Урок по крымскотатарской литературе

Мевзу: Шамиль Алядиннинъ аяты ве иджады (1912 - 1996)

Макъсад: 1. Муэллиф акъкъында малюмат бермек.

2. Эдебиятымызгъа меракъ ашламакъ.

3. Ватанперверлик дуйгъусыны инкишаф этмек.

4. Тиль хазинесини байытмакъ.

Дерснинъ чешити: янъы бильги алув дерси.

Донатма: языджынынъ фотосуретлери, дерслик, лугъат сёзлери.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ:

1. Тешкилий къысым:

Селямлашув

Невбетчинен субет

Бугунь мен невбетчи. Бугунь апрельнинъ экиси, базарэртеси куню. Эвге вазифе Эшреф Шемьи–заденинъ «Алиме» поэмасыны окъуп битирмек, лугъат сёзлерни огренмек.

1. Эв вазифесини сорав.

Оджа: талебелер, кечкен дерсте биз Къырым халкъынынъ садыкъ къызы Алиме Абденнанованен таныш олдыкъ ве бу партизан къыз акъкъында поэманы окъудыкъ.

Суаллер:

1. Бу икяеде тасвирленген вакъиа не вакъыт ве не ерде олып кече?

2. Алимени тышкъы корюнишини тарифленъиз.

3. Анягъа насыл иш бериле? Бойле телюкели ишни насыл адамлар беджере биле?

4. Гизли тешкилят азалары насыл ишлер беджере эдилер?

5. Не себептен гитлерджилер гизли тешкилят азаларыны тутып алдылар?

6. Бу къараманлар озь джаныны не огъурында феда эттилер?

ОДЖАНЫНЪ НЕТИДЖЕЛЕВ СЁЗЮ:

Демек, балалар, Алиме Къырымнынъ ватанпервер къызы оларакъ озь анна топрагъына, халкъына садыкъ къалды. Бу федакяр къызнынъ шерефине сокъакълар адландырыла, йыр ве шиирлер языла. Эшреф Шемьи-заде насиат эткени киби къызларгъа Алиме ады бериле. Мен беллесем Алиме Абденнанова ве онынъ киби инсанларны биз ич бир вакъыт унутмамыз.

Балалар, Алиме акъкъында насыл эпитетлер айтмакъ мумкюн?

1. Джесюр

2. Федакяр

3. Садыкъ

4. Ватанпервер

5. Адалетли

6. Чыдамлы

1. Дерснинъ макъсат ве вазифелерини илян этюв.

Янъы мевзу илян этиле ве дефтерлерде яздырыла. Макъсат ве вазифелер илян этиле.

Оджанынъ кириш сёзю:

Балалар, бугунь биз даа бир истидатлы языджымыз Шамиль Алядиннинъ аяты ве иджадынен таныш оладжамыз. Онынъ чокъ меракълы олгъан, къырымтатар халкъынынъ тарихыны акс эткен «Теселли» эсерини огренмеге башлайджамыз.

1. Янъы мевзуны анълатув.

Талебелер, дерс девамында расткельген сёзлернинъ базылары тахтада язылгъан. Дикъкъатынъызны джельп этем.

дюльгер – плотник

танъ – рассвет, утренняя заря

къувет, кучь – сила

меджмуа – журнал

муаррир – редактор

хатырлав – 1. воспоминание; 2 памятка

бадем – миндаль

икметли, акъыллы – мудрый

ферасетли – рассудительный

сафдиль – чистосердечный

джиддий – серьёзный, строгий

тербие – воспитание

къошу – скачки, гонки, пробег

фикирдеш – единомышленник

теселли – успокоение, утешение

Къырымтатар халкъынынъ парлакъ йылдызы олгъан языджы Ш. Алядин Махульдюр коюнде дюльгер къорантасында догъды. Багъчасарайда еди йыллыкъ мектепни, сонъра Акъмесджитте педагогика техникумыны битирди. Ватан дженки башлангъан куньлеринден джебеге кетти, атлы аскер къысымларында дженклешти ве бир къач кере яраланды.

Ш. Алядин 1927 сенеси «Танъ бульбули» серлевали биринджи шиири «яш къувет газетасында басылды». Чокъ йыллар девамында Ш. Алядин Озьбекистан языджылар бирлигинде, сонъра къырымтатар тилинде чыкъкъан «Йылдыз» меджмуасынынъ баш муаррири олып чалышты.

Ш. Алядиннинъ зенгин эдебий яратыджылыгъы къырымтатар медениетининъ къыйметли къысмыдыр. Танылгъан языджы, джемаат эрбабы 1994 сенеси энъ буюк арзусына наиль олды – азиз ватаны Къырымгъа къайтып кельди. Ш. Алядин эмексевер языджылардан бири олып омюрининъ сонъуна къадар къалемини элинден ташламады. Халкъымыз ичюн чокъ къыйметли фикирлер, хатырлавлар, насиатлар язып къалдырды.

1996 сенеси Ш. Алядин Акъмесджитте хасталыкъ себебинден дюньядан кетти. Лякин онынъ аджайып, озьгюн эсерлери къырымтатар халкъынынъ эдебиятында унутылмаз ер алдылар.

Шамиль Алядиннинъ «Теселли» повестинде тасвирленген вакъиаларнынъ чокъусы Къырым дагъларында, къаялар арасында ерлешкен Бадемлик коюнде олып кече. Умумен, эсерде Русие ве Къырымда 19 асыр сонъу ве 20 асырнынъ башында олып кечкен сиясий сарсынтыларнынъ акъибети акс этиле. Бу сарсынтылар Къырымнынъ эски Бадемлик коюниде четлеп кечмеди. Эсернинъ эсас иштиракчиси – аддий койлю Салядин агъа ве онынъ огъуллары. Салядин агъа чидамлы, ишкир, икметли, ферасетли ве сафдиль инсан оларакъ тасвирлене. Оны койдешлери урьмет этелер, акъыл танышалар. Салядин агъа огъулларына джиддий тербие бере. Онынъ Фикрет, Рустем ве Мидат огъуллары бабасындан чокъ унер огренелер. Меселя, джевиз къакъмагъа, къуру ве къатты топракъ устюнде тавшан изини тапмагъа. Олар бабасынен берабер чалышалар, дагъда одун кеселер, авджылыкънен огърашалар. Салядин агъанынъ къорантасы акъикъий къырымтатар къорантасыдыр. О, джемаатнынъ севгисини озюнинъ алидженаплыгъынен, ферасетлигинен къазанды.

Пекитюв:

1. Бугунь дерсте насыл мевзунен таныш олдыкъ?

2. Языджы Ш. Алядин къайда ве не вакъыт догъды? О, насыл окъув юртларында окъуды?

3. Онынъ биринджи шиири не вакъыт ве насыл газетада нешир этильди?

4. Сюргюнликтен Къырымгъа къачынджы сенеси къайтты?

5. Халкъы ичюн насыл язылар язып къалдырды?

6. Ш. Алядин не вакъыт кечинди?

7. Насыл эсерни огренип башладыкъ?

8. Эсас къараман акъкъында не айта билесиз?

Эв иши: с. 110 – 111, конспектлерни окъумакъ, лугъат сёзлерни огренмек.

Мевзу: Шамиль Алядиннинъ «Теселли» повести. ( 1 къысым)

Макъсад: 1. Ифадели окъув къабилиетини инкишаф этюв.

2. Образларны талиль этюв.

3. Къырым ярымадасынынъ табиатыны тасвирлемек ве огренмек.

4. Сёз байлыгъыны арттырмакъ.

Дерснинъ чешити: янъы бильги алув дерси.

Донатма: языджынынъ фотосуретлери, дерслик, лугъат сёзлери, Къырым манзаралары.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ:

1. Тешкилий къысым:

Селямлашув

Невбетчинен субет

Бугунь мен невбетчи. Бугунь апрельнинъ алтысы, джумаакъшамы куню. Эвге вазифе Шамиль Алядиннинъ аяты ве иджадынен багълы конспектлерни окъумакъ, лугъат сёзлерни огренмек.

1. Эв вазифесини сорав.

Суаллер:

1. Языджы Ш. Алядин къайда ве не вакъыт догъды? О, насыл окъув юртларында окъуды?

2. Онынъ биринджи шиири не вакъыт ве насыл газетада нешир этильди?

3. Сюргюнликтен Къырымгъа къачынджы сенеси къайтты?

4. Халкъы ичюн насыл язылар язып къалдырды?

5. Ш. Алядин не вакъыт кечинди?

6. Насыл эсерни огренип башладыкъ?

7. Эсас къараман акъкъында не айта билесиз?

ОДЖАНЫНЪ НЕТИДЖЕЛЕВ СЁЗЮ:

Оджа: Талебелер, кечкен дерсте биз белли языджымыз Шамиль Алядиннинъ аяты ве иджадынен таныш олдыкъ. Онынъ эсерлери чокъ меракълы ве актуаль меселелерни котере. Дерсте къырымтатар халкъынынъ тарихы ве яшайыш тарзынен чокъ багълы олгъан «Теселли» эсерини огренип башладыкъ. Мен беллесем, сиз меракъландынъыз.

Дерснинъ макъсат ве вазифелерини илян этюв.

Янъы мевзу илян этиле ве дефтерлерде яздырыла. Макъсат ве вазифелер илян этиле.

Бугунь дерсте Ш. Алядиннинъ «Теселли» эсерининъ биринджи къысымларыны окъуйджамыз. Къырымтатар халкъы эвельде насыл яшагъанларыны, нелернен меракълангъанларыны, аятынынъ къыйметини неде тапкъанларыны, генчлернинъ насыл тербие алгъанлары акъкъында субетлешеджемиз. Кечкен дерсте айтылгъаны киби 19 асыр сонъу ве 20 асырнынъ башында Русиеде чокъ муим сиясий вакъиалар олып кечти, олар Къырымгъа да тесир этти. Чар акимиетини тахттан алынгъаны, 1914 сенеси октябрь инкъилябы, большевиклер девлетни башкъарувы, Руссие ве онъа багълы укюметлерге, къоранталаргъа ве атта диерли унутылгъан койлерге биле тесир этти. Шу сырада Бадемлик кою де бар эди.

Янъы мевзуны анълатув.

Талебелер, дикъкъатынъызны тахтагъа джельп этем. Тахтадан эсерде расткеледжек къараманларнынъ адларыны язып алынъыз.

КЪАРАМАНЛАР

1. Салядин агъа – баш къараман

2. Фикрет

3. Рустем Слядин агъанынъ огъуллары

4. Мидат

5. Сейяре – Салядин агъанынъ къызы

6. Тензиле енге - Салядин агъанынъ къарысы

Талебелер, дерс девамында расткельген сёзлернинъ базылары тахтада язылгъан. Дикъкъатынъызны джельп этем.

ЛУГЪАТ СЁЗЛЕРИ

пак (темиз, саф) – чистыйп

куль – зола; пепел

эс (акъыл) – 1. сознание, рассудок; 2. ум, разум

къуршун – свинец

къоба (магъара) – пещера

яйла (отлакъ) – летнее горное пастбище

учан – сув – водопад

кийик эчки – дикий козёл

сыгъын – олень

муджизе – чудо

мустесна (истисна) – исключение

ходжа (акъай) – муж

шефкъатлы – сострадательный, ласковый

талапкяр – 1. требовательный, 2. старательный

чоюн – чугун

деръал – немедленно, сейчас же

сейяре-планета

Талебелер ифадели окъуйлар, окъугъаныны коментерлейлер ве бойледже нуткъуны инкишаф этелер.

Пекитюв:

1. Йигирминджи асырнынъ башында Русиеде насыл тарихий вакъиалар олып кечти?

2. Бадемлик коюнинъ тарихыны икяе этинъиз.

3. Салядин агъанынъ къорантасы акъкъында не бильдинъиз?

4. Не ичюн Салядин агъаны дюльгер Салядин деп чагъыра эдилер? Онынъ даа насыл лагъаплары бар эди?

5. Салядин агъанынъ корюниши (тышкъы къыяфети), табиаты акъкъында айтынъыз.

6. Онынъ къач баласы бар эди? Адларыны айтынъыз.

7. Салядин агъа насыл ишлер япып къорантасыны бакъа эди?

8. «Теселли» бу ненинъ адыдыр?

Эв иши: «Теселли» эсерини биринджи къысымыны окъумакъ с. 111 – 114, лугъат сёзлерни огренмек, Салядин агъанынъ образыны тизмек.

Мевзу: Шамиль Алядиннинъ «Теселли» повести. ( 2 къысым)

Макъсад: 1. Ифадели окъув къабилиетини инкишаф этюв.

2. Образларны талиль этмек.

3. Эсерде ифаде этильген вакъиаларны къырымтатар халкъынынъ яшайышы ве инкишафына тесири.

4. Тиль хазинесини байытмакъ.

Дерснинъ чешити: янъы бильги алув дерси.

Донатма: языджынынъ фотосуретлери, советлер девринде акъ (беязлар, чар акимиети тарафдарлары) ве къызылларнынъ (большевиклернинъ) ресимлери, дерслик, лугъат сёзлери.

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ:

1. Тешкилий къысым:

Селямлашув

Невбетчинен субет

Бугунь мен невбетчи. Бугунь апрельнинъ ону, салы куню. Эвге вазифе Шамиль Алядиннинъ «Теселли» эсерини биринджи къысымыны окъумакъ, Салядин агъанынъ образыны тизмек, лугъат сёзлерни огренмек.

1. Эв вазифесини сорав.

Суаллер:

1. Йигирминджи асырнынъ башында Русиеде насыл тарихий вакъиалар олып кечти?

2. Бадемлик коюнинъ тарихыны икяе этинъиз.

3. Салядин агъанынъ къорантасы акъкъында не бильдинъиз?

4. Не ичюн Салядин агъаны дюльгер Салядин деп чагъыра эдилер? Онынъ даа насыл лагъаплары бар эди?

5. Салядин агъанынъ корюниши (тышкъы къыяфети), табиаты акъкъында айтынъыз.

6. Онынъ къач баласы бар эди? Адларыны айтынъыз.

7. Салядин агъа насыл ишлер япып къорантасыны бакъа эди?

8. «Теселли» бу ненинъ адыдыр?

9.Салядин агъанынъ къарысы Тензиле енге акъкъында не айта

билесиз? Тензиле енге ходжасынынъ насыл табиатына алышкъан эди?

Энди исе Салядин агъаны образынен багълы булмачаны бакъайыкъ.

Талебелер Салядин адынынъ эр бир арифине, эсер къараманынынъ табиатына келишкен сёзлерни тападжакълар. Бойледже бу образны даа да темелли огренелер.

С

А

Ф

Д

И

Л

Ь

А

КЪ

И

КЪ

И

Й

Ф

Е

Р

А

С

Е

Т

Л

И

Т

А

Л

А

П

К

Я

Р

ДЖ

И

Д

Д

И

Й

И

К

М

Е

Т

Л

И

Н

У

М

Ю

Н

Е

Л

И

ОДЖАНЫНЪ НЕТИДЖЕЛЕВ СЁЗЮ:

Балалар, кечкен дерсте биз Ш.Алядиннинъ «Теселли» эсерини окъумагъа башладыкъ. Бадемлик кою Къырымнынъ энъ гузель ерлеринден бири олгъаныны, онынъ шифалы сувлары эр бир дердке мельэм олгъаныны бильдик. Шу койнинъ урьметли сакини Салядин агъанынъ къорантасынен таныштыкъ. Оны къатты табиатлы, талапкяр, керек вакъытларда исе шефкъатлы, алидженап олгъаныны огрендик. Салядин агъаны ве Тензиле енгени огъулларына берген тербиеси эркес ичюн нумюнедир.

Дерснинъ макъсат ве вазифелерини илян этюв.

Янъы мевзу илян этиле ве дефтерлерде яздырыла. Макъсат ве вазифелер илян этиле.

Оджанынъ сёзю:

Талебелер эсернинъ экинджи къысымында биз 20 асырнинъ башларында большевиклер ве чар акимиети ортасында нелер олып кечкенини огренеджемиз. Бу адисе – вакъиалар къырымтатар халкъынынъ яшайыш тарзына насыл инкишаф эткенини огренеджемиз. Салядин агъанынъ образыны тизеджемиз.

Янъы мевзуны анълатув.

Талебелер, дерс девамында расткельген сёзлернинъ базылары тахтада язылгъан. Дикъкъатынъызны джельп этем.

ЛУГЪАТ СЁЗЛЕРИ

къадифе-бархат; къадифе чечек – бархатец

ёсма – прелестная (о женщине);

десте чечек – букет цветов

къылыч – сабля; меч;

манълай – лоб

къашкъа – белая отметина на лбу животного

къашагъа – скребница

чётки – 1. (бух) счёты; 2. щётка

Аферин (машалла) – молодец

орду - армия

Талебелер ифадели окъуйлар, окъугъаныны коментерлейлер.

Пекитюв:

1. Салядин агъа огъулларына насыл тербие бере эди? Оларгъа не огрете ве насыл хасиетлер бермеге тырыша эди?

2. Онынъ куреш дерслери насыл кече эди?

3. Рустемни эр шейден зияде не меракъландыра эди?

4. Рустем атынынъ лагъабы.

5. Тойгъа азырланув ве къошу левхасыны икяе этинъиз. Шу левхада насыл чалгъы алетлери аныла.

6. Меметнынъ тойи куню къошуда ким биринджиликни къазанды?

7. Къошудан сонъ Рустемнинъ янына ким кельди ве не багъышлады?

8. Софада ким ята эди?

9. Рустемнинъ устюнде насыл урбалар олгъаныны тарифленъиз.

10. Рустемни Салядин агъа, Мидат, Тензиле енге насыл къаршылады?

11. Рустем энди къач йыл эвде олмагъан?

12. О, къаерлерде олды?

13. «Къызыл Ордугъа къошулдым!» - Рустемнынъ айткъан бу сёзлерини насыл анълайсынъыз?

14. Бу эсерде насыл миллий адетлернен таныш олдынъыз?

15. Аткъа джаныны береджек ибаресини насыл анълайсынъыз?

Талебелер оджанынъ ярдымынен дюльгер Салядининъ образыны къыскъадан тизелер.

Салядин агъа Бадемлик коюнинъ сакинлеринден бири олып, озь коюни (топрагъыны) дюнья къадар алтынгъа денъишмейджек дереджеде севе. Кок – Къартал кетиджи ёлнынъ четинде тургъан эки къатлы эвинде эр шейни о, озь къолларынен япкъан. О себептен азбарда, аранда, куместе тертип сезиле. Салядин агъа 50 яшларында, даа кучьлю адам. О дагъда терек кесе, тырнавуч, сенек, араба в.и. ясап сата. Ойле этип озь къорантасыны бакъа. Салядин агъа нумюневий багъчаджы ве бостанджыдыр. Къомшулары оны дюльгер Салядин деп чагъырсалар, башкъалары сачлары ве сакъалы къырмызы олгъаны ичюн хыналы Салядин дей эдилер. Онынъ элинден омюр бою балтасы тюшмегени себебинден къолларынынъ пармакълары ичке букленип къалгъанлар.

Тензиле енге ходжасыны чокъ урьмет эте. Онынъ къатты ве талапкяр табиатына алашып къалгъан. Салядин агъа асылында, чокъ мераметли, шефкъатлы ве алидженап олгъаныны биле. Салядин агъа ве Тензиле енгенинъ Фикрет, Рустем, Мидат огъуллары ве Сейяре къызы сукъланаджакъ къадар тербиели, ишкирлер. Салядин агъа огъулларыны къоркъу бильмез йигитлер этип осьтюрди. Куреш ве ат чаптырувларда (къошуларда) онынъ огъуллары гъалиплер сырасында туралар. О огъулларыны даа авджылыкъкъа, джевиз къакъмагъа, къуру ерде тавшан изини тапмагъа огрете. Салядин агъанынъ бойле мабет, достане аилеси эпимиз ичюн нумюнедир. Огъулларынынъ ишкирлиги, джесюрлиге, адалетперверлиги исе эписи йигитлер ичюн орьнектир.

Эв иши: «Теселли» эсерини экинджи къысымыны окъумакъ, с.115 – 118, лугъат сёзлерни огренмек. Бегенген бир левханы я да табиат манзарасынынъ ресимини япынъиз. Салядин агъанынъ образы боюнджа инша язмагъа азырланыныз.