра.
Къурумыз пек татлыдыр,
Шырамыз къувандыра.
Къайсы:
Мен Джанкойнинъ къайсысы,
Мейваларнынъ назлысы,
Менден татлы япарсынъ,
Къышта ашап тоярсынъ.
III. Окъув материаалны анъмакъ ве алгъыламакъ (осознание и восприятие).
Шляпа Де Боно интерактив усулы.
Беяз - малюмат топлав.
-Кузь акъкъында не билесинъиз?
-Къайдан оны билесинъиз?
-Ассоциатив тюбюни тизмек.
Япракъ тюшюв
Куньлер къыскъа, гедже…
Дервиза байрамы
Къушлар коче
Кузь
берекет
Сувукълар башлана
Айванлар къышкъа азарлана
Табиат адиселери
ягъмур
туман
чамур
ель
Тизильген ассоциатив тюбюмизге энди шиириет тюп теклиф этем, чюнки кузь ве шиириет узакъ девирден берли бирликтен, ич де айырылмай.
) - Кузь кельди, эм тереклернинъ
Япракълары тёкюльди.
Тарларарда, тютюнлер де
Бостанлар да сёкюльди.
(Осман Амит)
Куньлер къыскъа олды
Санъки болдургъанлар.
Кунешке фысылдап:
«Юкъла»- деп айталар. (Талебе иджадындан)
Бостанларда къавун-къарпызлар
Орькен атып пек мамур олды.
Ал янакълы алма,армутлар
Сепетлери рыкъма-рыкъ толды.
(О. Амит
Сентябрь айнынъ сонъки куньлери эди.Кунешнинъ сыджагъы эксильген.Челлерде, къырларда отлар къурумагъа,багъларда япракълар сарармагъа башлагъан эди.
Мавы къанатлы, къара бенечеклериолгъан, кок козьлю ,назик аякълы,севимли кобелечик де къонмагъа бир чечек,я да бир ешиль от тапалмай къайгъыланып юре эди.
(А. Герайбайдан)
Тез етишти ягъмурлы Кузь,
Кете дерске балалар.
Ягъмур ягъа гедже,куньдюз,
Энди сувуй авалар.
(О. Амит)
Гедже узай,кунь къыскъара,
Сувукъ арта,юкселе.
(Э.Шемьи-заде)
Бакъынъыз, балалар,
Турналар кочелер!
Сыранен тизильген
Дженюпке кетелер.
2.Къырмызы - ис (ощущения),теэссурат(впечатления), адамнынъ фааль дуйгъулары
А) музыканы динълев
Б) шиирий сатырларнынъ къыясы (талебелер окъуй)
Алтын Кузь. Нузет Умеров
Алтын Кузь,
Не ердесинъ…
Сырларынъ сейле кетсинъ!
Нечюн тильки йылгъасындан-
Кетти язлыкъ ювасындан?
Нечюн курюч акъкъаинлар
Япракъларыны къуыдылар?
Нечюн аюв Кузь сонъунда
Кирип кеткен къобасына?
Нечюн сувукъ чагъаракъта
Къарыкъ рузгяр ынъранмакъта?
Пенджерени нечюн ягъмур
Гедже къакъты такъыр-тукъур?
Ель. Р.Чайлакъ
Шашкъын ельчик,къайдан кельдинъ?
Ничюн сени корьмейим?
Не айтасынъ, анги тильде?
Анъламайым,бильмейим!
Анълат манъа. не истейсинъ?
Кель экимиз ойнайыкъ.
Юксек сельби тепесинде
Ал мениде, чыкъайыкъ.
Дост олайыкъ,сез берейик,
Тек эйилик япмагъа.
Къушлар киби , къанат керип,
Авеленип учмагъа.
- Музыканы ве шиирлерни динълегенде сизде насыл дуйгъулар пейда олды?
- Насыл теэссурат, ве ал шахснен сизде кузь уяндыра? Озь фикирлеринъизнен пайлашынъыз.
3) Сары - файда, кяр.
а)Кузь кельди,сарарды ем-ешиль япракълар,
Булутлы кок юзю оксюздай мугъайды. (А. Селимов)
-Бу фена…….
-Амма бунда да озь файдасы бар.
Кузь ягъмурлары ерни джибите ,демек, келеджек берекет номай оладжакъ.
Сиз ягъмурлар, чокъ ягъынъыз,
Ашыкъманъыз кетмеге,
Сизнен арта эт-ягъымыз,
Хамыр толар текнеге.
б)Табиат солуй….Биз кедерленемиз,амма онынънен берабер Кузь манзарасы,онынъ ренклери бизим энъ аджайип дуйгъуларымызны къозгъата.
в)Къушлар сыджакъ тарафларгъа коче.Не къарылгъачлар авелене,не турналар ойнайлар.Кедер….Бунда не яхшылыкъ?
Къушлар сувукътан ве ачлыкътан ольмез.Сыджакъ диярлар оларнынъ джаныны сакълар.Баарьде олар Кене эвге къайтар.
г)Къудретли Табиат муджезеге толу!Кузь тек солукънен кельмей,онынъ берекети буюк!
Кербалашкъан салкъымлар
Сергилерге балланыппишти,
Башлларыны эгген нарлар
Пишип-пишип,шербетке шишти.
4
-Ава кузьде насыл денъише?
-Адамларнынъ сагълыгъына Бойле авалар насыл тесир эт?
-Сувукъланмакътан насыл сакъланмакъ керек?
5)Ешиль-араштырма,янъы гъае тюсю
-Йылда учь йыл мевсими олып ,Кузь олмаса не олур?Сизинъ фикиринъиз…..
-Япракълар текюльмесе не олур?
-Табиат солумаса не олур?
6)Кок- фикир этюв акъкъында.
Бутюн япкъан ишлеринизден насыл нетидже чыкъармакъ мумкюн?
Нетидже: бир шейни не омюрде, не аятта муим.я да муим дегиль деп больменъиз.Эр шей муим,керекли,меракълы:эм Кузь,эм къыш,эм баарь,эм яз.
2 Чифтте чалышув
«Интрига» усулы
1.ЯКА-КА+ГЪА+МЯР-ЯР+УР
2.ЯЧА-ЧА ГЪЫР-ЫР+АВУ-ВУ
3.КУР-УР+ОДА-ДА+КИР-ИР
4.АРА-РА+ГЪАЧ-АЧ+ЛАР-АР+АЙ
5.СУР-УР+ЕР-Р+РУК-УК+ТА-А+ЕЕ
6.АРУ-РУ+ВЯТ-ЯТ+АРУ-РУ
7.КАЧ-АЧ+УЧА-ЧА+НАР-АР+Ь
8.КЪАР-АР+ЫВА-ВА+СРА-РА+КЪУР-УР+А+РА
9.ЕРЕ-РЕ+ЛАР-АР+Ь
10.ЭРА-РА+САВ-АВ+ЕВУ-ВУ
11.ГУР-УР+УЗА-ЗА+ЕЛИК-ИК+ИР-Р+К
12.СЮТ-ЮТ+АРУ-РУ+ВЯТ-ЯТ+А
Раатлыкъ дакъкъасы
Къолларны котердик,
Терек киби салландыкъ,
Къуш киби учтыкъ,
Еримизге отурдыкъ.
Группалларда иш
группада чалышув къаиделери:
ишни башламаздан командирни ве секундантни таинленмек
чалышкъандан башкъасына кедер этме
дикъкъатнен вазифени динъле
группанынъ эр бир иштиракъчысынынъ фикирини динълемек
берильген вакъытта ишни беджермек
эр бир иштиракъчыгъы сёз бермек
Кузь гульдесте ярдымынен группаларгъа бирлешмек:
синоптиклар- эмен япракъларындан гульдестелер
этнологлар- къашыкъ агъач тереги япракъларындан гульдестелер
несирджилер- сельби япракълрындан гульдестелер
рессамлар- акъкъаин япракъларындан гульдестелер
экологлар- ювез япракъларындан гульдестелер
шаирлер- чам япракъларындан гульдестелер
(бейджиклер ишлетиле)
Группаларны вазифенен таныштырув.
Синоптиклер
Шиар: «Табиатта ярамай ава олмаз»
Инструкция:
1) Джедвельде берильген табиат аляметлерини бир бирине къошунъыз.
I. къысым
Къырмыскъалар юваларына сакълана-
Орюмчек тез-тез агъ оре-
Къушлар къабарды-
Торгъай дамнынъ тюбюнде сакъланса.
II. къысым
ава бозуладжакъ (3)
тезден аяз оладжакъ (4)
афат оладжакъ (1)
къуру авагъа (2)
2) Тезайтымны азырламакъ
Давран, денъиз, далгъаларгъа,
Долан дал далгъаларгъа.
Эв ишини такъдим этмек (кузь аляметлерини айтмакъ).
Этногрофлар
Шиар: «Халкънынъ адетлерини унутмамакъ, оларны тиклемек ве кечирмек».
Инструкция:
Аталар сёзлерини битирмек (джедвельни ишлете).
Арпа къылчыкъсыз (олмаз).
Бир къанатнен къуш (учмаз).
Озюне бакъма, ишине (бакъ).
Боденеден къоркъкъан тары (экмез).
Тапмаджаларны тапынъыз (джедвель).
Акъшам кетер,
Саба келир. (Кунеш)
Юре, юре къапы ачар,
Озю корюнмей къачар (Ель)
Кичкене бир ханенинъ
Секиз одадыр ичи.
Одаларда сыранен,
Отурыр юзер киши. (Нар)
Асты тери, устю тери,
Ичинде баллы ери. (Инджир)
Эв ишини такъдим этмек (Дервиза байрамы акъкъында малюмат).
Экологлар
Шиар: «Деделерни унутма- табиатны сакъла»
Инструкция:
Меселени чез:
Али- мераметли бала. Янында ачувны корьсе, оны мераметли илле япмагъа истей.
Бир кунь о озенге келип, Бойле манзараны коре. Туристлер атеш якъып оны сувнен сёндюрмегенлер, озьлеринен кетирген кягъытларны ве консерва къутуларны джыймагъанлар.
- Насыл пусюр адамлар, Бойле ялыны бозмакъ джинаеттир!- къычырды Али.
- Эр шейни тертипке къойлмалы! Бутюн чоплюкни топлап, озенге ташласам экенми?
Ялы кене темиз ве дюльбер олур!
Яшагъан еринъизнинъ эколог меселерини айтынъыз.
Эв ишини такъдим этмек («Яшагъан еримнинъ экологик проблемлери» фотомонтаж).
Несирджилер
Шиар: «Ким айтса, о сача, ким динълесе- топлай».
Инструкция:
Метинни къырымтатар тилине терджиме этмек.
Эв ишини такъдим этмек (инша-миниатюра «Алтын кузь»).
Шаирлер
Шиар: «Шиириет ве кузь даима бирликте».
Инструкция:
Берильген сёзлерге къафие тапмакъ:
олмаз-
япарсынъ-
япрачыкъ-
къыздыра-
Насыл сёзлер джоюлгъан:
Дагъгъа бардыкъ (арабанен).
Фындыкъ джыйдыкъ (торбанен).
Арабамыз къырылды
Фындыкъларымыз (тёкюльди).
Тез етишти ягъмурлы (кузь).
Кете дерске (балалар),
Ягъмур ягъа гедже, (куньдюз),
Энди сувуй (авалар).
Титислене эр бир (якъ).
Сувукъ арта (кунь-куньден).
Бузлап башлай (таш-топракъ).
Къара къышнынъ (огюнден).
Эв ишини такъдим этмек (кузь акъкъында шиирни ифадели окъув).
Рессамлар
Шиар: «Догърусын керек айтмакъ - балалар севе ресим чызмакъ».
Инструкция:
Япрачыкъларнен кузь-къызы ресмини яраштырмакъ.
С. Шишко «Япракъ тюшюв» («Листопад») ресмини тасвир этмек.
Эв ишини такъдим этмек (балалар реисмлернинъ сергиси).
Группаларнынъ презинтациясы.
Пекитюв.
IV. Дерснинъ рефлексиясы:
Насыл мевзу боюнджа бугунь чалыштыкъ
Реаль нетиджени умютнен къыяс этинъиз
Насыл къыйынджылыкъларнен дерсте раст кельдинъиз
Шахсий иджади ишинизде нелер дуйдынъыз
Не ичюн кузьни алтын ве берекетли дейлер
Кузь башкъа йыл мевсимлеринден ненен айырыла
Насыл шаирлернинъ эсерлери сизде буюк теэссурат къалдырды
Бу сатырларнынъ муэллифи ким.
Алтын кузь
Не ердесинъ?
Сырларынъ сёйле кетсин!
V. Дерс нетиджеси. Баалав.
VI. Эвге вазифе.
3 вариантта кузь акъкъында шиирлер азырламакъ: эрте, орта, кечь кузь.
)Къара-менфий тарафларыиы корьмеге ярдым эте.
