8-сынып саба? жоспары

Сабақтың тақырыбы: Сөйлемнің айқындауыш мүшелері

Сабақтың мақсаты:    а)Сөйлемнің айқындауыш  мүшелері туралы түсінік бере отырып,оқушылардың ойлау қабілетін сабаққа деген қызығушылығын және негізгі мәселелерге аса көңіл бөлуге үйрету;.

                                  ә) Түрлі әдістерді пайдалана отырып балаларды тапқырлық,жылдамдық,есте сақтау қабілеттерін арттыру,сөйлеу тілін жетілдіріп,шешендік өнерге баулу;

                                 б) Сабақ барысында оқушыларды сауаттылыққа баулу;

Сабақтың түрі:                                   Жаңа сабақты игерту.

Сабақтың әдісі:                                сұрақ-жауап,тіл дамыту, топтастыру

Сабақтың көрнекілігі:                     плакат,кеспе қағаздар, қосымша материалдар.

Пәнаралық байланыс:                 әдебиет, орыс тілі

Сабақтың барысы:

                                а)    Ұйымдастыру кезеңі:  

               Оқушылармен амандасу,түгелдеу,оқу құралдарын тексеру.Сыныптың тазалығына көңіл бөлу. Оқушылардың зейінін сабаққа аудару.

ә) Үй тапсырмасын пысықтау:

                      Үйге берілген тапсырманы сұраймын. Оқушыларға өткен сабақты қалай меңгергенін байқау үшін бірнеше сұрақтар қоямын

б)     Жаңа сабақты түсіндіру.

Сөйлемде кейде бір заттық жағынан айқындап,түсіндіріп тұратын сөз я сөздер тобы болады.Осыны айқындауыш дейміз. Мысалы: Біздерге,қарттарға,жастар сияқты өмір сүруге тура келеді. Осы сөйлемдегі айқындауыш – қарттарға,ол біздерге деген толықтауышты айқындап тұр.Есіктен қарт шахтер Бейсен кірді. Бұл сөйлемде айқындуыш – қарт шахтер; ол Бейсен деген сөзді нақтылап тұр

  Оңашаланған айқындауыштың анықтауыштан айырмашылығы бар: анықтауыш өзі анықтайтын сөзінен бұрын тұрса,оңашаланған айқындауыш онан кейін тұрады да,өзі айқындайтын сөздің мағынасын нақтылайды. Оңашаланған айқындауыш өзі айқындайтын мүшесімен қызметтес әрі тұлғалас болады.Сондықтан оңашаланған айқындауыш сөйлемде бастауышты,баяндауышты,пысықтауышты,толықтауышты,кейде анықтауышты айқындайды.

Отарбай,жас мұғалім,сабақты жақсы өткізуге тырысты.Бұл сөйлемде жас мұғалім деген айқындауыш бастауышты айқындап тұр.Оңашаланған айқындауыш та,айқындалатын сөз де атау септігінде тұр.

 Айқындауыш, әдетте,сөйлемде екі жағынан да үтірмен,кейде айқындауыштар тізбегінде үтір болса,онда екі жағынан сызықшамен ажыратылады.

   Мысалы: Олардың бірі – сары сақал,арық,боз - өз ойының жүйріктігін көрсетуге тырысады.Осында айқындауыш – сары сақал,арық,боз.Айқындауыш өз ішінде үтірмен белгіленгендіктен,екі жағынан сызықшамен ажыратылған.

    Қосарлы айқындауыш өзі айқындайтын мүшесіне қосалқы атау болады.Амангелді батыр,Ер Тарғын,Ақан сері, Біржан сал,әнші Күләш,т.б.

   Кейбір қосарлы айқындауыштар өздерінің айқындайтын сөзінен,қос сөздер сияқты,дефис арқылы бөлінеді: жер-ана,әйел-ана,панфиловшы-ұландар,инженер-техник,пәтер-мұражай, т.б.

Жаттығумен жұмыс:       5 8-жаттығу.      Төмендегі сөйлемдерде оңашаланған айқындауыштың қандай сөйлем мүшесін айқындап тұрғанын тап.

 Шығармашылық  жұмыс:   Мына  қосарлы айқындауышты қатыстырып сөйлем құраңдар.

 Абылай хан, жәнібек батыр, Қаз дауысты Қазыбек би, әйел-ана, күйші Құрманғазы, би-шешендер, ғалым-ұстаз, әнші Күләш, 

Білімді бекіту:  Өтілген тақырыпқа байланысты бірнеше сұрақтар қоямын. Түсінбеген сұрақтарына жауап беремін.  

Бағалау:  Үй тапсырмасын орындап келгеніне және жаңа сабаққа ынталы қатысып отырғандарын бағалаймын. 

Үйге тапсырма:    59-жаттығу

Күні: Пәні:қазақ тілі Сыныбы: 8

Сабақтың тақырыбы: Сөйлемнің айқындауыш мүшелері
Сабақтың мақсаты: Сөйлемнің айқындауыш мүшелерін лингвистикалық тұрғыдан жаңа мағлұмат беру, сөйлемде белгілі бір тыныс белгілерімен ажыратылатынын түсіндіру.
Міндеттері: 1. Білімділік. Сөйлемнің айқындауыш мүшелері туралы ғылыми - теориялық түсінік беру, олардың түрлері мен тыныс белгілерін меңгерту, алған білімдерін тәжірибемен ұштастыру. 
2. Дамытушылық. Сыни ойлау көзқарасын, логикалық ойлауын, өз пікірін дәлелдеу, байланыстыра сөйлеу дағдысын жетілдіру, есте сақтау қабілетін, көркем жазу сауаттылығын дамыту; 
3. Тәрбиелік. Жаттығулардың тәрбиелік мәніне назар аударту, ұжымдағы ауызбіршілікті нығайту. Ізгі қарым - қатынас негізінде тәрбиелеу.
Сабақтың типі: жаңа білімді меңгерту
Сабақтың түрі: интеграциялық сабақ
Сабақтың әдіс - тәсілдері: түсіндіру, ішінара зерттеу, байқау, репродуктивті, эвристикалық, деңгейлеп оқыту
Сабақтың көрнекілігі: кесте, таратпалар, бағалау парақшалары, деңгейлік тапсырмалар
Сабақтың барысы.
1. Ұйымдастыру.
Оқушылармен амандасу, кезекші арқылы сынып оқушыларын түгендеу. Оқушы назарын сабаққа бағыттау.
2. Өткен тақырыпты пысықтау.
«Олжалы бестік» ойыны. 5 сөз дайындап, олардың артына сұрақ жасыру және бір сөздің артына тек қана «5» бағасын қою.
«Мықты болсаң, тауып көр» - Сөйлем мүшесі деген не? Сөйлем мүшелерін ата.
«Жүйрік болсаң, шауып көр» - Пысықтауыш деген не? Мысал келтір.
«Алғыр болсаң, алып көр» - Анықтауыш қандай мүше?
«Тапқыр болсаң, тауып көр» - Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері дегенді қалай түсінесің?
«Ойлы болсаң, озып көр» - Толықтауыш, оның түрлері.
«Зерек болсаң, айтып көр» - М. Мақатаевтың бір өлеңін айтсаң, «5» аласың!
3. Сабақтың мақсатын қою.
Күн ретін, сабақ тақырыбын тақтаға жазу.

4. Жаңа сабақты түсіндіру кезеңі.
Проблемалық ой тастау. Тақтамен жұмыс.
Оқушылар, тақтада берілген сөйлемге назар аударыңдар. Бұл сөйлемде белгілі бір сөйлем мүшесінің мағынасын тереңірек ашып тұрған сөздер бар ма? Ол сөздер қай сөздің мағынасын түсіндіріп тұр?
Төреқұл өзінің ежелгі жұртында, Ұзынбұлақтың басында, отыр екен. Жаназаға, Бөжейдің жаназасына, шақырылмаған Зере, Ұлжандар өлердей күйіп, өзгеше шерлі болып қалған еді. Ол – Арқаға аты шыққан, бүкіл Орта жүзді асыл саз, әсем үнімен ұйытқан Біржан сал.
Тұжырым жасау. Мұғалімнің көмегімен оқушыларға тұжырым жасату.
Демек, сөйлемде белгілі бір мүшені заттық мағына жағынан басқа сөзбен түсіндіріп, нақтылап көрсететін сөз немесе сөздер тобын айқындауыш мүше деп атаймыз. Айқындауыш мүше мағынасына қарай екіге бөлінеді. Ол үшін кестеге назар аударайық.

Оңашаланған айқындауыш Қосарлы айқындауыш

Өзінен бұрын тұрған сөзді айқындап, дәлелдеп, түсіндіріп тұратын бір немесе бірнеше сөздер тобы. Оңашаланған айқындауыш өзінен бұрын тұрған сөздің мағынасын нақтылайды, сондай - ақ өзі айқындайтын мүшесімен қызметтес, тұлғалас болады.
Мысалы: Омардың үлкен ұлының, Асанның, елге жасаған жақсылығы өте көп. Айқындайтын мүшесіне қосалқы атау болады. Кейбір қосарлы айқындауыштар өздерінің айқындайтын сөзінен қос сөздер сияқты дефис арқылы бөлінеді.

Мысалы: Әнші Күләш, Біржан сал, Ақан сері, инженер Ахмет, Әмина ханым, Серік мырза, панфиловшы - ұландар.
Оңашаланған айқындауыш сырт тұлғасы жағынан анықтауышқа ұқсас болып келеді. Анықтауыш анықтайтын сөзінің алдында тұрып, оның өзіне тән сын, сапасын білдірсе, айқындауыш анықтайтын сөзінен кейін тұрып, оның лексикалық мағынасын толықтырып, нақтылайды.
Айқындауыш мүшенің тыныс белгілерін білу үшін кестеге назар аударайық.
№ Ереже Мысалдар
1 Сөйлемде оңашаланған айқындауыштың екі жағынан үтір қойылады. Долы далада, қатуланған суық жүзді өгей далада, бұлар тағы да ұзақ жортты.
2 Оңашаланған айқындауыштың екі жағынан немесе өзі анықтайтын мүшесімен екі араға сызықша қойылады. 1928 жылы Қазақстандағы тұңғыш жоғары оқу орны – Қазақ педагогика институты ашылды.
Кейде оңашаланған айқындауыштар тізбегінде үтір болса, онда айқындауыштың екі жағынан сызықша қойылады. Өзі әнші, өзі сұлу Байтасқа екеуі де - бірі кәрі, бірі жас бала - қызғана да, тамашалай қараған еді. (М. Ә).
4 Кейбір қосарлы айқындауыштар өздерінің айқындайтын сөзінен қос сөздер сияқты дефис арқылы бөлінеді. Жер - ана, тұжырым - пікір, әнші - сазгер,
Қолдану. Айқындауыш мүшеге өздерің мысал келтіріп көріңдер.
Түсінгенін тексеру кезеңі.
І деңгей. Оқулықпен жұмыс.
77 - жаттығу. (Берілгені бойынша ауызша орындату)
78 - жаттығу. Берілген қосарлы айқындауыштарды қатыстырып, сөйлем құраңдар. Жазған сөйлемдеріңе синтаксистік талдау жасаңдар.
Жеке оқушымен жұмыс.
Таратпа №1
1. Сөйлем айтылу мақсатына қарай нешеге бөлінеді? Әрқайсысына мысал келтір.
2. Толықтауыш қандай мүше? Жасалу жолдарын баянда.
3. Қарамен жазылған сөзге морфологиялық талдау жаса.
Бағанадан бері жас жиын қайта - қайта алтыбақанға Керімбаланы мінгізіп, әнін тыңдап тұр еді. (М. Ә).
Таратпа №2
1. Сөйлем мүшелері құрамына қарай неше түрге бөлінеді? Мысал келтір.
2. Пысықтауыш, оның мағыналық түрлері.
3. Қарамен жазылған сөзге морфологиялық талдау жаса.
Екпіндеген бетімен, жолында тұрған Құрмашқа қарамастан, келе Көксеректі бүйір жағынан келіп арс етіп, қауып түсті. (М. Ә).
ІІ деңгей. Мағынаны тану. Семантикалық картамен жұмыс. Қажетті тыныс белгіні қойып, бағанға дұрыс жауапты + таңбасымен белгілеңдер.
Мысалдар
Оңашаланған айқындауыш Қосарлы айқындауыш Үтірмен ажыратылатын айқындауыш, Сызықша қойылатын
айқындауыш Дефисқойылатын айқындауыш.
Бірақ біздер жиырмасыншы ғасырдың азаматтары, көп ретте асылымызды байқамай өтер едік... (О. Бөкей) +
Әйелді аттандырған бойы түрегеп тұрған Жалпақ балуан гүрс етіп құлап түсті. (Ғ. М.) +
Ауыл әлі жайлауда мына Ұзынбұлақтың басындағы Шұрықта отырған кезіміз. +
Біраздан кейін үйге Мақсұттың тағы бір - екі жолдасы – Жұмағұл мен Ақтай – кірді. (М. Ә). +
Жер Шіркін, Жер Ананың қадірін кім біледі? +

ІІІ деңгей. а) Берілген сөйлемде белгілі бір сөйлем мүшесінің мағынасын айқындауыш мүше арқылы толықтырып, тыныс белгісін қойып жазыңдар. Сөйлем мүшесіне талдаңдар.
Біз (, ауыл балалары,) қыс болса ол кісінің отынын жарып беруге, жаз болса бұзауын айдап келуге таласып жүреміз. (Ғ. М.) Абай бұл сырдың шет жағасын досына
(, Ерболға ғана,) сездірді. Құнанбайдың қасындағылар – (Байсал, Қаратай, Сүйіндіктер) - осы сөзге тоқтасты. Мағаш пен Кәкітай бұл күндерде орысша кітаптарды (, әсіресе жеңіл тілмен жазылған романдарды) көп оқитын. (М. Ә.)
Сөйлемді айқындауыш мүшесімен бірге қазақшаға аударып жазыңдар.
5. Білімді бекіту.
IV деңгей. Тест жұмысы.
1. Өзінен бұрын тұрған сөзді айқындап, дәлелдеп, түсіндіріп тұратын бір немесе бірнеше сөзді қандай мүше дейміз?
А) Айқындауыш мүше Д) Қосарлы айқындауыш
В) Оңашаланған айқындауыш Е) Жалпылауыш мүше
С) Бірыңғай мүше
2. Айқындауыштың неше түрі бар?
А) 3 В) 2 С) 4 Д) 5 Е) 6
3. Оңашаланған айқындауыш қандай сөйлем мүшесін айқындап тұр?
Сіз маған өз халқыңызды, қазақ халқын, сүюді үйреттіңіз.
А) Бастауыш В) Анықтауыш С) Толықтауыш Д) Баяндауыш Е) Пысықтауыш
4. Қайсысының арасына дефис қойылады?
А) Ақан сері В) әнші Әлия С) пәтер мұражай Д) Нүркен мұғалім Е) Әлкен ақсақал
5. Айқындауыш мүшенің белгісіне жатпайтынын табыңыз.
А) Бір сөзді заттық мағына жағынан айқындайды.
В) Айқындауыш мүшенің екі жағынан үтір қойылады.
С) Айқындауыш мүше сөйлемде сызықшамен ажыратылады.
Д) Сөйлем мүшелерін айқындайды.
Е) Сөйлем мүшесі бола алмайды.
6. Тыныс белгісі қате қойылған сөйлемді табыңыз.
А) Бізге, жастарға үлкендер зор сенім артады.
В) Төменде, таудың етегінде, сылдырап бұлақ ағып жатыр.
С) Ұстазым ертең, ұстаздар күніне, газет шығаруды тапсырды.
Д) Әкем кешке Ахмет ұстаға жолығуға кетті.
Е) Жанат достарына – Манат, Сәуле, Болатқа – хабарласуды жөн көрді.

6. Білімді бағалау.
Оқушыны психологиялық тұрғыдан бағалау.
№ Оқушының аты - жөні 
Ой өркендету 
Қиялын дамыту 
Есте сақтау қабілеті
7. Үй тапсырмасы.
79 - жаттығу. (нұсқау беру).
Рефлексия.
- Оқушылар, бүгінгі сабақ өздеріңе ұнады ма?
- Бүгінгі сабақта алған әсерлеріңді алдарыңдағы көңіл күйді білдіретін суреттермен (смайликтермен) көрсетіңдер.

«Мықты болсаң, тауып көр»

Сөйлем мүшесі деген не? Сөйлем мүшелерін ата.

«Жүйрік болсаң, шауып көр»

Пысықтауыш деген не? Мысал келтір.

«Алғыр болсаң, алып көр»

Анықтауыш қандай мүше?

«Тапқыр болсаң, тауып көр»

Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері дегенді қалай түсінесің?

«Ойлы болсаң, озып көр»

Толықтауыш, оның түрлері.

«Зерек болсаң, айтып көр»

М. Мақатаевтың бір өлеңін айтсаң, «5» аласың!