Этапы психического развития ребенка

Çaganyň ýaş aýratynlyklary boýunça ösüş döwürleri .

1 . Bäbeklik döwüri (1 ýaşa cenli);

2 . Irki çagalyk döwri ( 1 ýaşdan 3 ýaşa çenli);

3.Mekdebe çenli döwründen öńki döwür (3 ýaşdan 5 yaşa çenli).

4.Mekdebe çenli döwri (5 ýaşdan 7 ýaşa çenli);

5.Kiçi mekdep ýaşy döwri (6 ýaşdan 11 ýaşa çenli);

6.Ýetginjeklik döwri (11 yaşdan 15 ýaşa çenli).

7.Uly mekdep ýaşly döwri (15 ýaşdan 17 ýaşa çenli);

Täze doglan döwür

• . Bu döwür çaganyň ömrüniň ilkinji aýy hasaplanýar. Durmuş şertleriniň düýpgöter üýtgemegi (daşarky barlyk) çaganyň bedenini düýbünden täze we yzygiderli üýtgeýän daşky gurşaw faktorlaryna uýgunlaşmaga mejbur edýär. Bu, täze doglan çaganyň köp organlarynyň we ulgamlarynyň işine täsir edýär, käwagt olaryň bozulmagyna sebäp bolýar. Ilkinji 2-4 günüň içinde täze doglan çagalar horlanmak (dogluş agramynyň 6-10%), bagryň wagtlaýyn näsazlygy we gyzyl gan öýjükleriniň dargamagy, giperemiýa (deriniň gyzarmagy, käwagtlar bilelikde) ýaly hadysalary başdan geçirýärler. gabyk), ýeterlik termoreýulýasiýa (daşky gurşawyň temperaturasyna baglylykda bedeniň temperaturasy üýtgeýär), netijede çaga gyzyp ýa-da gipotermiki bolup biler. Birinjiniň ahyryna - ikinji hepdäniň başynda, adaty iýmitleniş we täze doglan çaga ideg etmek şertlerinde, näsazlyklaryň köpüsi düýbünden ýok edilýär.

Irki çagalyk döwri

• Bu ýaşda çaganyň ösüş we ösüş tizligi birneme haýallaýar. Boýuň ýokarlanmagy 8-10 sm, agramy ýylda 4 - 6 kg. Bedeniň gatnaşygy üýtgeýär, kelläniň ululygy birneme azalýar: täze doglan çaganyň bedeniniň uzynlygynyň 1/4 böleginden 3 ýaşly çagada 1/5 çenli. Dişleriň bolmagy (ýylyň ahyryna çenli 8 bolmaly), iýmit siňdiriş şireleriniň mukdarynyň köpelmegi we konsentrasiýasynyň ýokarlanmagy çagany iýmitlenmekden umumy stoluň başyna geçirmek üçin esas bolup hyzmat edýär.Durmuşyň ikinji ýylynyň çagalarynda intensiw ulalmak we myşsa-skelet ulgamynyň emele gelmegi ýüze çykýar. Nerw ulgamy we duýgy organlary çalt ösýär, hereketleriň utgaşdyrylyşy gowulaşýar, çagalar daşarky dünýä bilen has giň aragatnaşyk gurmaga mümkinçilik berýän özbaşdak ýöräp başlaýarlar. Çaga ussatlygy (bu ýaşdaky çagalaryň söz düzümi 200–300-e ýetýär, olar diňe aýry sözleri däl, eýsem ähli sözlemleri hem aýdýarlar).Daşarky dünýä bilen has giň aragatnaşyk ýokanç kesellere ýokaşmak üçin has uly mümkinçilik döredýär. Mundan başga-da, ýaşyň ulalmagy bilen ene tarapyndan çaga geçýän passiw immunitet gowşaýar we çagalarda ýokançlyk howpy ýokarlanýar. Şeýle-de bolsa, bu ýaşdaky ýiti we dowamly iýmit siňdiriş we iýmitleniş bozulmalary, ömrüniň birinji ýylynyň çagalaryna garanyňda az bolýar.Çagalaryň dokumalary henizem gaty näzik we aňsat goragsyz, çaga henizem gowy ideg zerur; Mekdebe çenli çagalyk döwründe çagalar bilen oýlanyşykly we yzygiderli terbiýeçilik işine zerurlyk artýar.

Berkarar döwletimiziň Galkynyşlar döwründe umumyadamzat gymmatlyklarynyň iň naýbaşylaryny özünde jemleýän nesliň kemala gelmegi üçin dünýä derejesinde, milli ruhda bilim-terbiýe bermek baş wezipe bolup durýar. Dünýä derejesinde abzallaşdyrylan mekdebe çenli çagalar edaralarynda körpe nesle berilýän bilimiň hili kämilleşýär, mazmuny baýlaşýär. Nesil terbiýesi döwletiň iň ileri tutýan ugurlarynyň biri bolup, bagtly geljegi, bagtyýar dowamaty kemala getirmegi göz öňünde tutýar.

Hormatly Prezidentimiz tarapyndan ýörite Karar bilen kabul edilen “Çaganyň irki ösüşi boýunça 2020-2025-nji ýyllar üçin milli strategiýanyň durmuşa geçirilmegi üçin iş meýilnamasyny” boýunça uly işler alnyp barylýar. Bu Maksatnama çaganyň irki ýaşyndan başlap, ösüp gelýän ýaş nesliň bähbidini, çagalaryň hemmetaraplaýyn sazlaşykly ösüşiniň, saglygynyň, olaryň mekdebe taýýarlygynyň talabalaýyk bolmagyny göz öňünde tutýar .

Türkmen ylmynyň pajarlap ösýän döwründe hemmetaraplaýyn sazlaşykly ösen sagdyn we bilimli nesli kemala getirmek, olary mekdebe taýýarlamak baradaky Maksatnamanyň işe girizilmegi onda goýlan meselelere ylmy-usuly taýdan seretmegi talap edýär. Pedagogika we psihologiýa boýunça ylmy-barlaglar çaganyň döredijilikli ukyplarynyň, pikirlenmesiniň ösüşiniň mekdebe çenli döwre düşýändigini görkezýär. Çagalar baglarynda dürli ugurlar boýunça ilkinji düşünjeler berilýär. Geçilýän sapaklar arkaly terbiýäniň dürli görnüşleri esasynda berilýän maglumatlar körpeleriň maşgalada alan düşünjeleriniň üstüni ýetirýär, sözleýşiniň,pikirlenmesiniň kämilleşmegine täsir edýär.

• Çaganyń psihikasynyń ösüşi barada psihologlar tarapyndan dürli-dürli pikirler öńe sürülipdir.Birnäçe pedagoglara we psihologlara çaganyń psihiki ösüş aýratynlyklary barada nädogry düşündiriş beripdirler. Olar çaganyń psihiki ösüşiniń sebäplerini dogry düşündirmändirler. Olaryń birnäçesi çaganyń psihiki aýratynlygynda nesle geçijilik esasy rol oýnaýandyr, okatmak we terbiýe bermek prosesiniń bolsa hiç hili ähmiýeti ýokdur diýip belläpdirler. Şeýle pikirleriń täsiri netijesinde jemgyýetçilik gatnaşyklarynda deńsizlik emele gelipdir. Şahsyýetiń hemmetaplaýyn ösüp kemala gelmeginde sosial gurşawy, bilim we terbiýe bermek ýaşaýyş durmuşyny dogry guramak zerur zatlar hasaplanýar.

Çaga bilim we terbiýe bermegiń nerw sistemasynyń tiplerni we psihologik aýratynlyklaryny hasaba almagy göz öńünde tutmalydyr. Çaganyń dogumly bolmaklygyny dürli tiplerde hem dürli terbiýeçilik täsiriniń netijesinde terbiýelemek mümkindir.Şahsyýeti terbiýelemekde işiń dürli görnüşleri: okuw, oýun, zähmet işleri ulanylýar.

Platonyň we Aristoteliň çagalary terbiýelemek pikirleri

Platonyň çagalary terbiýelemek pikiri

• Çagalaryň ilkinji duýgularynyň lezzet we agyrydygyny, çagalaryň ahlak we ýagşylyk baradaky pikirlerini reňkleýändigini öňe sürdi.

• Filosof, bilim serişdeleriniň biri hökmünde oýunlara, çagalara edebi eserleri we mifleri okamaga we gürrüň bermäge aýratyn ähmiýet beripdir.
• Platon ýaş çagalara nämäni okamalydygyny we nämäni okamalydygyny kanun arkaly kesgitlemegi zerur hasaplady.
• Şeýle hem, terbiýesinde aýdymlara we tanslara uly ähmiýet beripdir.
• Platon mekdebe çenli bilimiň mundan beýläk-de ösmegi üçin örän möhüm bolan ulgamda ýaş çagalary terbiýelemek meselesine ilkinji bolup garady.

Platon mekdebe çenli bilimiň ösüşini guramak üçin belli bir ulgamy teklip etdi:

• 3 ýaşdan 6 ýaşa çenli şäheriň ýa-da obanyň ähli ýaşaýjylarynyň çagalary oýun üçin ýörite ýerlere ýygnanmalydyr. Şol bir wagtyň özünde, kanunyň goragçysy hökmünde ýörite bellenen aýallar tertip-düzgüni saklamaly we oýunlara ýolbaşçylyk etmeli.

• 6 ýaşdan 12 ýaşa çenli mekdepdäki çagalar okamagy, ýazmagy, sanamagy, şeýle hem aýdym-saz gurallaryny çalmagy öwrenýärler.

• 12-16 ýaş aralygyndaky palestra gatnaşýarlar, bu ýerde esasy üns hemme taraplaýyn bedenterbiýe.

• 16 ýaşdan başlap, esasan amaly maksatlar üçin arifmetikany, geometriýany we astronomiýany öwrenýärler.
• 18 ýaşdan 20 ýaşa çenli, ýörite harby-fiziki tälim alýarlar. Bu etapda, mümkinçiliklerine görä söweşijiler, senetçiler, daýhanlar we söwdagärler kategoriýasynda galmaly adamlaryň bilimleri gutarýar.

• Diňe ruhuň paýhasly bölegi bolan adamlar 30 ýyla çenli filosofiýany öwrenýärler, abstrakt pikirlenmäni ösdürýärler, geometriýa, arifmetika, astronomiýa, aýdym-saz teoriýasyny öwrenýärler we hökümet işlerine taýýarlyk görýärler. Akyl taýdan iň güýçli hökmünde bu toparda tapawutlanýanlar okuwlaryny dowam etdirýärler we filosofiýany özleşdirip, döwletiň hökümdarlary bolýarlar

Aristotel bilimiň üç tarapyny kesgitledi: fiziki, ahlak we akyl

• Bilimiň maksadyny ruhuň ýokary taraplaryny ösdürmek - paýhasly we berk erkli hasaplady; bilim döwletiň meselesi hasaplanýar, sebäbi bilim döwlet ulgamyny güýçlendirmek üçin bir serişdedir we adam raýat derejesine ýeten adam, şeýle hem çagalaryň ýaş aýratynlyklaryny hem göz öňünde tutýar. Aristotel filosofiki etiki garaýyşlarynyň esasynda ahlak terbiýesini gurup, akyl talaplaryna laýyklykda ahlaklylygy gowy iş hökmünde kesgitledi. Çagalaryň ahlak terbiýesi ahlak hereketlerine esaslanýar. Bedenterbiýe güýçli, owadan, çeýe bedeni ösdürmeli we adamda ruhy we ahlak ýörelgelerini berkitmäge kömek etmelidi.

• Adamyň kemala gelmegine täsir edýän faktorlar: adamy gurşap alýan we duýgular bilen duýulýan daşarky dünýä; adamda özüne mahsus meýilleri ösdürýän içki güýçler; adamyň ukyplaryny jemgyýet-döwlet üçin zerur ugurda ösdürýän maksatly bilim. Aristotel bilimiň tebigy laýyklyk ýörelgesini öňe sürdi, ilkinji ýaş döwrüni döretd i (7 ýaşa çenli, 7 ýaşdan 14 ýaşa çenli, 14 ýaşdan 21 ýaşa çenli).

Aristoteliň pedagogiki teoriýasy

• Aristotel mekdebe çenli ýaşdaky bilime uly üns beripdir. 7 ýaşa çenli maşgalada çagalaryň terbiýelenmelidigini öňe sürdi. Tebigata laýyklyk ýörelgesine eýerip, Aristotel mekdebe çenli ýaş barada umumy düşündiriş berdi. Onuň pikiriçe, 7 ýaşa çenli çagalarda ilki bilen bedenini ösdürmeli. Çagalar üçin esasy zat iýmitlenmek, hereket etmek, gatylaşmak. Çagalar ýaşa laýyk oýunlar bilen meşgullanmalydyrlar, hekaýalary we ertekileri diňlemekden peýdalanýarlar we çagalara söz öwretmeli. Ene-atalar 5 ýaşyndan başlap olary mekdebe taýýarlamaly.

• 7 ýaşynda oglanlar döwlet mekdeplerine gatnaýarlar (filosofyň pikiriçe, aýallar erkekler ýaly bilim almaly däl). Aristotel mekdepleriň hususy däl-de, köpçülige açyk bolmalydygyny nygtady, sebäbi raýatlaryň bilim almagy döwletiň aladasydyr: “Bir adam ... her bir raýatyň özbaşdakdygyny pikir etmeli däl; ýok, ähli raýatlar döwlete degişlidir, sebäbi olaryň her biri döwletiň bir bölegidir. Her bölejik hakda alada etmek, elbetde, bilelikde alnan tutuşlygyna ideg etmegi aňladýar. Mekdeplerde çagalar ilki bilen bedenterbiýe bilen meşgullanýan gimnastika mugallymlaryna gidýärler. Mundan başga-da, çagalar mekdepde okamagy, ýazmagy, sanamagy, surat çekmegi we aýdym-saz öwrenýärler. Aristotel estetiki we ahlak taýdan bilim serişdesi hökmünde aýdym-saza uly ähmiýet beripdir.

• Aristoteliň pikiriçe, çagalaryň ahlak terbiýesi ahlak hereketleriniň ýerine ýetirilmegine esaslanýar - islenilmeýän hereketleriň ýygy-ýygydan gaýtalanmagy, aşa bolmaly däl, tersine, pikirli we orta bolmaly. Şeýle deňagramly gylyk-häsiýeti ahlakly hasaplamak bolar. Ene-atalar ilkinji nobatda çagalaryň ahlak terbiýesine gatnaşmalydyrlar .

• Aristoteliň pedagogiki teoriýasyny ösdürip, gul eýe bolan aristokratiýanyň wekili hökmünde ilkinji nobatda erkin doglan raýatlaryň bilim almagy we gul eýeçilik edýän döwletiň gülläp ösmegi bilen gyzyklanýar.

• Aristoteliň garaýyşlary gadymy pedagogikada we pedagogika ylmynyň soňraky ösüşinde uly täsir edipdir.

ÇAGANYŇ IRKI ÖSÜŞINIŇ WAJYPLYGY

Şahsyýet dürli ýaş döwürlerinde işiń görnüşi bilen meşgur bolýar. Dürli ýaş döwründe haýsy hem bolsa bir iş esasy iş hasaplanýar. Şol işiń görnüşi hem çaganyń psihiki we fiziki ösüşine täsir edýär. Mekdebe çenli döwürde çaganyń esasy işi oýun hasaplanýar.Mekdep ýaşly çagalarda esasy iş okuw hasaplanýar.Okuwçy oýun işinden esasy okuw işine geçýär.Uly ýaşly adamlarda esasy iş zähmetdir. Işiń her bir görnüşi şahsyýetiń ýaş döwürlerine görä gitdigiçe kämilleşýär.Okuw işi okuwçynyń ýaş aýratynlygyna görä çylşyrymly kämilleşýär. Okuwçydan edýän talaplar güyçlenip, okuwyń mazmuny ýokarlanýar.Psihologiýa ylmynda çaganyń psihiki ösüşinde ýaş döwürleri şu aşakdaky ýaly bölünýär.

Şu döwürleriń her birinde şahsyýetiń dürli indiwidual tapawutlyklarynyń bardygyny görmek bolýar. Şu döwürleriń her biri hem ösüşiń senzitiw,ýagny ösüşiń rahat informasiýa toplanýan döwrüni düzýär Psihologlaryń bellemegine görä her senzitiw ösüş hökmany suratda krizis ösüş döwrüne geçýändir.Şeýlelikde her bir ösüş döwri ahyrynda krizis ösüş döwrüne gelýändir

Täze doglan döwür

• . Bu döwür çaganyň ömrüniň ilkinji aýy hasaplanýar. Durmuş şertleriniň düýpgöter üýtgemegi (daşarky barlyk) çaganyň bedenini düýbünden täze we yzygiderli üýtgeýän daşky gurşaw faktorlaryna uýgunlaşmaga mejbur edýär. Bu, täze doglan çaganyň köp organlarynyň we ulgamlarynyň işine täsir edýär, käwagt olaryň bozulmagyna sebäp bolýar. Ilkinji 2-4 günüň içinde täze doglan çagalar horlanmak (dogluş agramynyň 6-10%), bagryň wagtlaýyn näsazlygy we gyzyl gan öýjükleriniň dargamagy, giperemiýa (deriniň gyzarmagy, käwagtlar bilelikde) ýaly hadysalary başdan geçirýärler. gabyk), ýeterlik termoreýulýasiýa (daşky gurşawyň temperaturasyna baglylykda bedeniň temperaturasy üýtgeýär), netijede çaga gyzyp ýa-da gipotermiki bolup biler. Birinjiniň ahyryna - ikinji hepdäniň başynda, adaty iýmitleniş we täze doglan çaga ideg etmek şertlerinde, näsazlyklaryň köpüsi düýbünden ýok edilýär.

Irki çagalyk döwri

• Bu ýaşda çaganyň ösüş we ösüş tizligi birneme haýallaýar. Boýuň ýokarlanmagy 8-10 sm, agramy ýylda 4 - 6 kg. Bedeniň gatnaşygy üýtgeýär, kelläniň ululygy birneme azalýar: täze doglan çaganyň bedeniniň uzynlygynyň 1/4 böleginden 3 ýaşly çagada 1/5 çenli. Dişleriň bolmagy (ýylyň ahyryna çenli 8 bolmaly), iýmit siňdiriş şireleriniň mukdarynyň köpelmegi we konsentrasiýasynyň ýokarlanmagy çagany iýmitlenmekden umumy stoluň başyna geçirmek üçin esas bolup hyzmat edýär.Durmuşyň ikinji ýylynyň çagalarynda intensiw ulalmak we myşsa-skelet ulgamynyň emele gelmegi ýüze çykýar. Nerw ulgamy we duýgy organlary çalt ösýär, hereketleriň utgaşdyrylyşy gowulaşýar, çagalar daşarky dünýä bilen has giň aragatnaşyk gurmaga mümkinçilik berýän özbaşdak ýöräp başlaýarlar. Çaga ussatlygy (bu ýaşdaky çagalaryň söz düzümi 200–300-e ýetýär, olar diňe aýry sözleri däl, eýsem ähli sözlemleri hem aýdýarlar).Daşarky dünýä bilen has giň aragatnaşyk ýokanç kesellere ýokaşmak üçin has uly mümkinçilik döredýär. Mundan başga-da, ýaşyň ulalmagy bilen ene tarapyndan çaga geçýän passiw immunitet gowşaýar we çagalarda ýokançlyk howpy ýokarlanýar. Şeýle-de bolsa, bu ýaşdaky ýiti we dowamly iýmit siňdiriş we iýmitleniş bozulmalary, ömrüniň birinji ýylynyň çagalaryna garanyňda az bolýar.Çagalaryň dokumalary henizem gaty näzik we aňsat goragsyz, çaga henizem gowy ideg zerur; Mekdebe çenli çagalyk döwründe çagalar bilen oýlanyşykly we yzygiderli terbiýeçilik işine zerurlyk artýar.

Çaga añ taýdan ösdügiçe onuñ söz baýlygy kämilleşip, baýlaşyp başlaýar. Ene dilini özleşdirmek çaganyñ gözüniñ gara düşüp, seslenip, ýagny kepderileriñ, gumrularyñ sesine meñzeş sesleri çykarmagyndan başlanýar. Çaga bu gyggyldylardan lezzet alýar. Üç aýa çenli gyggyldylar (bogazda sesleriñ emele gelmegi) ýetjek derejesine ýetýär. Sebäbi enäniñ çagasynyñ gyggyldysyny goldamagy onuñ sözleýşe taýýarlygyny has kämilleşdirýär. Bu ene bilen çaganyñ arasyndaky ilkinji sözleýiş gatnaşygydyr. Ondan soñra çagada wüjürdi başlanýar. Çaganyñ bir zady düşündirjek bolup çykarýan düşnüksiz seslerine „Be, bujagaz çaganyň wüjürdäýşini” diýýändirler. Wüjürdiler çaganyň ýagdaýynyň, keýpiniň gowulygyny aňladýar. Wüjürdemek alty aýlyk döwründen başlanýar. Bu ir hem gijräk hem bolup biler. Çaga ilki çekimsizden çekimlä gidýän gysga sesleri çykarýar. Kem-kemden wüjürdi çylşyrymlaşýar. Alty-ýedi aýlyk çaganyň wüjürdisinde äheň duýlup ugraýar.

Çaganyň sözleýşi barlananda alymlar şeýle kanunalaýyklyga gabat gelipdirler: wüjürdide sesleriň ýüze çykmagynyň yzygiderliligi dil sözleýşindäki sesleriň yzygiderliligine laýyk gelýär. Muňa seredip otursak, çaga sesleri özleşdirmegi iki gezek geçen ýaly bolýar. Ilki oýun, güýmenje, taýýarlyk görnüşinde, soňra çylşyrymly we iň kyn etapy bolan sözüň düzümindäki sesleri özleşdirmek görnüşinde. Bu çaganyň wüjürdeýän döwründe hiç bir kynçylyksyz dürli sesleri aýdyp bilmegi, soňra bolsa şol sesler öwredilende uly kynçylyklaryň gabat gelmegidir. Bir ýaşyna golaýlanda çaga wüjürdisi täze tapgyra geçýär. Ony gürrüñ wüjürdisi ýa-da çaga sözleýşi diýip ýöne ýere atlandyrmaýarlar, çaga „öz dilinde” jümleleri döretmek bilen soraglar berýär.

W.Gýugo «Dünýäde çaga wüjürdisinden dabaraly ýaňlanýan sena ýokdur».

Çaganyň hereketleriniň kadaly ösmegi üçin onuň beden we aň ösüşiniň kadaly ýagdaýda bolmagy zerur. Çaganyň sagatlygyna, kadaly ösüşine şaýatlyk edýän şu üç alamat -- hereketiň, bedeniň we aňyň ösüşi biri-birine berk bagly, olar üçin zerur bolan şertler birmeňzeş bolýarlar. Şolaryň birine täsir edýän şertler beýlekilerine hem täsir edýärler. Çaganyň görýän, eşidýän, syzýan, duýýan zatlary onuň intellektini, ýagny kelle beýnisiniň pikirlenmek ukybyny ösdürýär. Aňyň ösüşi çaganyň eşidýän, görýän, syzýan zatlarynyň kem-kemden çuňlaşmagyny, onuň beýnisine barýan maglumatlaryň baýlaşmagyny, çylşyrymlaşmagyny talap edýär. Çagalar baglarynda interaktiw usullarda geçilýän sapaklaryň üsti bilen kiçi ýaşly çagalara beden, akyl, düýgy, ahlak, gözellik terbiýesini bermegiň usullarynyň we görnüşleriniň mazmuny kämilleşdirilýär. Okuw-terbiýeçilik işleriniň talabalaýyk guralmagy çaganyň mekdepde okamaga psihologik taýýarlygynyň kämil bolmagyna, onuň mundan buýana hem okuw işjeňliginiň ýokarlanmagyna ýardam edýär.

Çaganyň hereketleriniň kadaly ösmegi üçin onuň beden we aň ösüşiniň kadaly ýagdaýda bolmagy zerur. Çaganyň sagatlygyna, kadaly ösüşine şaýatlyk edýän şu üç alamat -- hereketiň, bedeniň we aňyň ösüşi biri-birine berk bagly, olar üçin zerur bolan şertler birmeňzeş bolýarlar. Şolaryň birine täsir edýän şertler beýlekilerine hem täsir edýärler. Çaganyň görýän, eşidýän, syzýan, duýýan zatlary onuň intellektini, ýagny kelle beýnisiniň pikirlenmek ukybyny ösdürýär. Aňyň ösüşi çaganyň eşidýän, görýän, syzýan zatlarynyň kem-kemden çuňlaşmagyny, onuň beýnisine barýan maglumatlaryň baýlaşmagyny, çylşyrymlaşmagyny talap edýär. Çagalar baglarynda interaktiw usullarda geçilýän sapaklaryň üsti bilen kiçi ýaşly çagalara beden, akyl, düýgy, ahlak, gözellik terbiýesini bermegiň usullarynyň we görnüşleriniň mazmuny kämilleşdirilýär. Okuw-terbiýeçilik işleriniň talabalaýyk guralmagy çaganyň mekdepde okamaga psihologik taýýarlygynyň kämil bolmagyna, onuň mundan buýana hem okuw işjeňliginiň ýokarlanmagyna ýardam edýär.

Mekdebe çenli ýaş (3 ýaşdan 6 ýaşa çenli).

• Bu döwür çaganyň ösüşiniň haýal tizligi bilen häsiýetlendirilýär. Boylda beýikligiň ýokarlanmagy ortaça 5 - 8 sm, beden agramy - takmynan 2 kg. Bedeniň gatnaşygy ep-esli üýtgeýär. 6-7 ýaşa çenli kelle bedeniň uzynlygynyň diňe 1/6 bölegidir.Myşsa dokumalarynyň mundan beýläk-de ösmegi we myşsalaryň içerki enjamynyň emele gelmegi netijesinde çagalar hereketleriň gowy utgaşdyrylmagyny talap edýän dürli fiziki maşklary ýerine ýetirip bilýärler; Çalt ylgamak we çalt bökmek, basgançaklarda erkin ýöremek, saz gurallaryny çalmak, çyzmak, heýkeltaraş etmek we kagyzdan dürli çylşyrymly nagyşlary kesmek ukybyny özleşdirýärler.Bu ýaşda nerw öýjükleriniň işjeň ýagdaýda bolmak ukyby ýokarlanýar, beýni korteksinde otrisatel induksiýa prosesleri birneme ýokarlanýar, şonuň üçin çagalar has köp wagtlap islendik işe jemlenip bilerler.Durmuşyň üçünji ýylynda çagalaryň sözleýişde ulanýan sözleriniň sany ep-esli artýar we çaganyň özüni alyp barşyny guramakda söz signallary esasy rol oýnap başlaýar. Çaga aýry-aýry sözleriň we sözlemleriň aýdylyşyny imitasiýa arkaly öwrenýär, şonuň üçin dogry sözlemiň döremegi esasan töweregindäki adamlara baglydyr. Ulularyň üns bermezligi, ýiti we dowamly keseller çaganyň sözleýiş ösüşiniň haýallaşmagyna sebäp bolup biler.Merkezi nerw ulgamynyň işleýşiniň gönüden-göni beýany, köp parametrler bilen kesgitlenýän çaganyň özüni alyp barşydyr. Mekdebe çenli çagalaryň köpüsinde (77–84%) özüni alyp barşynda kynçylyk ýok. Çagalaryň özüni alyp barşynda ýüze çykýan gyşarmalar - gündiz ýa-da gijeki ukynyň bozulmagy, fiziki işjeňligiň ýeterlik bolmazlygy, anoreksiýa çenli işdäň peselmegi, ýerliksiz reaksiýalaryň ýüze çykmagy (gözýaş dökmek, gahar-gazabyň ýokarlanmagy, gödeklik), çalt ýadawlyk we sapaklarda has köp ünsüňi sowmak, durnuksyz, köplenç pes, depressiýa keýpi - merkezi nerw ulgamynyň funksional bozulmalaryny görkezýär. Şeýle hadysalar mekdebe çenli çagalar edarasyna uýgunlaşanda, ýiti kesellerden soň sagaldyş döwründe syn edilip bilner. Özüňi alyp barşyň gyşarmalary köplenç ýygy-ýygydan ýiti keseller, allergiki çökgünlik, raketanyň başlangyç basgançagy, gemoglobiniň kadaly aşaky derejä çenli peselmegi, ýeterlik iýmitlenmezlik, semizlik, refraktiw ýalňyşlyk, bedeniň beýleki funksional bozulmalary bilen utgaşýar. we ş.m.

Çaganyň ösüşi fiziki taýdan-da, akyl taýdan-da birsydyrgyn deň gitmeýär. Alymlar çaganyň psihiki ösüşini 4 tapgyra bölýärler. Şonuň iki tapgyry mekdebe çenli ýaş döwrüne düşýär. Birinji tapgyry 2-3 ýaşa çenli döwri öz içine alyp, duýgular esasynda düşünýän döwri hasaplanýar. Çaga doglandan 2 ýaşa çenli duýgusynyň esasynda fiziki ösüşe eýe bolýar.

Çaganyň bir ýaşa çenli döwri heniz ol bir sözi aýdyp bilmese hem onuñ sözleýşiniň ösmeginiň we ulular bilen aragatnaşyk açmagynyň möhüm döwri hasaplanýar. Sözleýşe çenli döwürde çaga dürli görnüşde seslenmek bilen sesler we hereketler arkaly uly adamlar bilen aragatnaşyga girýär. Çaganyň doglandan beýläk beýnisi we duýuş agzalary dili özleşdirmäge taýýar bolýar. Çaga dünýä inmänkä eşidýär diýmäge hem esas bar. Sebäbi bäbek ejesiniň sesini beýlekilerden çalt tanaýar. Alymlar geçirýän barlaglarynyň netijesinde doglanyna dört gün bolan bäbejigiñ öz ene dilinde aýdylýan jümleleri aýdylyş äheňi esasynda beýleki dillerdäkiden tapawutlandyryp bilýändiklerine göz ýetirýärler. Çaga heniz has kiçi döwürlerinden mylaýym, ýumşak ses bilen ýüzlenilende owsunyp ugraýar, aglap duran bolsa köşeşýär.

Çaganyň psihiki ösüşiniň ikinji tapgyry 2—7 ýaşa çenli döwri öz içine alyp, çaga, esasan, özüne daş-töweregindäkileriň gözi bilen seredýär. Bu ýaşda maşgala agzalarynyň, terbiýeçileriň, mugallymlaryň çaga bolan ünsüniň, maşgalada, toparda ruhubelent gurşawyň bolmagy zerur.

Çaganyň hereketleriniň kadaly ösmegi üçin onuň beden we aň ösüşiniň kadaly ýagdaýda bolmagy zerur. Çaganyň sagatlygyna, kadaly ösüşine şaýatlyk edýän şu üç alamat -- hereketiň, bedeniň we aňyň ösüşi biri-birine berk bagly, olar üçin zerur bolan şertler birmeňzeş bolýarlar. Şolaryň birine täsir edýän şertler beýlekilerine hem täsir edýärler. Çaganyň görýän, eşidýän, syzýan, duýýan zatlary onuň intellektini, ýagny kelle beýnisiniň pikirlenmek ukybyny ösdürýär. Aňyň ösüşi çaganyň eşidýän, görýän, syzýan zatlarynyň kem-kemden çuňlaşmagyny, onuň beýnisine barýan maglumatlaryň baýlaşmagyny, çylşyrymlaşmagyny talap edýär. Çagalar baglarynda interaktiw usullarda geçilýän sapaklaryň üsti bilen kiçi ýaşly çagalara beden, akyl, düýgy, ahlak, gözellik terbiýesini bermegiň usullarynyň we görnüşleriniň mazmuny kämilleşdirilýär. Okuw-terbiýeçilik işleriniň talabalaýyk guralmagy çaganyň mekdepde okamaga psihologik taýýarlygynyň kämil bolmagyna, onuň mundan buýana hem okuw işjeňliginiň ýokarlanmagyna ýardam edýär.

Mekdep ýaşy (6-17 ýaş aralygy).

• 6 ýaşdan 11-12 ýaş aralygynda kiçi mekdep ýaşy başlaýar. Bu ýaşda çagalaryň we ýetginjekleriň ähli organlary we ulgamlary ösmegini dowam etdirýär. Süýt dişleri hemişelik dişler bilen çalşylýar, mekdebe çenli ýaşda bolmadyk beýleki dişler peýda bolýar, skeletiň hasam yrgyldamasy we myşsalaryň ösmegi ýüze çykýar.Bu döwürde ösen intellektual ösüşiň netijesinde çaga has garaşsyz bolýar. Hökmany okuw 6-7 ýaşynda başlaýar.Gowşak, köplenç syrkawlaýan ýa-da biologiki ösüşinde yza galan çagalar üçin, mekdebe taýynlyk görmek üçin çagalar bagynda bolýan döwründe berk aýratyn çemeleşilmelidir, ýük diňe sapaklarda däl, eýsem azaldylmalydyr. galan işlerinde zerur lukmançylyk çärelerini geçiriň. Diňe saglyk we funksional ukyplary gowulaşdygyça, meseleleriň göwrümi seresaplylyk bilen ýokarlanýar we mekdebe girmek üçin zerur derejä ýetirilýär.Uly mekdep ýaşy orta jyns aýratynlyklarynyň emele gelmegi bilen başlaýar we ýetginjeklik bilen tamamlanýar. Ertyetginjeklik wagty jyns we aýratyn aýratynlyklara bagly: gyzlarda köplenç 12-16 ýaş aralygynda, oglanlarda biraz soň - 13-18 ýaş aralygynda bolýar. Bu döwürde fiziki we akyl taýdan ösüş tamamlanýar, endokrin ulgamynyň işi täzeden gurulýar we gonadlaryň işjeňligi ýokarlanýar.

Çagalarda tabşyrylan ýumşy ýerine ýetirmekde jogapkärçilik duýgusy kemala gelýär, ýoldaşlaryna dostlukly garamak, olar bilen mähirli gatnaşmak, bile oýnamak duýgulary, ahlak, edep duýgulary bilen bir hatarda gözellik duýgulary-da ösýär, aýdymlaryň, goşgularyň, suratlaryň, ertekileriň, hekaýalaryň mazmunyna seslenmek ukyby kemala gelip başlaýar. Olar aýdymlary, goşgulary, çaklaňja ýazgylary ýeňillik bilen ýat tutýarlar, olaryň mazmunyna çuňňur düşünmeseler-de labzyny, äheňini berjaý etmäge synanyşýarlar. Bu döwürde kitaba söýgi döretmek hem esasy meseleleriň biridir. Kitap çaganyň gyzykly dünýäsiniň altyn açarydyr. Kitaba bolan söýgi okuwa bolan islegi artdyrýar.

Her bir maşgala öz çagasynyň ösüşi, terbiýesi üçin

jogapkärçilik çekýär, döwletimiz bolsa maşgalanyň öz borçlaryny

ýerine ýetirmegi, çaganyň ýaşamagy, goraglylygy we kadaly ösmegi

üçin ähli hukuklardan peýdalanmak boýunça şertleri döredip, olara

uly ýardam berýär. Maşgalanyň we döwletiň esasy aladasy – çagalar.

Olaryň sagdyn ösüşi adamzadyň ösüşiniň aýrylmaz bölegi bolup durýar. Çaganyň

ýaşaýan jemgyýetine mynasyp adam bolup ýetişmeginde, döwrebap

terbiýe almagynda, ýagny çaga terbiýesinde maşgalanyň, esasan-da

enäniň öňünde uly borç durýar. Adamzady adamlyk derejesine

ýetirýän – oňa ilkinji edep-terbiýäni berýän, deň-duşlary

bilen hoşniýetli gatnaşyklaryň bolmagyny, özünden ulyny

sylamagy öwredýän, durmuşa taýýarlaýan beýik

şahsyýet enedir. Çaga dünýä inýär. Onuň öňünde täze dünýä

açylýar. Çaga dünýä inen gününden başlap, ony hemmetarap-

laýyn terbiýelemek işi başlanýar. Ýaňy dünýä inip, gözüni

açan çagany ene mähri bilen goraglap, sirin sözi bilen

hüwdüläp, kemala getirýär. «Adamyň terbiýesi hüwdüden

başlanýar» diýlip ýöne ýere aýdylmaýar. Hüwdi –

edep, hüwdi – alkyş, hüwdi – arzuw. Hüwdüler

ýöne bir sanalýan setirler bolman, çuňňur filosofik

garaýyşlary özünde jemländir. Hüwdüleriň sözlerini

yzarlap otursaň, onuň çaganyň bütin ömrüne çözme li

meseleleridir.