Абибулла Одабаш "Осенняя пора"

3 сыныф

Дерс мевзусы: «Яз кечкен сонъ, кузь келир»

Абибулла Одабаш «Кузь айында»

Бу ильк кузь айнынъ саба нефеси

Баарьни эслетир, гонъюллер охшар.

Дженюпке ёл алгъан турналар сеси

Бу гузель сабагъа гузеллик къошар.

( Эшреф Ибраимден)

Дерс макъсады:

-Абибулла Одабашнынъ аяты, иджады ве шахсиетинен кенъишче таныштырмакъ;

-языджнынъ идждына, халкъымызнынъ тарихына меракъ догъурмакъ;

-талебелернинъ кузь дюльберлиги акъкъында тасавурларыны кенъиштирмек;

-иджадий хаялларыны козетюв кучюни, нутукъларыны инкишаф этюв, ифадели окъувнынъ, эстетик дуйгъуларыны, тувгъан табиаткъа севгини ашламакъ;

-талебелерни мустакъиль чалыштырмагъа, малюматларны озьлери топламагъа алыштырмакъ;

Дерс донатылувы: языджынынъ терджимейиалынен багълы презентация, дерсликлер, карточкалар, магнитофон, «Йыл мевсимлери» А. Вивальди, талебелернинъ иджадий ишлери кузь мевсими боюнджа (ресимлер, аппликация) , «Кузь аляметлери» языджылар ве шаирлер портреты, кузь япракъларындан гульдесте ве гербарийлер, топ оюны, богъчачыкъ оюны, «Кузь оюны».

Къулланылгъан усулий технологиялар: презентация шекилинде марузалар,эвельден азырлангъан мевзуларнен талебелернинъ чыкъышлары.

Дерснинъ типи: янъы мевзуны менимсев дерси ве оны пекитюви.

Дерс кетишаты:

I.Тешкилий къысым :

а) Селямлашув.;

б) Дерснинъ мевзу ве макъсадынен таныш этмек.

в) Нутукъ инкишафы дакъкъасы.

г) «Дерске меракъ догурув»- кичик музыка ибаре.

2. Оджанынъ кириш сёзю ( музыка яваш янърай)

- Адамда энъ муим шейлер- бирер. Аят-бир дане, юрек- бир дане, Ватан да бир дане. Биз Ватансыз саньки тамырсыз терек. Эльбет, биз озь топрагъымызны севемиз. Имракънынъ янгъыравукъ сеси, япракъларнынъ аджайип къокъусы, коктотайнынъ юнлю башчыгъы- оларсыз биз яшап оламамыз. Япракъ шытырдысы, ер къокъусы, аванынъ тюсю- бу шейлер халкънынъ санаатында тасвирлене.

Не къадар тылсымлы, айретли сёзлер, сеслер, боялар тувгъан ернинъ дюльберлигини косьтере. Оларнынъ санааты Ватангъа, аджайип тувгъан табиатымызгъа севги дуйгъусындан догъа. Бугуньки дерсимиз табиат шиириетине багъышлана.

Келинъиз талебелер бир масал динълейик, ве сонъра исе дерсни девам этерик.

Бу масалда насыл мевзугъа якъын сёзлерни эшиттинъиз?

1. торгъайчыкъ, от, терек, кунеш, тавукъ.

Я бу сёзлер насыл сёзнен багълыдыр?

Интерактив мешгъулиет «Интрига»(сакъланылгъан сёз)

Тахтада сакъланылган сёз язылган. Келинъиз бу сёзни тапайыкъ.

КМА-МА+УМО-МО+ЗАТ-АТ+Ь=КУЗЬ

Бугуньки дерс сизге аджайип ве айретли дюньяны ачаджакъ.Бу шиириетте тувгъан еримизнинъ тасвирини, гузеллигини кореджемиз.

3. Биз бугунь сизлернен Абибулла Одабашнынъомюр ве яратыджылыгъынен таныш оладжамыз.

Абибулла Одабаш акъкъында презентация косьтермек

Оджа шиирни окъуй.

«Кузь айында»

Алтын кунеш сакълана

Булутларнынъ артына,

Коклер куськен, ер кульмей,

къушчыкълар эп агълана.

Еллер эсе, дувулдай,

Япракъларны къувалай,

Къачышсалар япракълар,

Ель оларны обалай.

Ачувлангъан озенлер,

Дагълар даргъын гурьлейлер.

Буз булутлар коклерде:

«Ягъмур келе, къач!»-дейлер.

а) Бу шиирде не акъкъында айтыла?- кунеш сакълана, коклер куськен, ер кульмей, къушчыкълар агълай, еллер эссе, япракълар токюле.

б) бу шиирде насыл бильмеген сёзлер раст кельди?

Коклер куськен-мугъайгъан, сыткъан; небо расстроенное.

Даргъын гурлейлер- обиженно

Показать рисунки.

б) Кузь мевсимине келишкен сёзлерни тахтада язынъыз.

Алтын кунеш, коклер куськен, еллер эссе, япракълар къачыша, ачувлангъан озенлер,буз булутлар, ягъмур келе.

Талебелер шиирни окъуйлар.

Азбаргъа бакъынъыз. Я бизде бугунь авасы насыл?

Авасы салкъын, булутлы, елли, кунешсиз.

Сизин кейфинъиз насыл тюсте япрачыкъкъа келише?

Талебелер япрачыкъларны терекке япыштыралар.

4. Талебелернинъ бильгилерини актуализациасы. «Мий уджумы»

-Насыл йыл мевсимлерини билесинъиз?- яз, къыш ,баарь, кузь.

-Севимли йыл мевсиминъиз насыл?- яз, къыш ,баарь, кузь.

-Шимди насыл йыл мевсими?- кузь.

-Кузь айларыны адларыны айтынъыз?

Ким алтын кузьни бегене?

5.Тахтада ерлешкен ресимлерге бакъынъыз ве кузьге келишмеген ресимлерни алып ташланъыз.

6. Раатлыкъ дакъкъасы.

Бу сыныф, бу рале.

Бу китап, бу талебе.

Бу огълан, бу къыз.

Бу оджа, бу биз.

Къолларны котердик, терек киби салландыкъ.

Къуш киби учтыкъ. Япракъ киби токюльдик. Еримизге отурдыкъ.

7. Энди исе мен сизлерге кузь акъкында тапмаджалар айтарым сизлер исе тапынъыз.

- Мектеп къапысы ачылды

Насыл ай бизге кельди? ( сентябрь)

-Аюв юкъугъа азырланды

Насыл ай бизге кельди? (октябрь)

-Къарнен ягъмур талаша

Насыл ай бизге кельди? ( ноябрь)

Машалла сизге.

Энди исе айлар бизге озлерининъ оюнларыны костереджеклер.

Фериде. «Сентябрь»

Эр сене бизде сентябрь келе,

Буюк къуванч балалар омрюнде.

Эр бири туралар эрте,

Гульдестелер тутып кетелер мектепке.

Эр ерде мектеплер къапысы ачыкъ,

Ичинде ралелер, суретлер.. Ярашыкъ.

Ильки чанъ къакъыла. Башлана дерслер,

Балалар дерс динълей, эксиле сеслер.

Халкъларгъа кузьнинъ кельгени дуюла.

Мавиле «Октябрь»

Булутлар долана, кок юзю къарара.

Эссе салкъын ель, япракълар сарара.

Кунь бираз къыскъара, геджелер узана,

Сыкъ ягъа ягъмурлар, сокъакълар сувлана.

Багъчада мейвалар, багъларда юзюмлер.

«Бизлерни къалдырмай, тез джыйып алынъ!»- дер.

Шеэр, кой севине, бол олды берекет!

Урь эмек байрамын къаршылай Мемлекет!

Мадина.Ноябрь.

Титислене эр бир якъ,

Сувукъ арта кунь-куньден,

Бузлап башлай таш-топракъ

Къара къышнынъ огюнден.

Эльден юрттан джоюла

Гузелликнинъ эсери.

Муурьленип къоюла

Бульбуллернинъ сеслери.

7. Кузьде пек чокъ себзелер пише. Я сизлер насыл себзелер билесинъиз?

Машалла. Къана бакъайыкъ корьмейип себзелерни танырсынъызмы?

Бокъчачыкъ оюны.

Талебелер бокъчачыкътан себзелерни корьмийип адыны айталар.

8.Шляпа де Боно интерактив усулы.

Насыл ассоциациалар билесинъиз? Ассоциатив чалысы.

Кузь

Япракълар тёкюле, куньлер къыскъара, берекет джыйыла, сувукълар башлана, ягъмур ягъа, туман тюше, ель эсе, къушлар коче, айванлар къышкъа азырлана.

9. Балалар я сизлер кузь акъкъында насыл шиирлер билесинъиз?

Фахри.

«Кузь»

Кузь кельди, сарарды ем-ешиль япракълар,

Булутлы кок юзю оксюздай мугъайды.

Ёрулгъан адамдай- сюрюльген топракълар,

Чёль, байыр, дерелер ягъмурдан бонъайды.

Эр ерден зенгин, бол берекет джыйылды.

Акъсакъал къышбабай кельмекичюн бель багълай.

Чевреде къушларнынъ давушы тыйылды,

Тек байгъуш чегертки; «Яз битти»- деп агълай.

Фериде.

«Ягъмурлы кузь»

Тез етишти ягъмурлы кузь

Кете дерске балалар.

Ягъмур ягъа гедже-куньдюз,

Энди сувукъ авалар.

Койлюлер багъ-багъчадан

Емишлерни джыялар.

Сайлап-сайлап яхшыларын

Сепетлерге къоялар

.
Камила.

«Турналар кочелер»

Бакъынъыз балар, турналар кочелер!

Сыранен тизильген, дженюпке кетелер

Бириси алдында, къалгъаны артында
токътамай учалар, сувукътан къачалар

Бакъынъыз балалар, турналар орюне,

Узакътан не къадар уфачыкъ корюне.

Турналар, турналар! Узакъкъа учалар.

Булуттан сув ичкен, чыдамлы турналар!

Айтынъыз, турналар, ёлунъыз къаякъа?

Къайтынъыз турналар, къайтынъыз бу якъкъа!

Джемиль.

«Кузь»

Кузь кельди, эм тереклернинь

Япракълары тёкюльди.

Тарлалар да, тютюнлер де,

Бостанларда сёкюльди.

Не къарылгъач авелене,

Не турналар ойнайлар,

Не чибин бар къораларда,

Не чиркийлер къайнайлар.

Тек къаранлыкъ геджелерде

Эссе сыртнынъ еллери.

Санки дерсинъ чертип чала

Телефоннынъ теллери.

Машалла сизлерге.

10. Мен сизлерге эвге вазифе берген эдим. Кузьге багъышлангъан аппликация япаджамыз деп. Сизлер исе аппликациягъа япракълар, гуллер джиймакъ керек эдинъиз. Азырсызым?

Талебелер аппликация япалар. Ве аппликацияларыны такъдим этелер.

11. Пекитюв.

1. Насыл мевзу боюнджа чалыштыкъ?

2. Насыл шиирнен таныш олдыкъ?

3.Не ичюн кузьни алтын ве берекетли дейлер?

Топ оюны. Келинъиз топ оюны ойнайыкъ. Мен сизлерге топ атам сизлер исе кузьнен багълы сёзлер айтасыз.

12. Насыл кейфинъиз котерильдими? «Чырайчыкълар» карточкасынен озь кейфинъизни косьтеринъиз.

Талебелер тахтагъа карточкаларны япыштыралар.

13. Дерс нетиджеси. Баалав.

14. Эвге вазифе. Кузь акъкъында ресим сызып кельмек. Берильген сезлернен джумлелер тизьмек: Япракълар тёкюле, куньлер къыскъара, берекет джыйыла, сувукълар башлана, ягъмур ягъа, ель эсе, къушлар коче.

Кузь наратчыгъы.

Баарьде, язда нарат корюнмей эди, лякин кузьде корюнди. Отларны, япракъларны четке чекип, эр бир ерге козь этти.

Тереклерден япракълар тёкюльмекте.

Чокъ йыллар кечти, лякин эр йыл кузьде наратчыкънынъ догъулгъан куню ола. Тереклер буны хатырлап, онъа эдиелер багъышлай.

Титрек къавакъ (осина) къырмызы фенерчиклер, къашыкъ агъач (клён) алтын йылдызчыкълар, тал (ива) исе тунч (бронза) балычыкълар багъышлайлар.

Наратчыкъ бахтлы ве къуванч иле тура, чюнки онынъ пытакъларында чокъ-чокъ бахшышлар, пытакълар эдиелернен толу.

Тикенли наратчыкъ дюльбер ве зийнетли урбаларгъа кийине: алтын, тунч, къырмызы.

5. Суаллерге джевап беринъиз:

1. Наратчыкъ насыл йыл мевсиминде догъды?

2. Онъа тереклер насыл эдиелер багъышлайлар?

3. Ресимге бакъып наратчыкънынъ зийнетли урбаларда олгъаныны тасвир этинъиз.

Кузь.

III. Ресим устюнден чалышув.

1. Тахтада насыл ресим тасвирленген?

2. Агъзавий иш шекильде айталар.

3. Ярдымджы сезлерге эсасланып сез бирикмелери ве джумлелер тизелер.

ягъмурлы сувукъ

Кузь

сыджакъ эрте булутлы

яш япракъсыз

къыскъа Тереклер узун

къарт

балабан

япракъларнен орьтюльген

чамурлы

Ер

тегиз

Узакъта орман , сыкъ сачылгъан тереклер;

Кок мавы, булутлы

Тахтада мустакъиль язалар

Лугъат иши кечириле

Кичик икяе тизелер, сыныфны таныш этелер.

Тизильген икяелерини дефтерлерине къайд этелер.

Ресимде къыш мевсими тасвирленген. Къышнынъ сувукъ куньлери . Ер бем- беяз къарнен къаплангъан. Тереклернинъ япракълары бутюнлей текюльген ве оларнынъ пытакълары да къарнен орьтюльген. Куньлер къыскъарып геджелер узайды. Кок булутлы. Узакъта сыкъ сачылгъан тереклер де корюне. Къыш бу йыл эрте кельди.

IV.Озь сыныфдашлары Рустемнинъ ресимлеринен танышув.

Ресимлерини комментирлей.

V. Группаларда чалышув

1. кузь акъкъында аталар сезлери;

2. эгленджили грамматика.

Сыныф эки группагъа болюне. Тахтада эки ресим асувлы. Эр бир группа кягъытларгъа керекли сезлерни язып япыштыраджакълар.Группанынъ буюги тез вакъытта икяечик тизмек керек.(азырланмайып)

1. Аталар сезюни догъру тизмек:

- Йигитке къыркъ унер…

- зенаатсыз адам - …

- Къышны яздан…

VI. Дерснинъ нетиджеси

Бугуньки дерстен насыл файдалы малюмат алдыкъ.

VII Эвге вазифе.

Аталар сезлерини , янъы сезлерни эзберлемек. Къырымтатар рессамлары акъкъында малюмат тапмакъ.