Аткъай Гьажаматовну «Мен оьктеммен» деген повестине гёре охув конференция.
Конференцияда къолланагъан аян ва гёрсетив алатлар: Аткъай Гьажаматовну, Нугьай Батырмурзаевни, Зайналабид Батырмурзаевни суратлары, ананы келпетин яратагъан сурат, Аткъайны китапларыны выставкасы.
Конференцияны мурады: охувчу яшланы къумукъ повестлени охумагъа ругьландырмакъ; повестдеги къыйын сёзлени баянын бермек; адабият теориядан билимлерин сорамакъ ва камиллешдирмек (асарны темасын, идеясын ачыкъ этмек); асарны сюжетин англагъанны тергемек; ананы келпетин ачыкъ этмек; ярлы халкъны яшаву яхшылашсын учун жанын берген уланланы унутмасдай эсинде сакъламакъ; яшланы патриот ругьда тарбияламакъ.
Конференциядан алда яшлагъа берилген тапшурув: Аткъайны «Мен оьктеммен» повестини толу вариантын охумакъ.
Конференцияны юрюшю:
Авторну оьмюр баяны.
Къумукъ совет адабиятны белгили вакили Аткъай Гьажаматов 1910- нчу йылда Эндирейде Абдулгьакимни агьлсюнде тувгъан Оьзюне 16 йыл болагъанда Буйнакск шагьардагъы биринчи педагогика техникумгъа охума тюше ваш о вакътисинден тутуп йырлар, хабарлар язмагъа башлай.
Ону яратывчулугъу 30- нчу йылланы башында башлана. Ол шаир, прозаик, драматург гьисапда белгили. Аткъайны кёп санавдагъы китаплары къумукъ рус, гюржю,ингилис ва оьзге тиллерде чыкъгъан. Ол фольклор жыйывчуда дюр, таржумачы гьисапда да белгили. А.С.Пушкин, М.Лермонтов, Н.Гоголь, А.Чехов, М.Горький йимик рус язывчуланы асарлары булан янаша ол Дагъыстан халкъланы язывчуларыны асарларын да анна тилине гёчюрюп, къумукъча «сёйлетген».
Аткъай кёп йылланы узагъында « Ёлдаш» газетде загьмат тёкген. Сонггъу йылларда ол Дагъыстан язывчуланы союзуну къумукъ секциясыны ёлбашчысы болуп ишлеген.
Оьзюню асарларында янгы яшав учун ябушувну суратлагъан, давну йылларында азиз Ватаннын якъламагъа чакъыргъан, игитлени келпетлерин яратгъан. Аткъай Гьажаматовну «Рабият», «Авамлыкъгъа чапгъын», «Байры есликге ур ялын», «Тупав», «Болат къапгъун», «Къубагийик мююзлер», «Ансар», «Сотав булан Рашия», «Къумукъ тюзде», «Игитни агьлюсю», «Отташ Нюржан» деген асарлары охувчуну къурчун къандыра.
«Мен оьктеммен» повести гьакъда буса бугюн биз айрыча айтма сюебиз.
«Мен оьктеммен» повестин чечив.
Давну йылларында яратылгъан лап да къужурлу асары «Мен оьктеммен» болуп токътады. Гьали биз ондагъы къыйын сёзлени уьстюнде ишлейик.
А. Сёзлюк иш.
Повестде эсгиленген сёзлер, архаизмлер бар. Оланы маънасын ачыкъ этейик.
Инкъылап - революция, Сурсат- ашамлыкъ, мискин халкъ – ярлы халкъ.
Рус тилден гелген сёзлер:
Кансарал – контор, канцелярия, тачанка – пайтон,
хачперес -христиан, мужукълар – мужиклер.
Дагъыстан тиллерден гелген сёзлер:
Даци – улан (даргиче), гант - улан (мычыгъышча), делир – воллагь (мычыгъышча), эбел – ана (аварча)
Къумукъ тилде маънадашлары къолланагъан сёзлер:
Кюсген – ялкъгъан, тонагъан – урлагъан, тюйлюген – мыгъый (коршун), мычыгъыш тил – чечен тил, олжа – къатыны, бюдюремей – къоркъмай, вакил – ихтиярларын якълама тапшургъан адам(представитель), акъсюек – дворянин, сенгер - окоп, икъ, немкъорай ямучу – хырчын, тилмач – таржумачы, янгылыш – хата, гьабас болгъан – негьакъ болгъан, къонгурав - зенг (колокольчик), же – тез, изну – ихтияр, отар – гиччи юрт, оьзенни эрневю - ягъасы.
Шагьарланы, юртланы атлары:
Темирханшура – Буйнакск, Хасавкъала – Хасавюрт, Сююнч къала – Грозный, Аштархан – Астрахань, Къазан – Казань, Лаваша – Леваши.
Б. «Мен оьктеммен» повестге гёре соравлар:
- Адабиятны къайсы жанрында язылгъан бу асар? (Повесть)
- Повесть деген недир? (Проза булан язылгъан хабардан уллу, романдан гиччи, бир нече адамланы яшаву булан байлавлу агьвалатлар суратлана).
- Асарны темасы, идеясы, сюжети деген недир ? - (Язывчу асарда нении гёрсее буса шо темасы, нечик гёрсетегени- идеясы, яшав агьвалатланы суратлав – сюжети).
- Къумыкъ адабиятда прозаны кюрчюсюн салгъан къайсы язывчудур? - ( Н.Батырмурзаев).
- Нугьай Батырмурзаевни къайсы асарларын билсиз? – (« Языкъ Гьабидат», « Насипсиз Жанбике», « Давут булан Лайла»).
Гьали биз девюрге чыгъайыкъ.
- Къмукъ адабиятда сиз билеген повестлер? ( М-С Ягьияев «Чакъырылмагъан къонакълар», « Ялынлы инкъылапчылар», «Гюлайбат», « чечилмеген сырлар», И.Керимов « Сувну шавласы», «Юртлу къызлар», «Къувунлу язбаш», Аткъай « Тупав», «Къумукъ тюзде», «Игитни агьлюсю», У.Мантаеваны ва З.Атаеваны повестлери).
-Эпиграф деген недир? (Асарны маънасын ачыкъ этеген, ону башында ерлешеген экилик, дёртлюк, проза асардан бир нече сатыр, айтыв ваш .б.). - Повестни эпиграфы бармы? Ол къайдан алынгъан? Нени англата? ( Къазакъ йырдан алынгъан).
- Повесть кимге багъышлангъан? Кимни атындан хабарлана? (Нугьай ва Зайналабид Батырмурзаевлеге багъышлангъан ; Умукюрсюнню атындан).
- Не саялы ананы атындан берилген? (Неге тюгюл ол Нугьайгъа да, Зайналабидге ювукъ – олжа да дюр, ана да).
- Нугьай Батырмурзаев кимдир? Зайналабид кимдир?
Нугьай Батырмурзаев 1895 -нчи йылда Яхсайда тувгъан. Ол арапча охума – язма тез уьйрене. Яш заманындан берли татар тиллерде чыгъагъан китапланы охуй, гюнтувуш адабияты булан яхшы таныш бола. Халкъны охувгъа къуршамагъа сююп «Жаншагь», «Денгиз Синдбад» деген ва оьзге арап асарларын къумукъ тилге гёчюрген. Уланы булан бирче инкъылап гьаракатгъа къуршала, «Тангчолпан»журналны редактору болуп ишлей. Ону проза асарлары халкъарада белгили. 1919- нчу йылда уланы, Зайналабидни оьлтюрген сонг, деникинчилер Нугьайны да туталар. Большевиклеге къаршы журнал чыгъарсанг сав къоябыздей, тек Нугьай шону гери ура. Деникинчилер ону гюллелеп оьлтюрелер.
З.Батырмурзаев 1897- нчи йылда Нугьай Батырмурмурзаевни агьлюсюнде тувгъан.
Ол Яхсайда, Къазанда, Аштарханда охугъан, яхшы билим алгъан. Студент заманында революция
гьаракатгъа къошулгъан. 1917 –нчи йылда ол Темир- Ханшурагъа геле ва бютюн яшавун инкъылапгъа багъышлай. Уллубий Буйнакскийни тапшуруву булан « Тангчолпан» журналгъа редакторлукъ эте, шонда макъалаларын, чебер асарларын чыгъара. 22 йыл болагъанда деникинчилени къолундан оьлюп гетген. Ол язгъан гьар бир асар инкъылапны ишине къуллукъ этген. Совет гьакимлиги учунгъу ябушувгъа багъышлангъан.
- Неге Зайналабид янгыз анасыны уланы тюгюл? Ол не учун чалышгъан? (Янгыз анасыныки болгъан буса уьйде ятып оьлер эди»,- деп жавап бере оьзю Умюкюрсюн. Халкъны яшавун тынчлашдырмакъ учун ябушгъан).
- «Улан тапмай башлап къыз тапгъай эдинг»,- деп ол не саялы айта ? (Къызны охума йиберип башгъалагъа уьлгю гёрсетме сюе).
- « Сени авара этмей, мен табарман къыз»,- деп неге айта? Не къыздыр о ? («Языкъ Гьабибат» деген повесть язгъанын айта).
-Уланындан гелген кагъызланы не себепден атасы бир нече керен охуй болгъан? ( Неге тюгюл олар дарс магъа уьйрете», - дей Нугьай).
Повесть ажайып чебер, къужурлу тили бар. Зайналабидни гьар айтгъан сёзю чечеген ёмакъ йимик, ол тапшурмалы сёйлей. Кёбюсю гезиклер анасы ону англап да болмай.
- Он алты яшында Зайналабидни сёзлери къайсы газетдепечать этиле? ( «Халкъ»).
- Хасавюртдагъы школагъа не саялы охума алмагъан Зайналабидни? ( Атасы бай гишилерде тюгюл деп).
- Аштархандан неге къувалангъан? ( Бай экенге. Халкъны гьайын этив булан бай. «Халкъ» газетни япгъан, Зайналабид къачып къутулгъан).
- Къазандан неге къувалангъан? (Давгъа къаршы йыр язып Петербурггъа йиберген).
-Къанлы гишини йимик чач къоюп неге айлана? (Бир де ярашмажакъ къанлыман. Халкъны тынышын ким къыса буса, шоланы къанлысыман).
- Не къыз гелеше булар? (Къыз- мурат. Тюнегюн шону гелеше эдик, бугюн уьйлендирип де битдик,- дей Зайналабид. Яхсайлы уланланы бременден къутгъара).
- Анасы не ишде ишлегенни сюе? ( Хасавюртда судда тилмачлыкъ этгенни сюе).
- Зайналабидни жавабын айтыгъыз .(Байланы шорпасына татыгъан адамны табияты осал болмай гьеч къалмас).
- Уланынгдан адам болажакъны бугюн билдим»,- деп атасы неге айта? ( Бирёвню танымакъ учун ону уьйюрлерин таныса таманлыкъ эте).
- Ону ёлдашлары кимлердир? (Ачылгъан сыйлы китап йимик Уллубий, сувурулгъан къылыч йимик Магьач, битмейген хазна йимик Хизроев, от- ялын йимик Гьарун Саидов , лачин йимик Солтансайид Казбеков).
-Булар гьариси оьлгенде не йимик айтма ярай дей Умюкюсюн? ( Эренлер уьйде тувар, къырда оьлюр, эренлеге булай гюнлер кёп гелер).
- Зайналабид къургъан кружокну ва журналны аты нечикдир? ( «Тангчолпан»).
- Зайналабидни къайсы шиърусун Нугьай къатынына охуй? («Кериван гетди»).
Охувчу яш шиъруну гёнгюнден охуй.
- Шиъру не этме чакъыра? (Оьз насиби учун ябушмагъа, халкъны бирикмеге чакъыра).
Бу шиъру къумукъ халкъны гимни деп гьисаплана.
-Зайналабид нече тил биле? Тиллени билегенлиги ону не хасиятын гёрсете? (Етти тил биле, англавлу, билимли, далаплы экенин гёрсете).
-Янгы билип гелеген не тилдир? (Кисесинде пулу кёплер билип болмайгъан, пулу азлар бир эшитгендокъ англайгъан- ябушувну тили).
-Сол къолунг булан неге язасан дегенде Зайналабид нечик айтгъан? (Онг къолумну къылыч тутма къойгъанман деген).
-Атасы: « Магъа солагъай большевикни атасы деп мысгъыллай», - деп хатиржан болгъанда Зайналабид нечик жавап берген? ( Мен язагъан затлар олагъа солагъай тиеген саялы айтадыр).
- Яхсай инкъылапчы кагъызлар оьтеген телбагъана неге болгъан? ( Зайналабид бар саялы,о ёкъда Бакуден Ростовгъа, Лавашадан Аштархангъа, Аштархандан Буравкъалагъа барагъан кагъызланы атасы ёлгъа сала болгъан).
- Яхшы жынслы пастанланы урлугъун гелтиргенми анасына ? (Гелтирмеген, чачма да чачмагъан адамланы юреклерине деген. О - инкъыллапны урлугъу).
- Яхсайны къатын- къызлары йылап уллу яс болуп турагъанда ону тойгъа ким ва нечик айландыргъан? (Зайналабид яхсайлы уланланы деникинчи отрядгъа алып гетме къоймагъан).
-Талавургъа чыкъгъан мычыгъышлы Абдурашит Исаевге кагъыз йибере: «Бу кагъыз сагъа етишгендокъ, атлыларынгны да алып, Хасавюрт округдан да гет». Абдурашитни: « Неге?» ,- деген соравуна не жавап бере? ( Къарчыгъа бар ерде тюйлюгенге турмагъа тюшмей. Сиз тюйлюгенсиз, биз къарчыгъабыз).
- Абдурашит булан ёлукъгъанда Зайналабид нечик гьилла булан ута? ( Янгыз ябушма чакъыра, Абдурашит къоркъа, ону адамларыны кёбюсю Зайналабидге къошула).
- Яхсайгъа гелип жыйын этегенде «кёрпе тонлар, акъсюеклер» деп кимге къычыра? Неге оланы артгъа йибере? ( Байланы артгъа йибере, гён чарыкъланы алгъа чакъыра).
-Бир жынслы чечеклени байламы аривмю, яда тюрлю – тюрлю чечеклени байламы арювмю?»-, деп неге сорай? Анасы нечик жавап бере? ( «Ал булан яшыл арив ярашыр, гёкню де къошса гёз къамашыр»,-дей анасы).
- Чечеклер булан кимни тенглешдире? (Зайналабид оьзюню къурдашлары тюрлю- тюрлю миллетлер дей. Дослукъну масъаласы арагъа чыгъа).
- Хасавкъалада базаргюн не къавгъа бола? Деникинчилер гелгенли гьар гюн базар боламы? ( Тачанкаланы къавгъасы, деникинчилени кёп тачанкалары гьар гюн оькюрюп тура болгъан).
- Зайналабидни ким ва нечик тута? (Гьабил бий отуз атлысы да булан акъ байракъ да тутуп, ярашувлукъгъа чыгъа. Зайналабид : «Душмангъа ярашывлукъ байракъ гёрсетме!»,- деп оланы уьстюне чаба ва тузакъгъа тюшген арсланкъаплап йимик, отуз да атлыны арасына тюшюп къала).
-Ким ва нечик оьлтюре? ( Хангерей бий: «Сёйлеме къоймагъыз шону! Муну беш керен сёйлетсе, беш шагьарны бузар. Муну авзуну ичине урмагъа герек!» - деп ура).
- Бир ургъанда Зайналабид неге оьлмей? (Буртунайлы Бадрутдин теберип тайдырып, ону орнуна барып къалып, Зайналабидни ажжалы булан оьзю оьлген. Ол Зайналабидни анасына сёз берген: «Эбел, сени улан яхшы улан. Шо оьлген ерде менде оьлежекмен»,-деп).
-- Зайналабидни ахырынчы сёзлери къайсыларыдыр? («Мен чачгъан урлукъ чыкъмай къалмас!» Гюлле ону эрилерин бузмай, эки де тишлеринден тийип, елкесинден чыгъа).
- Нугьайны тутуп алып барагъанда нечик васият эте? (Сюегимни къырда къоймассан, душманлар гёмген ерде къоймассан).
- Умукюрсюнню уланкъардашы Алий Нугьайны нечик къутгъарма сюйген? (Юртдан чыгъарып къачырма сюйген, тек Яхсайлы къаравулларына: «Батырмурзаевлерден бешикдеги яшда къыргъа чыкъмасын!»- ден буйрукъ берилген. Нугьай оьзю де: « абзарда къатын къызланы къазакълагъа сюйретип, къачды деп айтдырмасман»,- деген.)
- Нугьайны Умукюрсюнге ахырынчы тилевю недир? («Душмангъа осал болуп яс этип, йылап- сыкътап эрши болуп гёрюнмессен. Сюегимни жыярсан»)
- Зайналабидни сюеги нечакъы замандан анасыны къолуна тюшген? Ону къайда гёмгенлер? (Он етти гюнден. Къабур къазагъанда, кансаралдан айтып йибере: «Сен гёмсенг де, сувуруп алып ташларбыз. Бусурман къабурлагъа большевикни гёмеми?» Гечелетип барып Адильянгыюртда гёмгенлер.)
- Алий олагъа не жавап бере? ( «Шону гёмсе, сени гёммеге ер тапмай деп эсинге гелеми? Сени гёмме де табарбыз ер »).
- Зайналабидни гёмме барагъанда кимлеге ёлугъа? (Магьмут къади оьлюп гёмме барагъанлагъа ёлугъа. Олар нече де кёп болгъан. Зайналабидни сюегини артынды экев болгъан. Умукюрсюн: « Бу таза бусурман буса ярай»,- деген).
- Къумукъларда оьлюню къашкъаралгъынча гёмме алгъасай. Неге Зайналабидни къарангыда гёмелер? ( Бир багьана чыкъгъынча деп, яшыртгъын гёмелер).
- Уланын гёмегенде анасы не дей? (« Сени йимик оьлмеге мени дагъы да кёп уланларым болгъай эди»- деген. Ёлдашлары йылап йибергенде : «Бир багьана чыкъгъынча, гёмгей эди», - деп эсине гелген).
-Къумукъланы арасында къатынгиши къабурлагъа оьлю гёмме барагъан адат тюгюл буса да, Умукюрсюн къабурлагъа уланын гёмме бара.
-Эрини сюегин алма баргъанда не бола? ( «Арсланмурзаевмен»,-деп ялгъан айтып ала).
- Нугьайны сюегин къайдан таба, нечик таба? (Етти сюекни арасындан ярасына къарап таба).
-Оьлюлерин гёмюп битген сонг бир гечени ичинде Айгъазиге йимик не намуслар тюше Умукюрсюнню бойнуна? (Гезик Умукюрсюнде , ону сан этмей къойгъанбыз, Зайналабидни кагъызларын тапмагъа тюнтюв гележек , уланкъардашынг оьлюмню уьстюнде»,- деп инкъылапчылагъа авагъан адамлар билдире).
-Къумукъ батыр улан Айгъазини уьстюнде нечик намуслар тюшген, оланыол нечик кютген? (Атасындан къалгъан къурдашларыны мурадын кютген, душманындан оьч алгъан, сюйген къызын къутгъаргъан).
-Умукюрсюн оьзюню намусларын нечик кюте? (Зайналабидни кагъызларын Умар деген пакъыргъа берип яшырта, сонг уланкъардашыны ягъына алгъасай).
- Умукюрсюнню уланкъардашлары нечик оьле? (Бирисин штабдан Мычыгъышгъа кагъыз алып барагъанда душманны разведкасы оьлтюре, экинчиси де партизан отряда сувукъ тийип къабургъа аврувдан оьле. Булар да инкъылапгъа берилген адамлар).
-Совет гьукумат уьст гелгенде Умукюрсюнню ягъына башлап ким геле ва не дей? ( Инкъылапчылардан беш вакил гелип Умукюрсюнге къайгъырышалар: « Сонг уланынгны къанын алажакълар бизбиз»,-дегенлер).
В. Повестде ёлугъагъан халкъ авуз яратывчулугъуну жанрлары:
Айтывлар ва аталар сёзлери.
-Янгъан сёйлер, янындагъы тынглар.
-Анам ёрагъан кюйде болмайым.
-Ал булан яшыл арив ярашыр, гёкню де къошса гёз къамашыр.
-Мени адамларымда оьлдю, мен де оьлдюм.
-Ярлы гёгю ярыкъдыр.
-Эренлер уьйде тувар,къырда оьлер, эренлеге булай гюнлеркёп геллер.
- Байланы- бийлени шорпасына татыгъан адамны табиаты осал болмай гьеч къалмас.
-От битген ерде от битер, сув акъгъан ерден сув агъар.
- Яшыртгъын лакъырыбызны яшлардан эшитейик.
- Сапда турмайгъан балта.
Къазакъ йыр
Мен оьктеммен, оьктеммен!
Оьктемлигим булан не этмен мен?
Гемме тёшлю гери алашам бар чакъы,
Гемелер агъып гетсе, гетмен мен.
Той сарын
Исси сувгъа баргъанда,
Аягъым тийди ташгъа.
Ай гелин улан тапсын
Жан Нугьайгъа ёлдашгъа.
Ногъай йыр.
Э –э-ей ! Борагъанханда сакълавман,
Боранлы гюнде икълавман,
Борасылай магъа окъ явса,
Елкеде бадырагъан болат къалгъанман!
Эренлер абдыраса , адаса,
Эренлеге гелип гирме сенгермен.
Сенгерде янгыз ятгъанман.
Артымдан гелсе ёртгъанман.
Алдымдан гелеген кёп асгер-
Аланы ач бёрюдей йыртгъанман!
Къалалар гёрсем, къайпанман.
Къарыш бутлу арсланман,
Къахыгъанлар гёрсем,ий болман.
Къалмагъанлар гёрсем, бий болман.
Кёк тербенсе- тербенмес
Кёклерде Темиркъазыкъ юлдузман, гьа-а-вву-уй.
Г. Повестдеги чеберлик калималаны ачыв.
Тенглешдиривлер:
- Олжаланы яшыртгъын йылаву- туманлы гечени сыгъанагъына ошай;
Аналар ичинден бозлайгъаны- бёрю хапгъан къойну агьына ошай;
Къызардашланы ясы –кёкюреп явагъан къатты янгургъа ошай.
-Арив къыз йимик Хасавкъаланы Узунгьажи чупур да чупур, сокъур да сокъур, чолакъ да дюр, акъсакъ да дюр къатынгъа ошатгъан.
-Къызыл байракъ баш къусгъан будай тарлав йимик тонкъунлашып тура.
-Байрам йымыртгъалар мискин халкъны къаны булан боялгъан.
-Зайналабид къарчыгъа, Абдурашит тюйлюген булан тенглешдириле.
- Зайналабидни отряды –тёбе, Абдурашитники буса – тав. Тёбени холагъа айландырмагъа амал ёкъ, тёбени тавдай этип оьсдюрмеге герек.
-Чёбю оьсген гьабижай тарлавну этегинден тюшюп каза ура туруп, башгъа чыгъып гелеген гишини ишине ошай муну иши.
- Кёрпе тонлар- байлар, гён чарыкълар- ярлылар.
-Тюрлю миллетлени вакиллерин тюрлю чечеклер булан тенглешдире.
-Гюн тувгъан чечек- мычыгъышлы, даци гюл- акъушалы, иван мелевше- рус, салатаву- аварлы.
-Ону гьаракаты яшмындай чалт.
-Тузакъгъа тюшген арсланкъапланны йимик, отуз да атлыны арасына тюшюп къала.
-Пастан урлукъ – инкъылапны урлугъу.
- Къанлы гиши- халкъны тынышын къысагъанланы къанлысы.
- Ачылгъан сыйлы китап йимик Уллубий, сувурулгъан къылыч йимик Магьач, битмейген хазна йимик Хизроев, от- ялын йимик Гьарун Саидов , лачин йимик Солтансайид Казбеков
- Сапда турмайгъан балта дей Зайналабидге.
-Пилав татывлукъну , талав оьчлюкню ишарасы.
-Дюньядагъы миллетлеи бириси- асил дюгю, бириси- сюзюк май, бириси - татли кишмиш.
Аллетерация – тутукъ авазланы такрарлаву.
Ассонанс – созукъ авазланы такрарлаву.
-ал булан яшыл арив ярашыр, гёкню де къошса гёз къамашыр.
- Эренлер уьйде тувар,къырда оьлер, эренлеге булай гюнлер кёп гелер.
-Янгъан сёйлер, янындагъы тынглар.
-Ярлы гёгю ярыкъдыр.
-От битген ерде от битер, сув акъгъан ерден сув агъар.
- Яшыртгъын лакъырыбызны яшлардан эшитейик.
Келпетни толу кюйде яратмакъ учун да, чеберлигин артдырыв гьисапда да автор къазакъ йырны да айтывланы да къоллагъан.
3.Уьйге иш:
Аткъайны «Мен оьктеммен» повестинде ананы келпети яда буса «Мени аннам» деген темагъа сочинение язып гелмек.
Къоллангъан адабият:
Абдуллатипов А.Ю. Дагъыстан адабият. Учебник- хрестоматия.11 клас.Магьачкъала: ООО «Издательство НИИ педагогики», 2008.
Асеков И.Х. Дагъыстан литература. Педучилищелер учун учебник - хрестоматия. Магьачкъала: Дагкнигиздат,1971.
Къумукъланы йыр хазнасы. Магьачкъала: Дагкнигиздат,1979.
Ачыкъ дарс.
Дарсны темасы: Аткъай Гьажаматовну яшаву ва яратывчулугъу
Поэма «Рабият».
Дарсны мурады:
Поэманы идея, тематика маънасын ачыкъ этип билмек.
Автор багъышлагъан поэманы СССР – ни халкъ артискасы Барият Мурадованы яшаву ва яратывчулугъу булан яшланы ювукъдан таныш этмек.
Яшланы инче саниятгъа, маданиятгъа, ону вакиллерине бакъгъан сюювюн артдырыв.
Дарсны планы:
Къурум мюгьлет.
Муаллимни баш сёзю.
Сёзлюк иш.
Яшланы сценкасы.
Барият Мурадовагъа багъышлангъан лакъыр.
Китапдан гесеклер охула.
Сарын йырлай.
Дарсны гьасиллери.
Дарсны барышы.
Салам яшлар, олтуругъуз.
Муаллим:
Бугюнгю бизин адабият дарсыбыз гетген темагъа байлавлу. Ким айтар, гетген дарсны темасын?
Охувчу: Аткъай Гьажаматовну яшаву ва яратывчулугъу ва «Рабиат» деген поэмасын гечген эдик.
Муаллим:
Яхшы , гьали мен сизге поэмадан гесеклер беремен . Сиз буса шо дёртлюкню етишмейген сатырын толтуруп язасыз.
Аргъанын яхшы гьалда;
Яшлыгъын яягъанда;
Къурчубузну къандыра.
Муаллим:
Яхшы. Яшлар, гьали гелигиз шу дёртлюкдеги гьыз тартылгъан сёзлеге маънадашлар табайыкъ.
Инг де Генжеси,
Эркеси ол ананы,
Бола айтгъан айтгъаны:
Даим толу кисеси.
Муаллим:
Шу дёртлюкдеги гьыз тартылгъан сатырлагъа къарагъыз. Ким айтар недир бу?
Бардыр гишини гьагъы,
Иш тутма чалт кююнде:
Къазандан чолпу чакъы
Чыкъмай къызны уьюнден.
Охувчу:
Бирикген сёз тагъымлар.
Муаллим:
Къачан къоллана бирикген сёз тагъымлар?
Дагъа да нечиклерин билесиз? (Авзуна сув алмакъ, сулагь ютмакъ).
Яшлар, «Рабият» деген поэма кимге багъышлангъан? Ким болгъан Барият Мурадова?
Охувчу:
Къумукъ театрны артискасы.
Муаллим:
Тюз яшлар Барият Мурадова гиччи де, уллу да таныйгъан, кёп сюеген, абурлайгъан пагьмулу артисткабыз.
Гесеклер охула.
Муаллим: Герти яшлар, Барият Мурадованы танымайгъанлар Дагъыстанда кёп аздыр. Ол чечек байламдагъы лап да арив гюл йимик, бизин къумукъ театрны безейген лап да арив гюллерден бириси эди. Гьали бизин дарсыбызны къалгъан янын мен сизин ону яшаву ва яратывчулугъу булан яшланы дагъы да ювукъ таныш этме сюемен.
СССР-ни халкъ артисткасы Барият Солтанмеджидовна Мурадова инче саниятны ёлунда оьзюню тийишли ерин тапмакъ учун тартынмай юрюген дагъыстанлы къатынлардан биринчиси.
Яшдан берли де оьзюню яратывчулукъ пагьмусун эс этип ,о шо пагьмуну къыргъа чыгъармагъа ёл излеген, оьзю шо ёлну табажагъына да инангъан. Тек шо ёл тувра болмагъан, оьрю – эниши кёп болгъан. 20 –чы асруну баш вакътилеринде дагъыстанлы къатынлагъа сагьна да оьзлени пагьмуларын гёрсетме тынч болмагъан, неге тюгюл о заманларда адамланы яшавгъа бакъгъан къаравлары башгъа болгъан. Къатын гишини бир затгъа да ихтияры болмагъан.Олагъа охумакъ, халкъ арада ишлемек, йыбав бермек, сагьнагъа чыкъмакъ о адамгъа, ону тухумуна уллу биябурлукъгъа, тёбенликге гьисап этиле болгъан.
Шо сёзлени гертилейген сёзлер поэмада да бар.
(бет 60, 5-6 дёртлюклер).
Дарсны гьасиллери:
Муаллим: Муна, яшлар, биз дарсыбызны ахырына етишдик. Биз бу дарсда бизин халкъны оьктемлиги бийик сагьналаны лап да ярыкъ юлдузу Барият Солтанмеджидовна Мурадованы яратывчулугъу булан таныш болдукъ. Бу дарсда ортакъчылыкъ этген сизге баракалламы билдиремен. Къыйматлав.
Савболугъуз .
