kopilkaurokov.ru - сайт для учителей

Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей

  1. Главная
  2. Прочее
  3. Прочее
  4. Грамматический справочник по казахскому языку

Грамматический справочник по казахскому языку

Нажмите, чтобы узнать подробности

Фонетика – тіл туралы ?ылымны? бір саласы. Онда дыбыстар, екпін ж?не буын, ?ндестік за?ы ?арастырылады.

?аза? тілінде  42 ?ріп ж?не 37 дыбыс бар.

Екі белгі бар: ъ-айыру белгісі, ь- жі?ішкелік белгісі.

 ?аза? тілінде  т?н ?ріптер 10: ?,і,?,?,?,?,?,?,?,ы.

Дыбыстар(звуки): дауысты, дауыссыз.

Дауысты(гласные)-12 дыбыс: а,?,о,?,е,э,?,?,у,ы,и,і

1) Еріндік(5):?,?,у,о,?;  Езулік(7):а,?,е,ы,і,и,э;

2) Ашы?(6): а,?,о,?,е,э; ?ыса?(6):?,?,у,ы,и,і,;

3) Жуан(5): а,о,?,ы,у;    Жі?ішке(7):?,?,?,і,е,и,у,э;

Дауыссыз (согласные)– 25 дыбыс: б,в,г,?,д,ж,з,й,к,?,л,м,н,?,п,р,с,т,ф,х,?,ц,ч,ш,щ,у(тау)

?ата?(11):к,?,п,с,т,ф,х, ч,ш,щ,ц

?я?(8): б,в,г,?,д,ж,з,?,

?нді(7): л,м,н,?,р,й,у(уа?ыт)

Буын(слог):

ашы?: а-на, ?а-ла

т?йы?: ат, а?, ?н, ет

бітеу:  нан, тіл, ?ыс

Тасымал - перенос

Екпін(ударение) с?зді? со??ы буын?а т?седі(постоянно падает на последний слог).

?ндестік за?ы

1)Буын ?ндестігі (слоговой сингармонизм)

2)   Дыбыс ?ндестігі (звуковой сингармонизм)

Буын ?ндестігі

жуан+жуан + жуан

жі?ішке+ жі?ішке+ жі?ішке

Ба?ынбайтын ?осымшалар(не подчиняются правилу)

к?мектес септікті? жал?аулары: мен,пен,бен

нікі,дікі,тікі

еке,тай,жан,сыма?,(?кетай, к?кежан)

шет тілінен енген ?осымшылар: паз,?ор,?ой,кер, гер,кеш,хана,к?нем,дар,ист,изм,бан,тал,уар,ов,ев

      (?семпаз, е?бек?ор, ?уезов)

Т?бірді? со??ы буыны

Последний слог слова

Мысалдар

Примеры

1) Если слова оканчиваются на ?ата? или Б,В,Г,Д, то аффиксы начинаются с ?ата?

Дос-?а, терек-тер

2) Если слова оканчиваются на Ж,З, ?нді или дауысты, то аффиксы начинаются с ?я? или ?нді

?аз-дар, бала-лы?,к?л-ге

3) Если слова оканчиваются на Ш, а прибавляемый аффикс начинается  со звука С, то при произношении слова звук С превращается в звук Ш

?аш+са – ?ашша

Іш+сі?  -  ішші?

4) Если передний слог начинается на глухой звук, а следующий слог начинается на звонкий Б, то при произношении звук Б превращается в П

Айт+бай – Айтпай

К?п бала – к?п пала

5) Между слогами, если слог оканчивается на гласный, звонкий или сонорный, а следующий слог начинается на глухие ?иК, то при произношении глухие ?иК превращаются в звонкие

?и Г

?ара+к?з-?ара+??з

Талды+?ор?ан-Талды+?ор?ан

Т?бірді? со??ы буыны

Последний слог слова

Мысалдар

Примеры

1) Если последний звук основы ?,К,П, а прибавляемый аффикс начинается с гласного, сонорного или Д,Ж,З, то ?,К,П озвучиваются ?-Г, К-?, П-Б

Ж?рек+і –ж?регі

?асы?+ы – ?асы?ы

Мектеп+ім - мектебім

2) Если к словам оканчивающимся на глухой П прибавить деепричастия –ЫП,

І П, то П заменяется сонорным У.

Тап(найди)+ып – тауып

Кеп(высохни)+іп- кеуіп кеуіп(в  (высыхая)

3) Если слова оканчиваются на Н, а прибавляемый аффикс или следующее начинается  на Б,П,М, то звук Н произносится  как М.

Н+Б – М+Б  Он бес – ом бес

Н+П-М+П он пара?-ом пара?

Н+М – М+М келген+мін – келгем+мін 

4) Если слова оканчиваются на Н, а прибавляемый аффикс или следующее начинается  на ?, К, ?,Г,  то звук Н произносится как ?

Н+? – ?+? с?н+?ой – с??+?ой

Н+Г – ?+Г сен+гем – се?+гем

Н+? – ?+? тон+?а – то?+?а

5) Если слова оканчиваются на З, а прибавляемый аффикс или следующее начинается  на С, то звук З произносится как С.

З+С – С+С

жаз+са – жас+са

к?з сайын – к?с сайын

Жазылуы ( пишем)

Айтылуы (произносим)

С+ Ж – ШШ

Досжан

Дошшан

Тас жол

Ташшол

Н+К – ?+Г

Есен келді

Есе?гелді

Н+? – ?+?

Жан?ожа

Жан?ожа

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Наладить дисциплину на своих уроках.
Получить возможность работать творчески.

Просмотр содержимого презентации
«????? ??????? ?????????»

Қазақ тілінің ережелері 1 -11 сыныптар үшін

Қазақ тілінің ережелері 1 -11 сыныптар үшін

Фонетика Фонетика – тіл туралы ғылымның бір саласы. Онда дыбыстар, екпін және буын, үндестік заңы қарастырылады. Қазақ тілінде 42 әріп және 37 дыбыс бар. Екі белгі бар: ъ-айыру белгісі, ь- жіңішкелік белгісі. Қазақ тілінде тән әріптер 10: ә,і,ң,ғ,ү,ұ,қ,ө,һ,ы. Дыбыстар(звуки): дауысты, дауыссыз. Дауысты(гласные)-12 дыбыс : а,ә,о,ө,е,э,ү,ұ,у,ы,и,і 1) Еріндік(5):ү,ұ,у,о,ө; Езулік(7):а,ә,е,ы,і,и,э; 2) Ашық(6): а,ә,о,ө,е,э; Қысаң(6):ү,ұ,у,ы,и,і,; 3) Жуан(5): а,о,ұ,ы,у; Жіңішке(7):ә,ө,ү,і,е,и,у,э; Дауыссыз (согласные)– 25 дыбыс : б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,т,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ,у(тау) қатаң(11):к,қ,п,с,т,ф,х, ч,ш,щ,ц ұяң(8): б,в,г,ғ,д,ж,з,һ, үнді(7): л,м,н,ң,р,й,у(уақыт) Буын(слог): ашық: а-на, қа-ла тұйық: ат, ақ, ән, ет бітеу: нан, тіл, қыс Тасымал - перенос Екпін(ударение) сөздің соңғы буынға түседі(постоянно падает на последний слог).

Фонетика

Фонетика – тіл туралы ғылымның бір саласы. Онда дыбыстар, екпін және буын, үндестік заңы қарастырылады.

Қазақ тілінде 42 әріп және 37 дыбыс бар.

Екі белгі бар: ъ-айыру белгісі, ь- жіңішкелік белгісі.

Қазақ тілінде тән әріптер 10: ә,і,ң,ғ,ү,ұ,қ,ө,һ,ы.

Дыбыстар(звуки): дауысты, дауыссыз.

Дауысты(гласные)-12 дыбыс : а,ә,о,ө,е,э,ү,ұ,у,ы,и,і

1) Еріндік(5):ү,ұ,у,о,ө; Езулік(7):а,ә,е,ы,і,и,э;

2) Ашық(6): а,ә,о,ө,е,э; Қысаң(6):ү,ұ,у,ы,и,і,;

3) Жуан(5): а,о,ұ,ы,у; Жіңішке(7):ә,ө,ү,і,е,и,у,э;

Дауыссыз (согласные)– 25 дыбыс : б,в,г,ғ,д,ж,з,й,к,қ,л,м,н,ң,п,р,с,т,ф,х,һ,ц,ч,ш,щ,у(тау)

қатаң(11):к,қ,п,с,т,ф,х, ч,ш,щ,ц

ұяң(8): б,в,г,ғ,д,ж,з,һ,

үнді(7): л,м,н,ң,р,й,у(уақыт)

Буын(слог):

ашық: а-на, қа-ла

тұйық: ат, ақ, ән, ет

бітеу: нан, тіл, қыс

Тасымал - перенос

Екпін(ударение) сөздің соңғы буынға түседі(постоянно падает на последний слог).

Үндестік заңы (Закон сингармонизма). 1)Буын үндестігі (слоговой сингармонизм) 2) Дыбыс үндестігі (звуковой сингармонизм) Буын үндестігі жуан+жуан + жуан жіңішке+ жіңішке+ жіңішке Бағынбайтын қосымшалар(не подчиняются правилу) көмектес септіктің жалғаулары: мен,пен,бен нікі,дікі,тікі еке,тай,жан,сымақ,(әке тай , көке жан ) шет тілінен енген қосымшылар: паз,қор,ғой,кер, гер,кеш,хана,күнем,дар,ист,изм,бан,тал,уар,ов,ев (әсем паз , еңбек қор , Әуез ов )

Үндестік заңы (Закон сингармонизма).

1)Буын үндестігі (слоговой сингармонизм)

2) Дыбыс үндестігі (звуковой сингармонизм)

Буын үндестігі

жуан+жуан + жуан

жіңішке+ жіңішке+ жіңішке

Бағынбайтын қосымшалар(не подчиняются правилу)

көмектес септіктің жалғаулары: мен,пен,бен

нікі,дікі,тікі

еке,тай,жан,сымақ,(әке тай , көке жан )

шет тілінен енген қосымшылар: паз,қор,ғой,кер, гер,кеш,хана,күнем,дар,ист,изм,бан,тал,уар,ов,ев

(әсем паз , еңбек қор , Әуез ов )

Дыбыс үндестігі Ілгерінді ықпал (прогрессивная ассимиляция) Түбірдің соңғы буыны Последний слог слова Мысалдар Примеры 1) Если слова оканчиваются на қатаң или Б,В,Г,Д, то аффиксы начинаются с қатаң Дос-қа, терек-тер 2) Если слова оканчиваются на Ж,З, үнді или дауысты, то аффиксы начинаются с ұяң или үнді Қаз-дар, бала-лық,көл-ге 3) Если слова оканчиваются на Ш, а прибавляемый аффикс начинается со звука С, то при произношении слова звук С превращается в звук Ш Қаш+са – қашша Іш+сің - ішшің 4) Если передний слог начинается на глухой звук, а следующий слог начинается на звонкий Б, то при произношении звук Б превращается в П Айт+ б ай – Айт п ай Көп б ала – көп п ала 5) Между слогами, если слог оканчивается на гласный, звонкий или сонорный, а следующий слог начинается на глухие ҚиК, то при произношении глухие ҚиК превращаются в звонкие Ғи Г Қара+ к өз-Қара+ ғ өз Талды+ қ орған-Талды+ ғ орған

Дыбыс үндестігі

  • Ілгерінді ықпал (прогрессивная ассимиляция)

Түбірдің соңғы буыны

Последний слог слова

Мысалдар

Примеры

1) Если слова оканчиваются на қатаң или Б,В,Г,Д, то аффиксы начинаются с қатаң

Дос-қа, терек-тер

2) Если слова оканчиваются на Ж,З, үнді или дауысты, то аффиксы начинаются с ұяң или үнді

Қаз-дар, бала-лық,көл-ге

3) Если слова оканчиваются на Ш, а прибавляемый аффикс начинается со звука С, то при произношении слова звук С превращается в звук Ш

Қаш+са – қашша

Іш+сің - ішшің

4) Если передний слог начинается на глухой звук, а следующий слог начинается на звонкий Б, то при произношении звук Б превращается в П

Айт+ б ай – Айт п ай

Көп б ала – көп п ала

5) Между слогами, если слог оканчивается на гласный, звонкий или сонорный, а следующий слог начинается на глухие ҚиК, то при произношении глухие ҚиК превращаются в звонкие

Ғи Г

Қара+ к өз-Қара+ ғ өз

Талды+ қ орған-Талды+ ғ орған

2) Кейінді ықпал (регрессивная ассимиляция ) Түбірдің соңғы буыны Последний слог слова Мысалдар Примеры 1) Если последний звук основы Қ,К,П , а прибавляемый аффикс начинается с гласного, сонорного или Д,Ж,З , то Қ,К,П озвучиваются Қ-Г, К-Ғ, П-Б Жүре к + і –жүре гі Қасы қ + ы – Қасы ғы Мекте п + ім - мекте бім 2) Если к словам оканчивающимся на глухой П прибавить деепричастия – ЫП, І П, то П заменяется сонорным У . Тап(найди)+ып – тауып Кеп(высохни)+іп- кеуіп кеуіп(в (высыхая) 3) Если слова оканчиваются на Н , а прибавляемый аффикс или следующее начинается на Б,П,М, то звук Н произносится как М. Н+Б – М+Б О н б ес – о м б ес Н+П-М+П о н п арақ-о м п арақ Н+М – М+М келге н + м ін – келге м + м ін 4) Если слова оканчиваются на Н , а прибавляемый аффикс или следующее начинается на Қ, К, Ғ,Г, то звук Н произносится как Ң Н+Қ – Ң+Қ сә н + қ ой – сә ң + қ ой Н+Г – Ң+Г се н + г ем – се ң + г ем Н+Ғ – Ң+Ғ то н + ғ а – то ң + ғ а 5) Если слова оканчиваются на З, а прибавляемый аффикс или следующее начинается на С, то звук З произносится как С. З+С – С+С жа з + с а – жа с + с а кү з с айын – кү с с айын

2) Кейінді ықпал (регрессивная ассимиляция )

Түбірдің соңғы буыны

Последний слог слова

Мысалдар

Примеры

1) Если последний звук основы Қ,К,П , а прибавляемый аффикс начинается с гласного, сонорного или Д,Ж,З , то Қ,К,П озвучиваются Қ-Г, К-Ғ, П-Б

Жүре к + і –жүре гі

Қасы қ + ы – Қасы ғы

Мекте п + ім - мекте бім

2) Если к словам оканчивающимся на глухой П прибавить деепричастия – ЫП,

І П, то П заменяется сонорным У .

Тап(найди)+ып – тауып

Кеп(высохни)+іп- кеуіп кеуіп(в (высыхая)

3) Если слова оканчиваются на Н , а прибавляемый аффикс или следующее начинается на Б,П,М, то звук Н произносится как М.

Н+Б – М+Б О н б ес – о м б ес

Н+П-М+П о н п арақ-о м п арақ

Н+М – М+М келге н + м ін – келге м + м ін

4) Если слова оканчиваются на Н , а прибавляемый аффикс или следующее начинается на Қ, К, Ғ,Г, то звук Н произносится как Ң

Н+Қ – Ң+Қ сә н + қ ой – сә ң + қ ой

Н+Г – Ң+Г се н + г ем – се ң + г ем

Н+Ғ – Ң+Ғ то н + ғ а – то ң + ғ а

5) Если слова оканчиваются на З, а прибавляемый аффикс или следующее начинается на С, то звук З произносится как С.

З+С – С+С

жа з + с а – жа с + с а

кү з с айын – кү с с айын

3) Тоғыспалы ықпал (прогрессивно- регрессивная ассимиляция) это влияние с двух сторон согласных звуков. Жазылуы ( пишем) Айтылуы (произносим) С+ Ж – ШШ До сж ан До шш ан Та с ж ол Та шш ол Н+К – Ң+Г Есе н к елді Есе ңг елді Н+Қ – Ң+Ғ Жа нқ ожа Жа нғ ожа

3) Тоғыспалы ықпал (прогрессивно- регрессивная ассимиляция)

это влияние с двух сторон согласных звуков.

Жазылуы ( пишем)

Айтылуы (произносим)

С+ Ж – ШШ

До сж ан

До шш ан

Та с ж ол

Та шш ол

Н+К – Ң+Г

Есе н к елді

Есе ңг елді

Н+Қ – Ң+Ғ

Жа нқ ожа

Жа нғ ожа

Лексикология Лексикология – тіл туралы ғылымның бір саласы. Онда тілдегі сөз байлығы(қанатты сөздер), сөздің лексикалық мағынасы(тура-ауыспалы мағынасы, көп мағыналы сөздер, синоним, омоним, антоним), шығу тегі (диалект, кәсіптік, неологизм, кірме сөздер, архаизм) қолданылуы зерттеледі. Омонимдер - жазылуы бірдей, бірақ мағынасы басқа сөздер. Ақ 1) белый 2) молочные продукты іш 1) живот 2) пей 3) внутренность жаз 1) лето 2) пиши ат 1) имя 2) стреляй 3) лошадь ай сыр 1) месяц 2) луна 1) краска 2) тайна жаға От 1) берег 2) воротник 1) огонь 2) трава

Лексикология

Лексикология – тіл туралы ғылымның бір саласы. Онда тілдегі сөз байлығы(қанатты сөздер), сөздің лексикалық мағынасы(тура-ауыспалы мағынасы, көп мағыналы сөздер, синоним, омоним, антоним), шығу тегі (диалект, кәсіптік, неологизм, кірме сөздер, архаизм) қолданылуы зерттеледі.

Омонимдер - жазылуы бірдей, бірақ мағынасы басқа сөздер.

Ақ

1) белый 2) молочные продукты

іш

1) живот 2) пей 3) внутренность

жаз

1) лето 2) пиши

ат

1) имя 2) стреляй 3) лошадь

ай

сыр

1) месяц 2) луна

1) краска 2) тайна

жаға

От

1) берег 2) воротник

1) огонь 2) трава

Синонимдер – мағыналары бірдей сөздер. ученик 1) оқушы 2) шәкірт учитель 1) мұғалім 2) ұстаз 3) оқытушы человек 1) кісі 2) адам красивый Сұлу, әдемі, көрікті, әсем, көркем, ажарлы большой 1) үлкен 2) дәу образованный 1) оқымысты 2) білімді 3) сауатты 4) зиялы вылечиться 1) жазылу 2) сауығу 3) айығу уважаемый 1) құрметті 2) ардақты 3) қадірлі 4) қымбатты

Синонимдер – мағыналары бірдей сөздер.

ученик

1) оқушы 2) шәкірт

учитель

1) мұғалім 2) ұстаз 3) оқытушы

человек

1) кісі 2) адам

красивый

Сұлу, әдемі, көрікті, әсем, көркем, ажарлы

большой

1) үлкен 2) дәу

образованный

1) оқымысты 2) білімді 3) сауатты 4) зиялы

вылечиться

1) жазылу 2) сауығу 3) айығу

уважаемый

1) құрметті 2) ардақты 3) қадірлі 4) қымбатты

Антонимдер – мағыналары бір – біріне қарама – қарсы сөздер. Биік - аласа Үлкен - кішкентай Высокий - низкий Большой - маленький Ыстық - суық Горячий – холодный Өмір - өлім Жизнь – смерть Ауыр - жеңіл Алыс - жақын Тяжелый(трудный) – легкий Далеко – близко Жер - аспан Земля – небо Жақсы - жаман Хорошо – плохо Арзан - қымбат Дешевый – дорогой Ескі - жаңа Старый - новый

Антонимдер – мағыналары бір – біріне қарама – қарсы сөздер.

Биік - аласа

Үлкен - кішкентай

Высокий - низкий

Большой - маленький

Ыстық - суық

Горячий – холодный

Өмір - өлім

Жизнь – смерть

Ауыр - жеңіл

Алыс - жақын

Тяжелый(трудный) – легкий

Далеко – близко

Жер - аспан

Земля – небо

Жақсы - жаман

Хорошо – плохо

Арзан - қымбат

Дешевый – дорогой

Ескі - жаңа

Старый - новый

Сөздер: 1) Диалект сөздер (диалектные слова) – диалектілер, говорлар, жергілікті тіл ерекшеліктері. 2) Кәсіптік сөздер (рофессиональные слова) 3) Неологизм (новые слова - неологизмы) 4) Кірме сөздер (заимствованные слова) 5) Архаизм (көнерген – устаревшие слова)

Сөздер:

1) Диалект сөздер (диалектные слова) – диалектілер, говорлар, жергілікті тіл ерекшеліктері.

2) Кәсіптік сөздер (рофессиональные слова)

3) Неологизм (новые слова - неологизмы)

4) Кірме сөздер (заимствованные слова)

5) Архаизм (көнерген – устаревшие слова)

Сөздіктер: 1) Фразеологиялық сөздік 2) Қазақша-орысша сөздік 3) Орысша – қазақша сөздік 4) Лингвистикалық сөздік 5) Энциклопедиалық сөздік 6) Түсіндірме (толковый) сөздік

Сөздіктер:

1) Фразеологиялық сөздік

2) Қазақша-орысша сөздік

3) Орысша – қазақша сөздік

4) Лингвистикалық сөздік

5) Энциклопедиалық сөздік

6) Түсіндірме (толковый) сөздік

Морфология – сөз таптарын қарастыратын тіл білімінің бір саласы, сөз құрамын зерттейді(дара-күрделі сөздер, сөз таптары, қосымшылар) Қазақ тілінде 9 сөз таптары(части речи) бар. № сөз таптары(части речи) 1 орысша Зат есім 2 3 Сын есім Имя существительное Имя прилагательное Сан есім 4 Имя числительное Есімдік 5 6 Местоимение Етістік Глагол Үстеу 7 Наречие Шылау 8 Служебные слова Одағай 9 Междометия Еліктеу сөздер Подражательные слова

Морфология – сөз таптарын қарастыратын тіл білімінің бір саласы, сөз құрамын зерттейді(дара-күрделі сөздер, сөз таптары, қосымшылар) Қазақ тілінде 9 сөз таптары(части речи) бар.

№

сөз таптары(части речи)

1

орысша

Зат есім

2

3

Сын есім

Имя существительное

Имя прилагательное

Сан есім

4

Имя числительное

Есімдік

5

6

Местоимение

Етістік

Глагол

Үстеу

7

Наречие

Шылау

8

Служебные слова

Одағай

9

Междометия

Еліктеу сөздер

Подражательные слова

Дара сөздер: 1)түбір сөздер – бас, ел, қазы 2)туынды сөз - тәрбие-ші, бас+тық 1)қос сөздер (парные слова) – ата-ана, әп-әдемі, қайта-қайта 2)біріккен сөздер (слитные): қырық(40)+аяқ(нога)- қырықаяқ(сороконожка) 3) қысқарған сөздер(сложносокращенные слова): МАБ-мемлекеттік аралық бақылау, ПОМ – Первомай орта мектебі Күрделі сөздер:

Дара сөздер:

1)түбір сөздер – бас, ел, қазы

2)туынды сөз - тәрбие-ші, бас+тық

1)қос сөздер (парные слова) – ата-ана, әп-әдемі, қайта-қайта

2)біріккен сөздер (слитные): қырық(40)+аяқ(нога)- қырықаяқ(сороконожка)

3) қысқарған сөздер(сложносокращенные слова): МАБ-мемлекеттік аралық бақылау,

ПОМ – Первомай орта мектебі

Күрделі сөздер:

Жалғау (окончание). Қазақ тілінде жалғаудың 4 түрі бар: көптік, тәуелдік, жіктік, септік Жалғаулардың орналасу тәртібі (порядок присоединения окончаний): Сөз+көптік+тәуелдік+септік Бала+лар+ым+ның Сөз +тәуелдік+септік Бала+м+ның Сөз+жіктік+көптік Бала+сың+дар

Жалғау (окончание). Қазақ тілінде жалғаудың 4 түрі бар: көптік, тәуелдік, жіктік, септік Жалғаулардың орналасу тәртібі (порядок присоединения окончаний):

Сөз+көптік+тәуелдік+септік

Бала+лар+ым+ның

Сөз +тәуелдік+септік

Бала+м+ның

Сөз+жіктік+көптік

Бала+сың+дар

Көптік жалғау (окончания множественного числа)
  • Көптік жалғау (окончания множественного числа)

Дауысты, Р,Й,У

лар, лер

М,Н,Ң,Л,З,Ж

дар, дер

Қатаң, Б,В,Г,Д,

тар, тер

2) Тәуелдік жалғау (окончание принадлежности) Жекеше (единст. ч) Дауыстыдан кейін (после гл) жақ жуан 1 менің (мой,-ая,ое) 2 сенің (твой,-ая,ое) Дауыссыздан кейін (после согласных) жіңішке м 2 сіздің (ваш,а-ув.ф) ың М жуан ым ңыз жіңішке ің 3 оның (его, ее) ім ңіз ың сы ің ыңыз сі іңіз ы і

2) Тәуелдік жалғау (окончание принадлежности)

Жекеше (единст. ч)

Дауыстыдан кейін (после гл)

жақ

жуан

1 менің (мой,-ая,ое)

2 сенің (твой,-ая,ое)

Дауыссыздан кейін

(после согласных)

жіңішке

м

2 сіздің (ваш,а-ув.ф)

ың

М

жуан

ым

ңыз

жіңішке

ің

3 оның (его, ее)

ім

ңіз

ың

сы

ің

ыңыз

сі

іңіз

ы

і

Көпше(множест. ч) жақ Дауыстыдан кейін (после гл) жуан 1 біздің (наш,-а,-и) 2 сендердің(ваши) Дауыссыздан кейін (после согласных) жіңішке мыз 2 сіздердің (ваши-уважительная.ф) Мн.ч+ың міз жуан ымыз 3 олардың (их) Мн.ч+ыңыз Мн.ч+ің жіңішке Мн.ч+ың іміз Мн.ч+іңіз Мн.ч+ы Мн.ч+ің Мн.ч+ыңыз Мн.ч+і Мн.ч+іңіз Мн.ч+ы Мн.ч+і

Көпше(множест. ч)

жақ

Дауыстыдан кейін (после гл)

жуан

1 біздің (наш,-а,-и)

2 сендердің(ваши)

Дауыссыздан кейін

(после согласных)

жіңішке

мыз

2 сіздердің (ваши-уважительная.ф)

Мн.ч+ың

міз

жуан

ымыз

3 олардың (их)

Мн.ч+ыңыз

Мн.ч+ің

жіңішке

Мн.ч+ың

іміз

Мн.ч+іңіз

Мн.ч+ы

Мн.ч+ің

Мн.ч+ыңыз

Мн.ч+і

Мн.ч+іңіз

Мн.ч+ы

Мн.ч+і

3) Жіктік жалғау ( Личные окончания) Жақ 1 Жекеше (единст. ч.) Мен (я) 2 Мын,мін,бын,бін,пын,пін Сен (ты) 2 Сың, сің Сіз (вы-у.ф ) 3 Сыз, сіз Ол (он, она) - Жақ 1 Көпше (множест. ч.) Мен (я) 2 Сен (ты) Мыз,міз,быз,біз,пыз,піз 2 Сыңдар, сіңдер Сіз (вы-у.ф ) 3 Ол (он, она) Сыздар, сіздер - дауысты, р,л,й - мын,мін,мыз,міз қатаң, б,в,г,д -пын, пін, пыз, піз ж,з - бын, бін, быз, біз Жіктік жалғау присоединяется к последнему слову. Мысалы: Мен Қостанайда тұра мын . Біз оқушы мыз.

3) Жіктік жалғау ( Личные окончания)

Жақ

1

Жекеше (единст. ч.)

Мен (я)

2

Мын,мін,бын,бін,пын,пін

Сен (ты)

2

Сың, сің

Сіз (вы-у.ф )

3

Сыз, сіз

Ол (он, она)

-

Жақ

1

Көпше (множест. ч.)

Мен (я)

2

Сен (ты)

Мыз,міз,быз,біз,пыз,піз

2

Сыңдар, сіңдер

Сіз (вы-у.ф )

3

Ол (он, она)

Сыздар, сіздер

-

дауысты, р,л,й - мын,мін,мыз,міз

қатаң, б,в,г,д -пын, пін, пыз, піз

ж,з - бын, бін, быз, біз

Жіктік жалғау присоединяется к последнему слову.

Мысалы: Мен Қостанайда тұра мын .

Біз оқушы мыз.

4) Септік жалғау (падежные окончания) 4) Септік жалғау (падежные окончания) 4) Септік жалғау (падежные окончания) 4) Септік жалғау (падежные окончания) 4) Септік жалғау (падежные окончания) Септік Сұрақтары Атау Жалғаулары Ілік Кім? Кімдер? Не? Нелер? Кто? Что? Қкп стф чш бвгд Кімнің? Ненің? Чей?Чья?Чье? жз Барыс - Табыс Тың тің Кімге? Кому Неге? Чему? Қайда? Куда? л - Кімді ?Кого? Нені ?Что? - Дың дің Жатыс рийую Қа ке Шығыс Кімде? У кого? Неде? У чего? Қайда? Где? Қашан? Когда? Нешеде? Во ск-ко? - мнң Дың дің Ға ге Ты ті Дың дің - Кімнен ? От кого? Неден? Из чего? Қайдан? Откуда? Көмектес Ға ге Ды ді Та те дауысты Кіммен? С кем? Немен? С чем? На чем? Ның нің Тан тен Да де Ды ді Ға ге - Дан ден Ды ді Ға ге Да де пен Ның нің Ды ді Да де бен Дан ден Ға ге Дан ден Да де мен Ны ні Нан нен мен Нда нде мен Дан ден мен

4) Септік жалғау (падежные окончания)

  • 4) Септік жалғау (падежные окончания)
  • 4) Септік жалғау (падежные окончания)
  • 4) Септік жалғау (падежные окончания)
  • 4) Септік жалғау (падежные окончания)

Септік

Сұрақтары

Атау

Жалғаулары

Ілік

Кім? Кімдер? Не? Нелер? Кто? Что?

Қкп

стф

чш

бвгд

Кімнің? Ненің? Чей?Чья?Чье?

жз

Барыс

-

Табыс

Тың

тің

Кімге? Кому Неге? Чему?

Қайда? Куда?

л

-

Кімді ?Кого?

Нені ?Что?

-

Дың

дің

Жатыс

рийую

Қа

ке

Шығыс

Кімде? У кого?

Неде? У чего?

Қайда? Где?

Қашан? Когда?

Нешеде?

Во ск-ко?

-

мнң

Дың

дің

Ға

ге

Ты

ті

Дың

дің

-

Кімнен ?

От кого?

Неден?

Из чего?

Қайдан?

Откуда?

Көмектес

Ға

ге

Ды

ді

Та

те

дауысты

Кіммен?

С кем?

Немен?

С чем?

На чем?

Ның нің

Тан

тен

Да

де

Ды

ді

Ға

ге

-

Дан

ден

Ды

ді

Ға

ге

Да

де

пен

Ның

нің

Ды

ді

Да

де

бен

Дан

ден

Ға

ге

Дан

ден

Да

де

мен

Ны

ні

Нан

нен

мен

Нда

нде

мен

Дан

ден

мен

Зат есім (имя существительное)- заттың атын білдіретін атау сөздер. Сұрақтары : Кім? Кімдер?(адамдарға) Не?Нелер? Түрлері (типы) Мағынасына қарай(по значению) 1) Жалпы (нарицательные) Мысалдар 2) Жалқы (Собственные) Бала, мектеп, гүл 3) Деректі-қолымен ұстауға болады Тұлғасына қарай (по способу образования) Әлия, Қостанай 4) көзбен көріп, қолмен ұстауға келмейді 1) негізгі (непроизводные) Ағаш, қалам Арман, қуаныш 2) туынды (производные) Құрамына қарай (по составу) 1) Дара (простые) Ел, жер, су, қала Сөз тудырушы жұрнақтар арқылы (словообразую- щие суффиксы): -шы,-ші, -ім,-ым, -лық,-лік,-дық, -дік,тық,-тік, -ша,-ше 2) Күрделі (сложные) ән+ші, қой+шы біл+ім, аш+тық, бала+лық, жаман+дық, кеуде+ше Жылқы, ауыл А) біріккен (сращенно-слитные) Ә) қосарлы (парные) Қол(рука)+жазба (письменный)- қолжазба рукопись Б) тіркесті (словосочетания) Ата-ана(отец-мать) -родители В) қысқарған (сложносокращенные) Сиыр еті - говядина ПОМ – Первомай орта мектебі

Зат есім (имя существительное)- заттың атын білдіретін атау сөздер.

Сұрақтары : Кім? Кімдер?(адамдарға) Не?Нелер?

Түрлері (типы)

Мағынасына қарай(по значению)

1) Жалпы (нарицательные)

Мысалдар

2) Жалқы (Собственные)

Бала, мектеп, гүл

3) Деректі-қолымен ұстауға болады

Тұлғасына қарай (по способу образования)

Әлия, Қостанай

4) көзбен көріп, қолмен ұстауға келмейді

1) негізгі (непроизводные)

Ағаш, қалам

Арман, қуаныш

2) туынды (производные)

Құрамына қарай

(по составу)

1) Дара (простые)

Ел, жер, су, қала

Сөз тудырушы жұрнақтар арқылы (словообразую-

щие суффиксы):

-шы,-ші, -ім,-ым, -лық,-лік,-дық,

-дік,тық,-тік,

-ша,-ше

2) Күрделі (сложные)

ән+ші,

қой+шы

біл+ім,

аш+тық,

бала+лық, жаман+дық,

кеуде+ше

Жылқы, ауыл

А) біріккен (сращенно-слитные)

Ә) қосарлы (парные)

Қол(рука)+жазба

(письменный)- қолжазба рукопись

Б) тіркесті (словосочетания)

Ата-ана(отец-мать) -родители

В) қысқарған

(сложносокращенные)

Сиыр еті - говядина

ПОМ – Первомай орта мектебі

Туынды зат есімдер төменгі жұрнақтар арқылы жасалады (Производные образуются при помощи следующих суффиксов) Жұрнақтар Мысалдар -ШЫ,-ШІ – профессии или склонность к чему-либо Жазу+шы – писатель Етік+ші – сапожник Балық+шы-рыбак Дауысты,р- ЛЫҚ,ЛІК л,н - ДЫҚ,ДІК т,в - ТЫҚ,ТІК отвлеченные понятия Бала+лық детство Жеңіл+дік легкость Биік+тік высота Дауысты,р- ЛАС,ЛЕС л,н - ДАС,ДЕС т,в,с - ТАС,ТЕС Совместное местонахождение или совместное действие Жер+лес земляк Ауыл+дас люди с одного ауыла Курс+тас однокурсник

Туынды зат есімдер төменгі жұрнақтар арқылы жасалады

(Производные образуются при помощи следующих суффиксов)

Жұрнақтар

Мысалдар

-ШЫ,-ШІ – профессии или склонность к чему-либо

Жазу+шы – писатель

Етік+ші – сапожник

Балық+шы-рыбак

Дауысты,р- ЛЫҚ,ЛІК

л,н - ДЫҚ,ДІК

т,в - ТЫҚ,ТІК

отвлеченные понятия

Бала+лық детство

Жеңіл+дік легкость

Биік+тік высота

Дауысты,р- ЛАС,ЛЕС

л,н - ДАС,ДЕС

т,в,с - ТАС,ТЕС

Совместное местонахождение или совместное действие

Жер+лес земляк

Ауыл+дас люди с одного ауыла

Курс+тас однокурсник

Зат есімнің болымсыз түрі (Отрицательная форма имен существительных образуется путем прибавления личных окончаний в 1 и 2 лице ед. и множ. числа к отрицанию ЕМЕС ) Жақ (лицо) Жекеше (ед. ч) 1 жақ Көпше (множ. ч) Мен оқушы емес+пін Я не ученик 2 жақ Сен оқушы емес+сің Ты не ученик Біз оқушы емес+піз Мы не ученики 2 жақ Сендер оқушы емес+сіңдер Вы не ученики Сіз оқушы+сыз Вы не ученик 3 жақ Ол оқушы емес Он (она) не ученик(ца) Сіздер оқушы емес+сіздер Вы не ученики Олар оқушы емес Они не ученики

Зат есімнің болымсыз түрі

(Отрицательная форма имен существительных образуется

путем прибавления личных окончаний в 1 и 2 лице ед. и множ. числа к отрицанию ЕМЕС )

Жақ

(лицо)

Жекеше (ед. ч)

1 жақ

Көпше (множ. ч)

Мен оқушы емес+пін

Я не ученик

2 жақ

Сен оқушы емес+сің

Ты не ученик

Біз оқушы емес+піз

Мы не ученики

2 жақ

Сендер оқушы емес+сіңдер

Вы не ученики

Сіз оқушы+сыз

Вы не ученик

3 жақ

Ол оқушы емес

Он (она) не ученик(ца)

Сіздер оқушы емес+сіздер

Вы не ученики

Олар оқушы емес

Они не ученики

Сын есім (имя прилагательное)– заттың сынын, сипатын, түрін, көлемін,сапасын білдіретін сөздер. Сұрақтары: Қандай? Қай? Кімнің? Ненің? Какой?-ая, -ое? Который? Чей? Чья? Чье? Чьи? Түрлері (типы) Мағынасына қарай(по значению) Мысалдар 1) Сапалық (качественные) 2) Қатыстық (относительные) Тұлғасына қарай (по способу образования) Ақ, қара, сұлу, үлкен 1) негізгі (непроизводные) Тұзды, ақшалы 2) туынды (производные) Жақсы, әдемі, суық Құрамына қарай (по составу) Қысқы, таулы 1) дара (простые) 2) күрделі (сложные) Кіші, тар, нәзік Ұзын бойлы, қызыл ала

Сын есім (имя прилагательное)– заттың сынын, сипатын, түрін, көлемін,сапасын білдіретін сөздер.

Сұрақтары: Қандай? Қай? Кімнің? Ненің?

Какой?-ая, -ое? Который? Чей? Чья? Чье? Чьи?

Түрлері (типы)

Мағынасына қарай(по значению)

Мысалдар

1) Сапалық (качественные)

2) Қатыстық (относительные)

Тұлғасына қарай (по способу образования)

Ақ, қара, сұлу, үлкен

1) негізгі (непроизводные)

Тұзды, ақшалы

2) туынды (производные)

Жақсы, әдемі, суық

Құрамына қарай

(по составу)

Қысқы, таулы

1) дара (простые)

2) күрделі (сложные)

Кіші, тар, нәзік

Ұзын бойлы,

қызыл ала

Сын есімнің шырайлары (Степени сравнения прилагательных) Шырай түрлері (Степени сравнения) Жұрнақтар 1) Жай шырай (положительная степень) 2) салыстырмалы шырай (сравнительная степень) - Мысалдар А)1)дауысты-рақ,рек 2)дауыссыз - ырақ,ірек Незначительное различие качества әдемі, жақсы, ақ Ә)1) дауысты,р- лау,леу 2) з,л,н,ң,й - дау,деу 3) қ,к,т,с - тау,теу Соответствует русским прилаг-м с суфф-ми:-оват,- еват Кіші+рек меньше Жас+ырақ моложе 3) Күшейтпелі шырай (Превосходная степень) әдемі+леу красивее семіз+деу жирнее биік+теу высоковатый сары+лау желтоватый А) 1)Путем прибавления удвоения первого слога и добавления П Ә) с усилительными словами: ең(самый), өте(очень),тым(весьма,слишком), аса(наиболее),нағыз(настоящий), тіпті(совсем) Высшая степень качества признака Сап-сары желтый-прежелтый жап-жақсы очень хорошо өте жақсы тым биік тіпті жақын

Сын есімнің шырайлары (Степени сравнения прилагательных)

Шырай түрлері (Степени сравнения)

Жұрнақтар

1) Жай шырай (положительная степень)

2) салыстырмалы шырай (сравнительная степень)

-

Мысалдар

А)1)дауысты-рақ,рек

2)дауыссыз - ырақ,ірек

Незначительное различие качества

әдемі,

жақсы,

ақ

Ә)1) дауысты,р- лау,леу

2) з,л,н,ң,й - дау,деу

3) қ,к,т,с - тау,теу

Соответствует русским прилаг-м с суфф-ми:-оват,- еват

Кіші+рек меньше

Жас+ырақ моложе

3) Күшейтпелі шырай (Превосходная степень)

әдемі+леу красивее

семіз+деу жирнее

биік+теу высоковатый

сары+лау желтоватый

А) 1)Путем прибавления удвоения первого слога и добавления П

Ә) с усилительными словами: ең(самый), өте(очень),тым(весьма,слишком), аса(наиболее),нағыз(настоящий), тіпті(совсем)

Высшая степень качества признака

Сап-сары

желтый-прежелтый

жап-жақсы

очень хорошо

өте жақсы

тым биік

тіпті жақын

Сан есім (имя числительное)- заттың санын, мөлшерін, ретін білдіретін сөздер. Сұрақтары: Неше?Нешеу?Қанша? (Сколько?)Нешінші(Который) Түрлері (типы) Тұлғасына Қарай (по способу образования) Мысалдар 1) негізгі (непроизводные) екі отыз алпыс 2) туынды (производные) Құрамына қарай (по составу) бірінші елудей 1) дара (простые) Мағынасына Қарай (по значению) 2) күрделі (сложные) бес, жүз, мың он бес, бес жүз 1) есептік (количественные) үш, мың, елу 2) реттік (порядковые) Дауысты-ншы,нші Дауыссыз – ыншы,інші Бір+інші первый Алты+ншы шестой 3) жинақтық(собирательные) 1-7 - ау,еу Жетеу семеро 4) топтау(разделительное) Дауысты,З,Ж,Р,Л,Й,У-дан,ден М,Н,Ң - - нан,нен Қатаң,Б,В,Г,Д - тан,тен Екі-екіден по два Он-оннан по десять Үш-үштен по три 5) болжалдық (предположительное) ш, т, с, тай,тей дауысты,р,м,н,з-дай,дей Алпыс+тай в пределах шестидесяти тоғыз+дай около девяти 6) бөлшектік (дробные) бестен екі - Две пятых Бір бүтін бестен үш Одна целая три пятых он – 10, жиырма -20; отыз-30; қырық-40; елу-50;алпыс-60; жетпіс-70; сексен-80; тоқсан-90; жүз-100; мың-1000; 1000000-миллион

Сан есім (имя числительное)- заттың санын, мөлшерін, ретін білдіретін сөздер.

Сұрақтары: Неше?Нешеу?Қанша? (Сколько?)Нешінші(Который)

Түрлері (типы)

Тұлғасына

Қарай

(по способу образования)

Мысалдар

1) негізгі (непроизводные)

екі

отыз

алпыс

2) туынды (производные)

Құрамына

қарай

(по составу)

бірінші

елудей

1) дара (простые)

Мағынасына

Қарай

(по значению)

2) күрделі (сложные)

бес, жүз, мың

он бес, бес жүз

1) есептік (количественные)

үш, мың, елу

2) реттік (порядковые)

Дауысты-ншы,нші

Дауыссыз – ыншы,інші

Бір+інші первый

Алты+ншы шестой

3) жинақтық(собирательные)

1-7 - ау,еу

Жетеу семеро

4) топтау(разделительное)

Дауысты,З,Ж,Р,Л,Й,У-дан,ден

М,Н,Ң - - нан,нен

Қатаң,Б,В,Г,Д - тан,тен

Екі-екіден по два

Он-оннан по десять

Үш-үштен по три

5) болжалдық

(предположительное)

ш, т, с, тай,тей

дауысты,р,м,н,з-дай,дей

Алпыс+тай

в пределах шестидесяти

тоғыз+дай около девяти

6) бөлшектік (дробные)

бестен екі - Две пятых

Бір бүтін бестен үш

Одна целая три пятых

он – 10, жиырма -20; отыз-30; қырық-40; елу-50;алпыс-60; жетпіс-70; сексен-80;

тоқсан-90; жүз-100; мың-1000; 1000000-миллион

Есімдік (местоимение)- (зат есім, сын есім, сан есім) ауыстырып, солардың орнына жүретін сөздер. Түрлері (типы) Тұлғасына қарай (по способу образова ния) Мысалдар 1) негізгі (непроизводные) Мен, сен,не,кім 2) туынды (производные) Құрамына қарай (по составу) Біреу,мынау,қандай, барлық 1) дара (простые) Мағынасына қарай (по значению) Ол,сонау,қанша 2) күрделі (сложные) 1)жіктеу (личные) Бірнеше,ешкім, кейбіреу Мен,сен,сіз,ол,біз,біздер,сендер,сіздер,олар 2)Сілтеу (указательные Бұл,осы,мына,мынау(этот,эта,это), сол,ана,анау(тот,та,то); 3)Сұрау Вопроситель-е Кім,не неше,қай, қандай,қалай,қайда,қайдан,нешінші 4)Өздік возвратные өз(свой),өзім(я сам),өзің(ты сам),өзіңіз(вы сами),өзіміз(мы сами),өздерің,өздеріңіз(вы сами),өздері(они сами) 5)Белгісіздік неопределенные Біреу(кто-то,некто,кто-либо), кей, кейбір(некоторый,-ая,ое),бірдеңе(что-то,нечто,что-либо) 6)Болымсыз- дық отрицательные Ешкім(никто),ешбір(ничто),ештеме, дәнеме(ничего),ешқашан(никогда), ешқайда(никуда), ешқандай(никакой) 7) жалпылау (определительные) Бәрі,барлық,бүкіл,барша(весь,вся, все), әр,әрбір(каждый,-ая,-ое)

Есімдік (местоимение)- (зат есім, сын есім, сан есім) ауыстырып, солардың орнына жүретін сөздер.

Түрлері (типы)

Тұлғасына

қарай

(по способу образова

ния)

Мысалдар

1) негізгі (непроизводные)

Мен, сен,не,кім

2) туынды (производные)

Құрамына

қарай

(по составу)

Біреу,мынау,қандай,

барлық

1) дара (простые)

Мағынасына

қарай

(по значению)

Ол,сонау,қанша

2) күрделі (сложные)

1)жіктеу

(личные)

Бірнеше,ешкім, кейбіреу

Мен,сен,сіз,ол,біз,біздер,сендер,сіздер,олар

2)Сілтеу

(указательные

Бұл,осы,мына,мынау(этот,эта,это),

сол,ана,анау(тот,та,то);

3)Сұрау

Вопроситель-е

Кім,не неше,қай, қандай,қалай,қайда,қайдан,нешінші

4)Өздік

возвратные

өз(свой),өзім(я сам),өзің(ты сам),өзіңіз(вы сами),өзіміз(мы сами),өздерің,өздеріңіз(вы сами),өздері(они сами)

5)Белгісіздік

неопределенные

Біреу(кто-то,некто,кто-либо), кей, кейбір(некоторый,-ая,ое),бірдеңе(что-то,нечто,что-либо)

6)Болымсыз-

дық отрицательные

Ешкім(никто),ешбір(ничто),ештеме,

дәнеме(ничего),ешқашан(никогда), ешқайда(никуда), ешқандай(никакой)

7) жалпылау

(определительные)

Бәрі,барлық,бүкіл,барша(весь,вся,

все), әр,әрбір(каждый,-ая,-ое)

Үстеу(наречие) -қимылдың,заттың сынының түрлі белгілерін сөздердің лексико-грамматикалық тобы. Түрлері (типы) Тұлғасына Қарай (по способу образования) Мысалдар 1) негізгі (непроизводные) әрең,әзер(еле),әрі(туда, дальше),бері(сюда),дәл(точно), сәл(чуть-чуть) 2) туынды (производные) Құрамына қарай (по составу) Ескіше(по старинному), мұнша(настолько),жаяулап (пешком) 1) дара (простые) Мағынасына Қарай (по значению) Ерте(рано),кеш(поздно),тым (слишком),ерекше(особенно), басқаша(по другому), 2) күрделі (сложные) Бірталай,біраз(немного),алдын-ала(заранее), анда-санда(временами) 1) Мезгіл (времени) Кеше(вчера),бүгін(сегодня), ертең(завтра),кешке(вечером), ертемен(с утра), таңертең (утром), анда-санда(временами) 2) Мекен (места) әрі(туда,дальше),бері(сюда), жоғары(на верху), төмен(внизу),алға(вперед),артқа (назад),ішке(во внутрь),мұнда (здесь),сонда(там) 3) Мөлшер (количества и меры) Сонша,соншама(столько), онша(не очень),едәуір(значи-тельно),бірталай(немало), бір-бірден(по одному)

Үстеу(наречие) -қимылдың,заттың сынының түрлі белгілерін

сөздердің лексико-грамматикалық тобы.

Түрлері (типы)

Тұлғасына

Қарай

(по способу образования)

Мысалдар

1) негізгі (непроизводные)

әрең,әзер(еле),әрі(туда,

дальше),бері(сюда),дәл(точно),

сәл(чуть-чуть)

2) туынды (производные)

Құрамына

қарай

(по составу)

Ескіше(по старинному), мұнша(настолько),жаяулап

(пешком)

1) дара (простые)

Мағынасына

Қарай

(по значению)

Ерте(рано),кеш(поздно),тым

(слишком),ерекше(особенно),

басқаша(по другому),

2) күрделі (сложные)

Бірталай,біраз(немного),алдын-ала(заранее),

анда-санда(временами)

1) Мезгіл (времени)

Кеше(вчера),бүгін(сегодня),

ертең(завтра),кешке(вечером),

ертемен(с утра), таңертең

(утром), анда-санда(временами)

2) Мекен

(места)

әрі(туда,дальше),бері(сюда),

жоғары(на верху), төмен(внизу),алға(вперед),артқа

(назад),ішке(во внутрь),мұнда

(здесь),сонда(там)

3) Мөлшер

(количества и меры)

Сонша,соншама(столько), онша(не очень),едәуір(значи-тельно),бірталай(немало), бір-бірден(по одному)

4) Сын-бейне (образа и способа действия) әрең,әзер(еле), дереу(тотчас), жедел,шапшаң,тез,жылдам (быстро),кенет(вдруг),түгел(все), ауызша(устно),өзгеше(по другому), осылай(так),тікелей (непосредственно),бірге(вместе), зорға(насилу) 5) Күшейту (усилительные) Аса(очень),нағыз(настоящий), ең(самый),тым(слишком),айырық-ша(особенный),әбден(совсем,окончательно) 6) Мақсат (цели) әдейі,біле тұра(специально),жорта(нарочно),қа-сақана(назло) 7)Сабап-салдар (причины и следствия) Бекерге(напрасно),босқа,текке(зря), амалзыздан(вынужденно),лажсыздан, шарасыздан(поневоле) 8) Топтау (разделительности) Екулеп(вдвоем),бір-бірлеп(по-одному),аз-аздан(по-немножку),бас-басына(на каждого),жұп-жұбымен(по парам),рет-ретімен(по порядку);

4) Сын-бейне (образа и способа действия)

әрең,әзер(еле), дереу(тотчас), жедел,шапшаң,тез,жылдам

(быстро),кенет(вдруг),түгел(все),

ауызша(устно),өзгеше(по другому), осылай(так),тікелей

(непосредственно),бірге(вместе),

зорға(насилу)

5) Күшейту

(усилительные)

Аса(очень),нағыз(настоящий),

ең(самый),тым(слишком),айырық-ша(особенный),әбден(совсем,окончательно)

6) Мақсат (цели)

әдейі,біле тұра(специально),жорта(нарочно),қа-сақана(назло)

7)Сабап-салдар

(причины и следствия)

Бекерге(напрасно),босқа,текке(зря),

амалзыздан(вынужденно),лажсыздан,

шарасыздан(поневоле)

8) Топтау (разделительности)

Екулеп(вдвоем),бір-бірлеп(по-одному),аз-аздан(по-немножку),бас-басына(на каждого),жұп-жұбымен(по парам),рет-ретімен(по порядку);

Туынды үстеулердің жасалуы ( Образование производных наречий) Жұрнақтар Мысалдар -ША, -ШЕ Жаңа+ша (по-новому), неміс+ше (по-немецки) Дауысты,з,м,р,н,й-дай,дей т,ш,с - тай,тей (иногда-лай,лей) Гүл+дей(как цветок) Құс+тай(как птица) Осы+лай (так) -СЫН, - СІН Кеш+кі+сін (вечером) Ертең+гі+сін(утром) Дауысты,үнді,З,Ж - да,де Қатаң,Б,В,Г,Д - та,те Жаз+да (летом),түн+де(ночью) Қыс+та(зимой), Дауысты,үнді,З,Ж – ға, ге Қатаң,Б,В,Г,Д - қа, ке Жоғары(верх)+ҒА – на верх Арт(зад)+ҚА - назад

Туынды үстеулердің жасалуы

( Образование производных наречий)

Жұрнақтар

Мысалдар

-ША, -ШЕ

Жаңа+ша (по-новому),

неміс+ше (по-немецки)

Дауысты,з,м,р,н,й-дай,дей

т,ш,с - тай,тей

(иногда-лай,лей)

Гүл+дей(как цветок)

Құс+тай(как птица)

Осы+лай (так)

-СЫН, - СІН

Кеш+кі+сін (вечером)

Ертең+гі+сін(утром)

Дауысты,үнді,З,Ж - да,де

Қатаң,Б,В,Г,Д - та,те

Жаз+да (летом),түн+де(ночью)

Қыс+та(зимой),

Дауысты,үнді,З,Ж – ға, ге

Қатаң,Б,В,Г,Д - қа, ке

Жоғары(верх)+ҒА – на верх

Арт(зад)+ҚА - назад

Шылаулар Шылаулар (союзы и частицы)-тілімізде толық лексикалық мағынасы жоқ, бірақ сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып немесе сөзге қосымша мән үстеп тұратын көмекші сөздер. Шылаулар сөздер 3 бөлінеді: 1)Септеулік шылау 2)Жалғаулық шылау 3)Демеулік шылау Союзы и частицы могут быть разделены на следующие группы: 1)Септеуліктер(послелоги) 2)Көмекші есімдер(служебные слова) 3)Жалғаулықтар(союзы) 4)Демеуліктер(частицы) 5)Модаль сөздер(модальные слова)

Шылаулар

Шылаулар (союзы и частицы)-тілімізде толық лексикалық мағынасы жоқ, бірақ сөз бен сөзді, сөйлем мен сөйлемді байланыстырып немесе сөзге қосымша мән үстеп тұратын көмекші сөздер.

Шылаулар сөздер 3 бөлінеді:

1)Септеулік шылау

2)Жалғаулық шылау

3)Демеулік шылау

Союзы и частицы могут быть разделены на следующие группы:

1)Септеуліктер(послелоги)

2)Көмекші есімдер(служебные слова)

3)Жалғаулықтар(союзы)

4)Демеуліктер(частицы)

5)Модаль сөздер(модальные слова)

Септеуліктер(послелоги) соответствуют русским предлогам. Септеуліктер Предлоги Дейін (шейін) Мысалдар до Бойына бойынша Мектепке дейін (до школы) В течение, вдоль Соң, кейін Арқылы, Туралы, үшін Жыл бойына(в течение года) Айтуы бойынша(по его рассказам) после Сабақтан соң, сенен кейін(после тебя) Через,о,об,для, Ради, чтобы Бері, басқа, Бұрын, әрі Көпір арқылы(через мост),жұмыс туралы(о работе),сен үшін(ради тебя), Оқу үшін(для учебы); С, кроме, раньше, дальше Былтырдан бері(с прошлого года), менен басқа(кроме меня),сенен бұрын (раньше тебя), әрі отыр(сядь дальше);

Септеуліктер(послелоги)

соответствуют русским предлогам.

Септеуліктер

Предлоги

Дейін (шейін)

Мысалдар

до

Бойына

бойынша

Мектепке дейін (до школы)

В течение,

вдоль

Соң, кейін

Арқылы,

Туралы,

үшін

Жыл бойына(в течение года)

Айтуы бойынша(по его рассказам)

после

Сабақтан соң, сенен кейін(после тебя)

Через,о,об,для,

Ради, чтобы

Бері, басқа,

Бұрын, әрі

Көпір арқылы(через мост),жұмыс туралы(о работе),сен үшін(ради тебя),

Оқу үшін(для учебы);

С, кроме, раньше, дальше

Былтырдан бері(с прошлого года), менен басқа(кроме меня),сенен бұрын

(раньше тебя), әрі отыр(сядь дальше);

Көмекші есімдер(служебные слова) соответствуют русским предлогам: за,под,на,перед,у,внутри,возле,между,напротив. Көмекші есімдер Предлоги Үсті Мысалдар Над Асты Алды Под,низ Үстелдің үстіне қой- поставь на стол Үстелдің астын сыпыр подмети под столом Перед, перед-няя часть Арты Үйдің алды тамаша Перед домом красиво За, задняя часть Жаны,қасы Іші Возле,около Менің артымнан тұр Встань за мной Біздің үйдің жанында возле дома В,внутрь Сырты Дүкен ішінде - в магазине За,вне Арасы Үйдің сыртында за домом Между Түбі Үйлердің арасында между домами У Қарама-қарсы Ағаштың түбінде - у дерева Напротив Үйдің қарама-қарсысында Напротив дома

Көмекші есімдер(служебные слова)

соответствуют русским предлогам: за,под,на,перед,у,внутри,возле,между,напротив.

Көмекші есімдер

Предлоги

Үсті

Мысалдар

Над

Асты

Алды

Под,низ

Үстелдің үстіне қой- поставь на стол

Үстелдің астын сыпыр

подмети под столом

Перед, перед-няя часть

Арты

Үйдің алды тамаша

Перед домом красиво

За, задняя часть

Жаны,қасы

Іші

Возле,около

Менің артымнан тұр

Встань за мной

Біздің үйдің жанында возле дома

В,внутрь

Сырты

Дүкен ішінде - в магазине

За,вне

Арасы

Үйдің сыртында за домом

Между

Түбі

Үйлердің арасында между домами

У

Қарама-қарсы

Ағаштың түбінде - у дерева

Напротив

Үйдің қарама-қарсысында

Напротив дома

Жалғаулықтар(союзы) соответствуют союзам русского языка. Жалғаулықтар союзы 1) Ыңғайластық (соединительные) Және,мен,бен,пен, да,де,та,те Мысалдар И, ДА 2) Қарсылықты (противительные) Бірақ,бірақ та, дегенмен, алайда, әйтсе де, сөйтсе де Мен және сен (Ты и я) Жаңбыр жауды да, жер көгерді. Дождь пошел, и земля зезеленела. А, НО, ДА 3) Талғаулықты (разделительные) Не,немесе,я,әлде,біресе, әйтпесе,болмаса,ал 4) Себепті(причинные) өйткені, себебі Или, либо то..,то Киноға барар едім, бірақ дала суық. (Пошел бы в кино, но на улице холодно). Не мен барамын, не сен бар (Либо я пойду, либо ты иди) Біресе жаңбыр, біресе күн шығады(То дождь,то солнце) Так как, потому что 5) Салдарлық (следственные) Сондықтан,сол себептен,сол үшін Ол жақсы оқиды, себебі жақсы маман болғысы келеді.(Он хорошо учится,т.к.хочет быть хорошим специалистом.) поэтому 6) Шарттық (условные) Егер, онда, егер ...онда Мен ұйықтап қалдым, сол себептен сабаққа кешіктім. Я проспал, поэтому опоздал на занятия. Если, тогда, если...то Маған келмесең, онда мен саған барамын.

Жалғаулықтар(союзы) соответствуют союзам русского языка.

Жалғаулықтар

союзы

1) Ыңғайластық

(соединительные)

Және,мен,бен,пен,

да,де,та,те

Мысалдар

И, ДА

2) Қарсылықты

(противительные)

Бірақ,бірақ та, дегенмен, алайда, әйтсе де, сөйтсе де

Мен және сен (Ты и я)

Жаңбыр жауды да, жер көгерді. Дождь пошел, и земля зезеленела.

А,

НО,

ДА

3) Талғаулықты (разделительные)

Не,немесе,я,әлде,біресе,

әйтпесе,болмаса,ал

4) Себепті(причинные)

өйткені, себебі

Или, либо то..,то

Киноға барар едім, бірақ дала суық. (Пошел бы в кино, но на улице холодно).

Не мен барамын, не сен бар

(Либо я пойду, либо ты иди)

Біресе жаңбыр, біресе күн шығады(То дождь,то солнце)

Так как, потому что

5) Салдарлық (следственные)

Сондықтан,сол себептен,сол үшін

Ол жақсы оқиды, себебі жақсы маман болғысы келеді.(Он хорошо учится,т.к.хочет быть хорошим специалистом.)

поэтому

6) Шарттық (условные)

Егер, онда, егер ...онда

Мен ұйықтап қалдым, сол себептен сабаққа кешіктім.

Я проспал, поэтому опоздал на занятия.

Если, тогда, если...то

Маған келмесең, онда мен саған барамын.

Демеуліктер(частицы ) вносят дополнительные смысловые, эмоциональные оттенки в значения отдельных слов. Демеуліктер частицы 1) Күшейткіш-шектік(усилительно-ограничительные) ғана(қана),ғой(қой), әсіресе,-ақ,-ау Мысалдар Только,особенно,же 2) Сұраулық (вопросительные) ма,ме,ба,бе,па,пе,ше Мынау дәптер ғой ! Это же тетрадь! Ол мені ғана алды. Он взял только меня. ли, а, Ол бара ма? (Пойдет ли?) Сен ше? (А ты?)

Демеуліктер(частицы )

вносят дополнительные смысловые,

эмоциональные оттенки в значения отдельных слов.

Демеуліктер

частицы

1) Күшейткіш-шектік(усилительно-ограничительные) ғана(қана),ғой(қой), әсіресе,-ақ,-ау

Мысалдар

Только,особенно,же

2) Сұраулық

(вопросительные) ма,ме,ба,бе,па,пе,ше

Мынау дәптер ғой ! Это же тетрадь!

Ол мені ғана алды. Он взял только меня.

ли, а,

Ол бара ма?

(Пойдет ли?)

Сен ше? (А ты?)

Модаль сөздер (модальные слова) – для выражения точки зрения говорящего на отношение высказываемой мысли к действительности. Модаль сөздер Перевод Керек Мысалдар Необходимо, нужно Сияқты Маған сол кісі керек еді Мне нужен был тот человек. Как,как будто, кажется Екен Ол мені жек көретін сияқты . Мне кажется, что он меня ненавидит. Оказывается Мүмкін, Шығар, Болар Рас Онда кітап көп екен. Оказывается, там много книг. Возможно, Может быть Олар қалада болар. Может быть они в городе. Правда, верно Шамасы Рас, сен менің досымсың. Верно, ты мой друг. Вероятно Әрине Шамасы, олар үйде жоқ Вероятно, их нет дома. Конечно Әрине, сен оны білесің. Конечно, ты его знаешь.

Модаль сөздер (модальные слова) –

для выражения точки зрения говорящего на отношение высказываемой мысли к действительности.

Модаль сөздер

Перевод

Керек

Мысалдар

Необходимо, нужно

Сияқты

Маған сол кісі керек еді

Мне нужен был тот человек.

Как,как будто, кажется

Екен

Ол мені жек көретін сияқты .

Мне кажется, что он меня ненавидит.

Оказывается

Мүмкін,

Шығар,

Болар

Рас

Онда кітап көп екен. Оказывается, там много книг.

Возможно,

Может быть

Олар қалада болар.

Может быть они в городе.

Правда, верно

Шамасы

Рас, сен менің досымсың. Верно, ты мой друг.

Вероятно

Әрине

Шамасы, олар үйде жоқ

Вероятно, их нет дома.

Конечно

Әрине, сен оны білесің.

Конечно, ты его знаешь.

Одағай (Междометия)- сөйлеушінің шындыққа, болмысқа қатысын, көңіл-күй,сезім арқылы білдіретін сөздер. Түрлері (типы) Мағынасына қарай (по значению) Одағай Көңіл-күй (Эмоциональные) Бәрекелді! Браво! Алақай! Ура! Аһа! Ага! Әттеген ай! Қап! Надо же! Ойбай! Ой! Құдай – ай! Боже мой! Жекіру (императивные) Ал! (Ну!) Мә! (На!)Әй! (Эй) Жә! Полно! Хватит! Сыпайгершілік (формы вежливости) Кешіріңіз! Извините! Рақмет! Спасибо! Кеш жарық! Добрый вечер!

Одағай (Междометия)-

сөйлеушінің шындыққа, болмысқа қатысын,

көңіл-күй,сезім арқылы білдіретін сөздер.

Түрлері (типы)

Мағынасына қарай

(по значению)

Одағай

Көңіл-күй

(Эмоциональные)

Бәрекелді! Браво!

Алақай! Ура!

Аһа! Ага!

Әттеген ай! Қап! Надо же!

Ойбай! Ой!

Құдай – ай! Боже мой!

Жекіру

(императивные)

Ал! (Ну!) Мә! (На!)Әй! (Эй)

Жә! Полно! Хватит!

Сыпайгершілік

(формы вежливости)

Кешіріңіз! Извините!

Рақмет! Спасибо!

Кеш жарық! Добрый вечер!

Еліктеу сөздер (подражательные слова)- слова, которые передают различные звуки живой и неживой природы: человека, животных и предметов. Еліктеу сөздер (подражательные слова) Еліктеуіш сөздер Звукоподражательные слова Сыбдыр-сыбдыр Сылдыр-сылдыр Сықыр-сықыр Қарқ-қарқ Тарс-тарс Тық-тық Сақ-сақ Бейнелеуіш сөздер Образоподражательные слова Шуршание камыша Журчание ручья Скрип-скрип Кар-кар Стук-стук Тук-тук Подражание смеху Қаз-қаз Бүрсең-бүрсең Шошаң-шошаң Жалт-жұлт Ағараң-ағараң Қараң-қараң Неуклюжая походка Съежившись от холода Быть вертлявым Выражающее блеск О белеющем вдали предмете О мелькании силуэта в темноте

Еліктеу сөздер (подражательные слова)-

слова, которые передают различные звуки живой и неживой природы:

человека, животных и предметов.

Еліктеу сөздер (подражательные слова)

Еліктеуіш сөздер

Звукоподражательные слова

Сыбдыр-сыбдыр

Сылдыр-сылдыр

Сықыр-сықыр

Қарқ-қарқ

Тарс-тарс

Тық-тық

Сақ-сақ

Бейнелеуіш сөздер

Образоподражательные слова

Шуршание камыша

Журчание ручья

Скрип-скрип

Кар-кар

Стук-стук

Тук-тук

Подражание смеху

Қаз-қаз

Бүрсең-бүрсең

Шошаң-шошаң

Жалт-жұлт

Ағараң-ағараң

Қараң-қараң

Неуклюжая походка

Съежившись от холода

Быть вертлявым

Выражающее блеск

О белеющем вдали предмете

О мелькании силуэта в темноте

Етістік (глагол) – заттың қимылын, ісін, күй-жайын білдіретін сөз табы. Сұрақтары: Не істеді? Не қылды? Не істелінді? Қайтті? Түрлері (типы) Тұлғасына қарай (по способу образования Мысалдар 1) негізгі (непроизводные) Оқы, жаз,бар,кел,бер 2) туынды (производные) Мағынасына қарай (по значению) Тұз+да,гүл+де,ой+на, ой+ла, кеш+ік 1) негізгі (основные) Объектіге қатысына қарай(по отношению к объекту) Ал,қал,көр,сөйле,әкел 2) көмекші (вспомогательные) Сабақты(переходные , которые сочетаются со словами в Табыс септік-кімді? кого? нені? что) Бол(быстрей),шық (выйди),әкет(унеси) Асқарды шақыр (позови Аскара) Салт(непереходные) сочетаются со словами в остальных падежах Іс-әрекеттің орындалуына қарай (по отношению к результату действия) Үйге кел (приходи домой) Болымды (положительные) Бар (иди), жаз (пиши) Болымсыз (отрицательные) Дауысты,Р,Л,Й,У-ма, ме Қатаң - -па, пе Ұяң, М,Н,Ң - ба, бе Құрамына қарай (по составу) Бар+ма (не иди), Күт+пе (не жди) Жаз+ба (не пиши) Дара (простые) Оқы, гүлде, ойна Күрделі (сложные) Барып кел, кіріп шық, алып бар

Етістік (глагол) – заттың қимылын, ісін, күй-жайын білдіретін сөз табы.

Сұрақтары: Не істеді? Не қылды? Не істелінді? Қайтті?

Түрлері (типы)

Тұлғасына қарай

(по способу образования

Мысалдар

1) негізгі (непроизводные)

Оқы, жаз,бар,кел,бер

2) туынды (производные)

Мағынасына

қарай

(по значению)

Тұз+да,гүл+де,ой+на,

ой+ла, кеш+ік

1) негізгі (основные)

Объектіге қатысына қарай(по отношению к объекту)

Ал,қал,көр,сөйле,әкел

2) көмекші

(вспомогательные)

Сабақты(переходные , которые сочетаются со словами в Табыс септік-кімді? кого? нені? что)

Бол(быстрей),шық

(выйди),әкет(унеси)

Асқарды шақыр

(позови Аскара)

Салт(непереходные) сочетаются со словами в остальных падежах

Іс-әрекеттің орындалуына қарай

(по отношению к результату действия)

Үйге кел

(приходи домой)

Болымды (положительные)

Бар (иди), жаз (пиши)

Болымсыз (отрицательные)

Дауысты,Р,Л,Й,У-ма, ме

Қатаң - -па, пе

Ұяң, М,Н,Ң - ба, бе

Құрамына қарай

(по составу)

Бар+ма (не иди),

Күт+пе (не жди)

Жаз+ба (не пиши)

Дара (простые)

Оқы, гүлде, ойна

Күрделі (сложные)

Барып кел, кіріп шық, алып бар

Туынды етістіктің жасалуы (Образование производных глаголов) Жұрнақтар (Суффиксы) Мысалдар Дауысты,Й, Р - ла,ле Қатаң – - та,те л,м, н,ң - да,де Шеге (гвоздь)+ле+у – забить Құшақ(объятие)+та+у- обнять Қабыл(принятие)+да+у-принять Дауысты,Й, Р- лас,лес Қатаң – - тас,тес л,м, н,ң - дас,дес Бір(один)+ лес+у (объединиться) Көмек(помошь)+тес+у(помочь) Ақыл(ум)+дас+у(советоваться) Дауысты – а/е Дауыссыз- ай, ей Бос(свободно)+а+у-освободиться Түн(ночь)+е+у-ночевать Қарт а ю – қарт ай +у (стареть) Коб е ю – көб ей +у (увеличиваться) Дауыссыз- ар/ер Ақ(белый) – ағ+ ар +у белеть Көк (синий)- көг+ ер + у синеть,зеленеть Қатаң – қар, кер Ұяң, дауысты- ғар, гер Бас(голова) + қар+у – возглавить Ес(разум) + кер+у - учесть Кө+гер +у цвести

Туынды етістіктің жасалуы

(Образование производных глаголов)

Жұрнақтар (Суффиксы)

Мысалдар

Дауысты,Й, Р - ла,ле

Қатаң – - та,те

л,м, н,ң - да,де

Шеге (гвоздь)+ле+у – забить

Құшақ(объятие)+та+у- обнять

Қабыл(принятие)+да+у-принять

Дауысты,Й, Р- лас,лес

Қатаң – - тас,тес

л,м, н,ң - дас,дес

Бір(один)+ лес+у (объединиться)

Көмек(помошь)+тес+у(помочь)

Ақыл(ум)+дас+у(советоваться)

Дауысты – а/е

Дауыссыз- ай, ей

Бос(свободно)+а+у-освободиться

Түн(ночь)+е+у-ночевать

Қарт а ю – қарт ай +у (стареть)

Коб е ю – көб ей +у (увеличиваться)

Дауыссыз- ар/ер

Ақ(белый) – ағ+ ар +у белеть

Көк (синий)- көг+ ер + у синеть,зеленеть

Қатаң – қар, кер

Ұяң, дауысты- ғар, гер

Бас(голова) + қар+у – возглавить

Ес(разум) + кер+у - учесть

Кө+гер +у цвести

Етіс (Залог) Қазақ тілінде 4 түрі бар. Түрлері (типы) Жұрнақтар Өздік (возвратный) Действие направлено к субъекту Мысалдар н, ын, ін Ырықсыз (страдательный) Объект испытывает действие со стороны субъекта Тара+н расчешись Жу+ын мойся Ки+ін одевайся Дауысты,т,з,р- л,ыл,іл Л - н,ын,іл Ортақ (совместный) Общее действие Хат ауылға жібер+іл+ді. Письмо отправлено в ауыл. Төсек сал+ын+ды. Постель постелено. с, ыс, іс Өзгелік принудительный) действие под влиянием кого-нибудь Олар хат жас+ыс+ты. Они переписывались. Ғыз/гіз- з,ж,р, Қыз/кіз- т,с,ш Дыр/дір- л,н Тыр/тір- Дауысты+ т+ қыз/ кіз Жаз+ғыз+дым Заставил писать Айт+қыз+дық Заставили говорить Ал+дыр+дым Заставила взять Биле+т+тік

Етіс (Залог)

Қазақ тілінде 4 түрі бар.

Түрлері (типы)

Жұрнақтар

Өздік (возвратный)

Действие направлено к субъекту

Мысалдар

н, ын, ін

Ырықсыз

(страдательный)

Объект испытывает действие со стороны субъекта

Тара+н расчешись

Жу+ын мойся

Ки+ін одевайся

Дауысты,т,з,р- л,ыл,іл

Л - н,ын,іл

Ортақ

(совместный)

Общее действие

Хат ауылға жібер+іл+ді.

Письмо отправлено в ауыл.

Төсек сал+ын+ды.

Постель постелено.

с, ыс, іс

Өзгелік

принудительный)

действие под влиянием кого-нибудь

Олар хат жас+ыс+ты.

Они переписывались.

Ғыз/гіз- з,ж,р,

Қыз/кіз- т,с,ш

Дыр/дір- л,н

Тыр/тір-

Дауысты+ т+ қыз/ кіз

Жаз+ғыз+дым

Заставил писать

Айт+қыз+дық

Заставили говорить

Ал+дыр+дым

Заставила взять

Биле+т+тік

Тұйық етістік (неопределенная форма глагола) – шақпен, жақпен байланысы болмай, қимылдың атауын ғана білдіретін етістіктің түрі. Тұйық етістік етістіктің түбіріне –У жұрнағын қосу арқылы жасалады (путем прибавления к глагольной основе суффикса -У). Оқ+у – читать Жаз+у – писать Ойла+у - думать

Тұйық етістік (неопределенная форма глагола) – шақпен, жақпен байланысы болмай, қимылдың атауын ғана білдіретін етістіктің түрі.

Тұйық етістік етістіктің түбіріне –У жұрнағын қосу арқылы жасалады

(путем прибавления к глагольной основе суффикса -У).

Оқ+у – читать

Жаз+у – писать

Ойла+у - думать

Есімше (причастие)- бірде есім сөздердің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі. Есімшенің 4 түрі бар. Түрлері (типы) Сөздің соңғы дыбысы конечный звук Өткен шақ (прошедшее) Жұрнақтар Дауысты,ұяң,үнді Мысалдар ған, ген Қатаң Келер шақ (Будущее) Оқы+ған қан, кен Дауысты Дауыссыз Ауыспалы осы шақ (переходное) р Айт+қан Тыңда+р ар, ер Дауысты Айт+ар, Кел+ер - йтын - йтін Дауыссыз Осы шақтық есімше (причастие настоящего времени) Қара+йтын Сөйлн+йтін - атын - етін Тұйық етістік + ШЫ, ШІ Айт+атын+ым Күл+етін Кел+у+ші – пришедший Тыңда+у+шы- слушающий

Есімше (причастие)-

бірде есім сөздердің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі.

Есімшенің 4 түрі бар.

Түрлері (типы)

Сөздің соңғы дыбысы конечный звук

Өткен шақ

(прошедшее)

Жұрнақтар

Дауысты,ұяң,үнді

Мысалдар

ған, ген

Қатаң

Келер шақ

(Будущее)

Оқы+ған

қан, кен

Дауысты

Дауыссыз

Ауыспалы осы шақ

(переходное)

р

Айт+қан

Тыңда+р

ар, ер

Дауысты

Айт+ар, Кел+ер

- йтын

- йтін

Дауыссыз

Осы шақтық есімше

(причастие настоящего времени)

Қара+йтын

Сөйлн+йтін

- атын

- етін

Тұйық етістік +

ШЫ, ШІ

Айт+атын+ым

Күл+етін

Кел+у+ші – пришедший

Тыңда+у+шы- слушающий

Көсемше (Деепричастие)- бірде үстеудің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі. Конечный звук после глагола Жұрнақтар Дауысты Мысалдар - п Дауыссыз Сұра+п - спросив - ып, іп Дауысты Дауыссыз - й Ал+ып - взяв Сөйле+й-говоря - а, - е Қатаң Кел+е - придя - қалы, келі Дауысты, ұяң, үнді Айт+қалы собирался сказать - ғалы, гелі Біл+гелі хотел узнать

Көсемше (Деепричастие)-

бірде үстеудің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі.

Конечный звук после глагола

Жұрнақтар

Дауысты

Мысалдар

- п

Дауыссыз

Сұра+п - спросив

- ып, іп

Дауысты

Дауыссыз

- й

Ал+ып - взяв

Сөйле+й-говоря

- а, - е

Қатаң

Кел+е - придя

- қалы, келі

Дауысты, ұяң, үнді

Айт+қалы собирался сказать

- ғалы, гелі

Біл+гелі хотел узнать

Етістіктің шақтары (Время глагола): осы шақ(настоящее), келер(будущее), өткен(прошедшее). Осы шақ – настоящее время Нақ осы шақ (Собственно-настоящее время-простая форма) а) жалаң нақ осы шақ (простая форма)образуется от 4-х глаголов: отыр(сидит), тұр(стоит),жатыр(лежит), жүр(ходит), к которым присоединяются личные окончания. Жақ (лицо) Жіктік жалғау Жекеше (единственное число) Мысалдар 1. Мен (я) - мын, - мін 2. Сен (ты) 2. Сіз (вы) – уваж.ф. Отыр+мын сижу - сың, - сің - сыз, - сіз Отыр+сың сидишь 3. Ол (он, она) Отыр+сыз сидите - Отыр сидит Жақ (лицо) Көпше ( множественное число) Жіктік жалғау Мысалдар 1. Біз (мы) 2. Сендер (вы) - мыз, - міз 2. Сіздер (вы) – ув.ф. Отыр+мыз сидим - сыңдар, - сіңдер 3. Олар (они) Отыр+сыңдар сидите - сыздар, - сіздер Отыр+сыздар сидите - Отыр сидят

Етістіктің шақтары (Время глагола):

осы шақ(настоящее), келер(будущее), өткен(прошедшее).

Осы шақ – настоящее время

  • Нақ осы шақ (Собственно-настоящее время-простая форма)

а) жалаң нақ осы шақ (простая форма)образуется от 4-х глаголов:

отыр(сидит), тұр(стоит),жатыр(лежит), жүр(ходит),

к которым присоединяются личные окончания.

Жақ (лицо)

Жіктік жалғау

Жекеше (единственное число)

Мысалдар

1. Мен (я)

- мын, - мін

2. Сен (ты)

2. Сіз (вы) – уваж.ф.

Отыр+мын сижу

- сың, - сің

- сыз, - сіз

Отыр+сың сидишь

3. Ол (он, она)

Отыр+сыз сидите

-

Отыр сидит

Жақ (лицо)

Көпше ( множественное число)

Жіктік жалғау

Мысалдар

1. Біз (мы)

2. Сендер (вы)

- мыз, - міз

2. Сіздер (вы) – ув.ф.

Отыр+мыз сидим

- сыңдар, - сіңдер

3. Олар (они)

Отыр+сыңдар сидите

- сыздар, - сіздер

Отыр+сыздар сидите

-

Отыр сидят

ә) Күрделі нақ осы шақ ( сложная форма) образуется путем сочетания основного глагола и одного из вспомогательных глаголов: отыр(сидит), тұр(стоит),жатыр(лежит), жүр(ходит). Основной глагол принимает суффиксы деепричастий – п,-ып,-іп. Глаголы БАР,КЕЛ,АПАР,ӘКЕЛ принимают суффиксы –а/-е и сочетаются только с глаголом ЖАТЫР.

ә) Күрделі нақ осы шақ ( сложная форма) образуется путем сочетания основного глагола и одного из вспомогательных глаголов:

отыр(сидит), тұр(стоит),жатыр(лежит), жүр(ходит).

Основной глагол принимает суффиксы деепричастий – п,-ып,-іп.

Глаголы БАР,КЕЛ,АПАР,ӘКЕЛ принимают суффиксы –а/-е и сочетаются только с глаголом ЖАТЫР.

Вспомогательные глаголы принимают личные окончания. Жақ (лицо) Жіктік жалғау Жекеше (единственное число) Мысалдар 1. Мен (я) Сөйле+п отыр+мын - разговариваю Бар+а жатыр+мын - иду 2. Сен (ты) Сөйле+п отыр+сың - разговариваешь Бар+а жатыр+сың - идешь 2. Сіз (вы) – уваж.ф. Сөйле+п отыр+сыз - разговариваете Бар+а жатыр+сыз - идете 3. Ол (он, она) Сөйле+п отыр - разговаривает Жақ (лицо) Көпше ( множественное число) Жіктік жалғау Мысалдар 1. Біз (мы) 2. Сендер (вы) Сөйле+п отыр+мыз - разговариваем Бар+а жатыр+мыз - идем 2. Сіздер (вы) – ув.ф. Сөйле+п отыр+сыңдар- разговариваете Бар+а жатыр+сыңдар - идете 3. Олар (они) Сөйле+п отыр+сыздар - разговариваете Бар+а жатыр+сыздар - идете Сөйле+п отыр - разговаривает Бар+а жатыр - идет

Вспомогательные глаголы принимают личные окончания.

Жақ (лицо)

Жіктік жалғау

Жекеше (единственное число)

Мысалдар

1. Мен (я)

Сөйле+п отыр+мын - разговариваю

Бар+а жатыр+мын - иду

2. Сен (ты)

Сөйле+п отыр+сың - разговариваешь

Бар+а жатыр+сың - идешь

2. Сіз (вы) – уваж.ф.

Сөйле+п отыр+сыз - разговариваете

Бар+а жатыр+сыз - идете

3. Ол (он, она)

Сөйле+п отыр - разговаривает

Жақ (лицо)

Көпше ( множественное число)

Жіктік жалғау

Мысалдар

1. Біз (мы)

2. Сендер (вы)

Сөйле+п отыр+мыз - разговариваем

Бар+а жатыр+мыз - идем

2. Сіздер (вы) – ув.ф.

Сөйле+п отыр+сыңдар- разговариваете

Бар+а жатыр+сыңдар - идете

3. Олар (они)

Сөйле+п отыр+сыздар - разговариваете

Бар+а жатыр+сыздар - идете

Сөйле+п отыр - разговаривает

Бар+а жатыр - идет

2) Ауыспалы осы шақ (настоящее переходное время) обозначает непрерывное действие. Жақ (лицо) Жұрнақтар Жекеше (единственное число) Жіктік жалғау 1. Мен (я) 2. Сен (ты) Мысалдар -а, -е, -й 2. Сіз (вы) ув.ф. -а, -е, -й - мын, мін Күнде бар+а+мын - сың, - сің -а, -е, -й 3. Ол (он, она) Күнде бар+а+сың - сыз, - сіз -а, -е, -й Күнде бар+а+сыз - Күнде бар+а+ды Жақ (лицо) Көпше (множественное число) Жұрнақтар Жіктік жалғау 1. Біз (мы) 2. Сендер (вы) Мысалдар -а, -е, -й 2. Сіздер (вы) – ув.ф. -а, -е, -й - мыз, міз Күнде бар+а+мыз - сыңдар, - сіңдер -а, -е, -й 3. Олар (они) Күнде бар+асыңдар - сыздар, - сіздер -а, -е, -й Күнде бар+а+сыздар - Күнде бар+а+ды

2) Ауыспалы осы шақ (настоящее переходное время)

обозначает непрерывное действие.

Жақ (лицо)

Жұрнақтар

Жекеше (единственное число)

Жіктік жалғау

1. Мен (я)

2. Сен (ты)

Мысалдар

-а, -е, -й

2. Сіз (вы) ув.ф.

-а, -е, -й

- мын, мін

Күнде бар+а+мын

- сың, - сің

-а, -е, -й

3. Ол (он, она)

Күнде бар+а+сың

- сыз, - сіз

-а, -е, -й

Күнде бар+а+сыз

-

Күнде бар+а+ды

Жақ (лицо)

Көпше (множественное число)

Жұрнақтар

Жіктік жалғау

1. Біз (мы)

2. Сендер (вы)

Мысалдар

-а, -е, -й

2. Сіздер (вы) – ув.ф.

-а, -е, -й

- мыз, міз

Күнде бар+а+мыз

- сыңдар,

- сіңдер

-а, -е, -й

3. Олар (они)

Күнде бар+асыңдар

- сыздар, - сіздер

-а, -е, -й

Күнде бар+а+сыздар

-

Күнде бар+а+ды

Келер шақ – будущее время: 1) болжалды келер шақ ( будущее предположительное время ) 2) мақсатты келер шақ ( неопределенное время) 3) Ауыспалы келер шақ (переходное будущее время)

Келер шақ – будущее время:

1) болжалды келер шақ

( будущее предположительное время )

2) мақсатты келер шақ

( неопределенное время)

3) Ауыспалы келер шақ (переходное будущее время)

1) Болжалды келер шақ ( будущее предположительное время) имеет оттенок «возможно, может быть» Жақ (лицо) Жұрнақтар Жекеше (единственное число) Жіктік жалғау 1. Мен (я) Мысалдар 2. Сен (ты) -ар, -ер, -р - мын, - мін -ар, -ер, -р 2. Сіз (вы) ув.ф. Бар+ар+мын Возможно пойду - сың, - сің -ар, -ер, -р 3. Ол (он, она) Бар+ ар +сың Возможно пойдешь - сыз, - сіз -ар, -ер, -р Бар+ ар +сыз Возможно пойдете - Бар+ ар Возможно пойдут Жақ (лицо) Көпше (множественное число) Жұрнақтар Жіктік жалғау 1. Біз (мы) 2. Сендер (вы) Мысалдар -ар, -ер, -р 2. Сіздер (вы) – ув.ф. -ар, -ер, -р - мыз, - міз Бар+ ар +мыз Возможно пойдем - сыңдар, - сіңдер -ар, -ер, -р 3. Олар (они) Бар+ ар+ сыңдар Возможно пойдете - сыздар, - сіздер -ар, -ер, -р Бар+ ар +сыздар Возможно пойдете - Бар+ ар Возможно пойдут

1) Болжалды келер шақ ( будущее предположительное время)

имеет оттенок «возможно, может быть»

Жақ (лицо)

Жұрнақтар

Жекеше (единственное число)

Жіктік жалғау

1. Мен (я)

Мысалдар

2. Сен (ты)

-ар, -ер, -р

- мын, - мін

-ар, -ер, -р

2. Сіз (вы) ув.ф.

Бар+ар+мын

Возможно пойду

- сың, - сің

-ар, -ер, -р

3. Ол (он, она)

Бар+ ар +сың

Возможно пойдешь

- сыз, - сіз

-ар, -ер, -р

Бар+ ар +сыз

Возможно пойдете

-

Бар+ ар

Возможно пойдут

Жақ (лицо)

Көпше (множественное число)

Жұрнақтар

Жіктік жалғау

1. Біз (мы)

2. Сендер (вы)

Мысалдар

-ар, -ер, -р

2. Сіздер (вы) – ув.ф.

-ар, -ер, -р

- мыз, - міз

Бар+ ар +мыз

Возможно пойдем

- сыңдар,

- сіңдер

-ар, -ер, -р

3. Олар (они)

Бар+ ар+ сыңдар

Возможно пойдете

- сыздар, - сіздер

-ар, -ер, -р

Бар+ ар +сыздар

Возможно пойдете

-

Бар+ ар

Возможно пойдут

2) Мақсатты келер шақ ( неопределенное время ) имеет оттенок намерения. Жекеше (единственное число) Жақ (лицо) Соңғы дыбыс 1. Мен (я) Дауысты, Р,Л,Й,У Жұрнақтар - мек,- мақ Ұяң, М,Н,Ң Жіктік жалғау Мысалдар пын,пін - бақ, - бек Қатаң 2. Сен (ты) Сіз (вы) ув.ф Кел+мек+пін Намерен пойти пын,пін - пеқ, - пек Дауысты, Р,Л,Й,У Жаз+бақ+пын Намерен написать пын,пін - мек,- мақ Ұяң, М,Н,Ң сың,сыз сің,сіз Айт+пақ+пын Намерен сказать 3. Ол (он, она) - бақ, - бек Қатаң Кел+мек+сің Намерен пойти сың,сыз сің,сіз - пеқ, - пек Дауысты, Р,Л,Й,У Ұяң, М,Н,Ң - мек,- мақ сың,сыз сің,сіз Жаз+бақ+сыз Намерены написать Айт+пақ+сың Намерен сказать - - бақ, - бек Қатаң Кел+мек Намерен пойти - - пеқ, - пек Жаз+бақ Намерен написать - Айт+пақ Намерен сказать

2) Мақсатты келер шақ ( неопределенное время )

имеет оттенок намерения.

Жекеше (единственное число)

Жақ (лицо)

Соңғы дыбыс

1. Мен (я)

Дауысты,

Р,Л,Й,У

Жұрнақтар

- мек,- мақ

Ұяң, М,Н,Ң

Жіктік жалғау

Мысалдар

пын,пін

- бақ, - бек

Қатаң

2. Сен (ты)

Сіз (вы) ув.ф

Кел+мек+пін

Намерен пойти

пын,пін

- пеқ, - пек

Дауысты,

Р,Л,Й,У

Жаз+бақ+пын

Намерен написать

пын,пін

- мек,- мақ

Ұяң, М,Н,Ң

сың,сыз

сің,сіз

Айт+пақ+пын

Намерен сказать

3. Ол

(он, она)

- бақ, - бек

Қатаң

Кел+мек+сің

Намерен пойти

сың,сыз

сің,сіз

- пеқ, - пек

Дауысты,

Р,Л,Й,У

Ұяң, М,Н,Ң

- мек,- мақ

сың,сыз

сің,сіз

Жаз+бақ+сыз

Намерены написать

Айт+пақ+сың

Намерен сказать

-

- бақ, - бек

Қатаң

Кел+мек

Намерен пойти

-

- пеқ, - пек

Жаз+бақ

Намерен написать

-

Айт+пақ

Намерен сказать

Көпше (множественное число) Жақ (лицо) Соңғы дыбыс 1. Біз (мы) Жұрнақтар Дауысты, Р,Л,Й,У Жіктік жалғау Ұяң, М,Н,Ң - мек,- мақ пыз,піз - бақ, - бек Қатаң Мысалдар 2.Сендер (вы) Сіздер (вы) – ув.ф. Кел+мек+піз Дауысты, Р,Л,Й,У пыз,піз - пеқ, - пек - мек,- мақ Ұяң, М,Н,Ң пыз,піз Жаз+бақ+ пыз Айт+пақ+ пыз Қатаң - бақ, - бек сыңдар,сыздар сіңдер,сіздер 3. Олар ( они) Дауысты, Р,Л,Й,У - пеқ, - пек сыңдар,сыздар сіңдер,сіздер Кел+мек+сіңдер Жаз+бақ+сыздар - мек,- мақ сыңдар,сыздар сіңдер,сіздер Ұяң, М,Н,Ң Айт+пақ+сыңдар - - бақ, - бек Қатаң Кел+мек - - пеқ, - пек Жаз+бақ - Айт+пақ

Көпше (множественное число)

Жақ (лицо)

Соңғы дыбыс

1. Біз (мы)

Жұрнақтар

Дауысты,

Р,Л,Й,У

Жіктік жалғау

Ұяң, М,Н,Ң

- мек,- мақ

пыз,піз

- бақ, - бек

Қатаң

Мысалдар

2.Сендер (вы)

Сіздер (вы) – ув.ф.

Кел+мек+піз

Дауысты,

Р,Л,Й,У

пыз,піз

- пеқ, - пек

- мек,- мақ

Ұяң, М,Н,Ң

пыз,піз

Жаз+бақ+ пыз

Айт+пақ+ пыз

Қатаң

- бақ, - бек

сыңдар,сыздар

сіңдер,сіздер

3. Олар

( они)

Дауысты,

Р,Л,Й,У

- пеқ, - пек

сыңдар,сыздар

сіңдер,сіздер

Кел+мек+сіңдер

Жаз+бақ+сыздар

- мек,- мақ

сыңдар,сыздар

сіңдер,сіздер

Ұяң, М,Н,Ң

Айт+пақ+сыңдар

-

- бақ, - бек

Қатаң

Кел+мек

-

- пеқ, - пек

Жаз+бақ

-

Айт+пақ

3) Ауыспалы келер шақ (переходное будущее время) Жақ (лицо) Жұрнақтар Жекеше (единственное число) Жіктік жалғау 1. Мен (я) Мысалдар 2. Сен (ты) -а, -е, -й 2. Сіз (вы) ув.ф. -а, -е, -й - мын, мін Ертең бар+а+мын - сың, - сің -а, -е, -й 3. Ол (он, она) Ертең бар+а+сың - сыз, - сіз -а, -е, -й Ертең бар+а+сыз - Ертең бар+а+ды Жақ (лицо) Көпше (множественное число) Жұрнақтар Жіктік жалғау 1. Біз (мы) 2. Сендер (вы) Мысалдар -а, -е, -й 2. Сіздер (вы) – ув.ф. -а, -е, -й - мыз, міз Ертең бар+а+мыз - сыңдар, - сіңдер -а, -е, -й 3. Олар (они) Ертең бар+асыңдар - сыздар, - сіздер -а, -е, -й Ертең бар+а+сыздар - Ертең бар+а+ды

3) Ауыспалы келер шақ (переходное будущее время)

Жақ (лицо)

Жұрнақтар

Жекеше (единственное число)

Жіктік жалғау

1. Мен (я)

Мысалдар

2. Сен (ты)

-а, -е, -й

2. Сіз (вы) ув.ф.

-а, -е, -й

- мын, мін

Ертең бар+а+мын

- сың, - сің

-а, -е, -й

3. Ол (он, она)

Ертең бар+а+сың

- сыз, - сіз

-а, -е, -й

Ертең бар+а+сыз

-

Ертең бар+а+ды

Жақ (лицо)

Көпше (множественное число)

Жұрнақтар

Жіктік жалғау

1. Біз (мы)

2. Сендер (вы)

Мысалдар

-а, -е, -й

2. Сіздер (вы) – ув.ф.

-а, -е, -й

- мыз, міз

Ертең бар+а+мыз

- сыңдар,

- сіңдер

-а, -е, -й

3. Олар (они)

Ертең бар+асыңдар

- сыздар, - сіздер

-а, -е, -й

Ертең бар+а+сыздар

-

Ертең бар+а+ды

Өткен шақ – прошедшее время: 1) жедел өткен шақ ( недавно прошедшее время ) 2) бұрыңғы өткен шақ (давно прошедшее время) 3) ауыспалы өткен шақ (переходное прошедшее время)

Өткен шақ – прошедшее время:

1) жедел өткен шақ ( недавно прошедшее время )

2) бұрыңғы өткен шақ (давно прошедшее время)

3) ауыспалы өткен шақ (переходное прошедшее время)

1) жедел өткен шақ ( недавно прошедшее время) Жекеше (единственное число) Жақ (лицо) Соңғы дыбыс 1. Мен (я) Жұрнақтар Қатаң Дауысты, Ұяң,үнді Жіктік жалғау -ты, - ті 2. Сен (ты) Сіз (вы) ув.ф - ды, - ді Қатаң -м Мысалдар Айт+ты+м -ты, - ті Дауысты, Ұяң,үнді -м 3. Ол (он, она) Жаз+ды+м писал -ң,ңыз,ңіз - ды, - ді Қатаң -ң,ңыз,ңіз Айт+ты+ң -ты, - ті Дауысты, Ұяң,үнді Жаз+ды+ң писал - - ды, - ді Айт+ты - Жаз+ды писал Көпше (множественное число) Жақ (лицо) 1. Біз (мы) 2. Сендер (вы) Соңғы дыбыс Жұрнақтар Қатаң 2. Сіздер (вы) – ув.ф. Жіктік жалғау -ты, - ті Дауысты, Ұяң,үнді Мысалдар -қ,-к - ды, - ді Қатаң 3. Олар (они) -ты, - ті Айт+ты+қ Кет+ті+к -қ,-к Дауысты, Ұяң,үнді Жаз+ды+қ писали ңдар,ңдер ңыздар,ңіздер - ды, - ді Қатаң Айт+ты+ңдар ңдар,ңдер ңыздар,ңіздер -ты, - ті Дауысты, Ұяң,үнді Жаз+ды+ңдар писали - - ды, - ді Айт+ты - Жаз+ды писал

1) жедел өткен шақ ( недавно прошедшее время)

Жекеше (единственное число)

Жақ (лицо)

Соңғы дыбыс

1. Мен (я)

Жұрнақтар

Қатаң

Дауысты,

Ұяң,үнді

Жіктік жалғау

-ты, - ті

2. Сен (ты)

Сіз (вы) ув.ф

- ды, - ді

Қатаң

-м

Мысалдар

Айт+ты+м

-ты, - ті

Дауысты,

Ұяң,үнді

-м

3. Ол

(он, она)

Жаз+ды+м

писал

-ң,ңыз,ңіз

- ды, - ді

Қатаң

-ң,ңыз,ңіз

Айт+ты+ң

-ты, - ті

Дауысты,

Ұяң,үнді

Жаз+ды+ң

писал

-

- ды, - ді

Айт+ты

-

Жаз+ды

писал

Көпше (множественное число)

Жақ (лицо)

1. Біз (мы)

2. Сендер (вы)

Соңғы дыбыс

Жұрнақтар

Қатаң

2. Сіздер (вы) – ув.ф.

Жіктік жалғау

-ты, - ті

Дауысты,

Ұяң,үнді

Мысалдар

-қ,-к

- ды, - ді

Қатаң

3. Олар (они)

-ты, - ті

Айт+ты+қ

Кет+ті+к

-қ,-к

Дауысты,

Ұяң,үнді

Жаз+ды+қ

писали

ңдар,ңдер

ңыздар,ңіздер

- ды, - ді

Қатаң

Айт+ты+ңдар

ңдар,ңдер

ңыздар,ңіздер

-ты, - ті

Дауысты,

Ұяң,үнді

Жаз+ды+ңдар

писали

-

- ды, - ді

Айт+ты

-

Жаз+ды

писал

2) бұрыңғы өткен шақ (давно прошедшее время) а) Жекеше (единственное число) Жақ (лицо) Соңғы дыбыс 1. Мен (я) Жұрнақтар Қатаң Дауысты, Ұяң,үнді Жіктік жалғау -қан, -кен 2. Сен (ты) Сіз (вы) ув.ф -ған, -ген Қатаң - мын, мін Мысалдар Айт+қан+мын -қан, -кен Дауысты, Ұяң,үнді - мын, мін 3. Ол (он, она) Қатаң Жаз+ған+мын писал - сың, - сің - сыз, - сіз ған, -ген Дауысты, Ұяң,үнді -қан, -кен - сың, - сің - сыз, - сіз Айт+ қан +сың Жаз+ ған +сың писал - ған, -ген Айт+ қан - Жаз+ ған писал Көпше (множественное число) Жақ (лицо) 1. Біз (мы) Соңғы дыбыс Жұрнақтар Қатаң 2. Сендер (вы) Сіздер (вы) – ув.ф. Жіктік жалғау -қан, -кен Дауысты, Ұяң,үнді Мысалдар -быз,-біз -қан, -кен Қатаң 3. Олар (они) -қан, -кен Айт+ қан +быз Кет+кен+біз -быз,-біз Дауысты, Ұяң,үнді Жаз+ ған +быз писали сыңдар,сіңдер сыздар,сіздер -қан, -кен Қатаң Айт+ қан +сыздар сыңдар,сіңдер сыздар,сіздер -қан, -кен Дауысты, Ұяң,үнді Жаз+ ған +сыздар писали - -қан, -кен Айт+ қан - Жаз+ ған писал

2) бұрыңғы өткен шақ (давно прошедшее время)

а) Жекеше (единственное число)

Жақ (лицо)

Соңғы дыбыс

1. Мен (я)

Жұрнақтар

Қатаң

Дауысты,

Ұяң,үнді

Жіктік жалғау

-қан, -кен

2. Сен (ты)

Сіз (вы) ув.ф

-ған, -ген

Қатаң

- мын, мін

Мысалдар

Айт+қан+мын

-қан, -кен

Дауысты,

Ұяң,үнді

- мын, мін

3. Ол

(он, она)

Қатаң

Жаз+ған+мын

писал

- сың, - сің

- сыз, - сіз

ған, -ген

Дауысты,

Ұяң,үнді

-қан, -кен

- сың, - сің

- сыз, - сіз

Айт+ қан +сың

Жаз+ ған +сың

писал

-

ған, -ген

Айт+ қан

-

Жаз+ ған

писал

Көпше (множественное число)

Жақ (лицо)

1. Біз (мы)

Соңғы дыбыс

Жұрнақтар

Қатаң

2. Сендер (вы) Сіздер (вы) – ув.ф.

Жіктік жалғау

-қан, -кен

Дауысты,

Ұяң,үнді

Мысалдар

-быз,-біз

-қан, -кен

Қатаң

3. Олар (они)

-қан, -кен

Айт+ қан +быз

Кет+кен+біз

-быз,-біз

Дауысты,

Ұяң,үнді

Жаз+ ған +быз

писали

сыңдар,сіңдер

сыздар,сіздер

-қан, -кен

Қатаң

Айт+ қан +сыздар

сыңдар,сіңдер

сыздар,сіздер

-қан, -кен

Дауысты,

Ұяң,үнді

Жаз+ ған +сыздар

писали

-

-қан, -кен

Айт+ қан

-

Жаз+ ған

писал

ә) бұрыңғы өткен шақ (давно прошедшее время) Жекеше (единственное число) Жақ (лицо) Соңғы дыбыс 1. Мен (я) Жұрнақтар Дауыссыз Дауысты Жіктік жалғау - ып, - іп 2. Сен (ты) Сіз (вы) ув.ф - ып, - іп Дауыссыз - пын, пін Мысалдар Айт+ып+пын - ып, - іп Дауысты - пын, пін 3. Ол (он, она) Дауыссыз Оқы+п+пын читал - сың, - сің - сыз, - сіз - ып, - іп Дауысты - ып, - іп - сың, - сің - сыз, - сіз Айт+ ып +сың Оқы+п+сың - ты, - ті - ып, - іп Айт+ ып+ ты - ты, - ті Оқы+п+ты Көпше (множественное число) Жақ (лицо) 1. Біз (мы) Соңғы дыбыс Жұрнақтар Дауыссыз 2. Сендер (вы) Сіздер (вы) – ув.ф. Жіктік жалғау - ып, - іп Дауысты Мысалдар -пыз,-піз - ып, - іп Дауыссыз 3. Олар (они) - ып, - іп Айт+ ып +пыз -пыз,-піз Дауысты Оқы+п+пыз сыңдар,сіңдер сыздар,сіздер - ып, - іп Дауыссыз Айт+ ып +сыздар сыңдар,сіңдер сыздар,сіздер - ып, - іп Дауысты Оқы+п+сыңдар - ты, - ті - ып, - іп Айт+ ып+ты - ты, - ті Оқы+п+ты

ә) бұрыңғы өткен шақ (давно прошедшее время)

Жекеше (единственное число)

Жақ (лицо)

Соңғы дыбыс

1. Мен (я)

Жұрнақтар

Дауыссыз

Дауысты

Жіктік жалғау

- ып, - іп

2. Сен (ты)

Сіз (вы) ув.ф

- ып, - іп

Дауыссыз

- пын, пін

Мысалдар

Айт+ып+пын

- ып, - іп

Дауысты

- пын, пін

3. Ол

(он, она)

Дауыссыз

Оқы+п+пын

читал

- сың, - сің

- сыз, - сіз

- ып, - іп

Дауысты

- ып, - іп

- сың, - сің

- сыз, - сіз

Айт+ ып +сың

Оқы+п+сың

- ты, - ті

- ып, - іп

Айт+ ып+ ты

- ты, - ті

Оқы+п+ты

Көпше (множественное число)

Жақ (лицо)

1. Біз (мы)

Соңғы дыбыс

Жұрнақтар

Дауыссыз

2. Сендер (вы) Сіздер (вы) – ув.ф.

Жіктік жалғау

- ып, - іп

Дауысты

Мысалдар

-пыз,-піз

- ып, - іп

Дауыссыз

3. Олар (они)

- ып, - іп

Айт+ ып +пыз

-пыз,-піз

Дауысты

Оқы+п+пыз

сыңдар,сіңдер

сыздар,сіздер

- ып, - іп

Дауыссыз

Айт+ ып +сыздар

сыңдар,сіңдер

сыздар,сіздер

- ып, - іп

Дауысты

Оқы+п+сыңдар

- ты, - ті

- ып, - іп

Айт+ ып+ты

- ты, - ті

Оқы+п+ты

3) ауыспалы өткен шақ (переходное прошедшее время) Жекеше (единственное число) Жақ(лицо) Соңғы дыбыс 1. Мен (я) Жұрнақтар Дауыссыз Дауысты Жіктік жалғау -атын, -етін 2. Сен (ты) Сіз (вы) ув.ф йтын,-йтін Дауыссыз - мын, мін Мысалдар Айт+атын+мын /Всегда/ говорил -атын, -етін Дауысты - мын, мін 3. Ол (он, она) Дауыссыз Ойна+ йтын+мын /Всегда/ игрался - сың, - сің - сыз, - сіз -йтын,-йтін Дауысты -атын, -етін - сың, - сің - сыз, - сіз Айт+атын+сың Ойна+ йтын+сың - -йтын,-йтін Айт+атын - Ойна+ йтын Көпше (множественное число) Жақ (лицо) 1. Біз (мы) Соңғы дыбыс Жұрнақтар Дауыссыз 2. Сендер (вы) Сіздер (вы) – ув.ф. Жіктік жалғау -атын, -етін Дауысты Мысалдар -быз,-біз йтын,-йтін Дауыссыз 3. Олар (они) -атын, -етін Айт+атын+быз -быз,-біз Дауысты Ойна+ йтын+быз сыңдар,сіңдер сыздар,сіздер Дауыссыз -йтын,-йтін Айт+атын+ сыңдар сыңдар,сіңдер сыздар,сіздер -атын, -етін Дауысты Ойна+ йтын+ сыңдар - -йтын,-йтін Айт+атын - Ойна+ йтын

3) ауыспалы өткен шақ (переходное прошедшее время)

Жекеше (единственное число)

Жақ(лицо)

Соңғы дыбыс

1. Мен (я)

Жұрнақтар

Дауыссыз

Дауысты

Жіктік жалғау

-атын, -етін

2. Сен (ты)

Сіз (вы) ув.ф

йтын,-йтін

Дауыссыз

- мын, мін

Мысалдар

Айт+атын+мын

/Всегда/ говорил

-атын, -етін

Дауысты

- мын, мін

3. Ол

(он, она)

Дауыссыз

Ойна+ йтын+мын

/Всегда/ игрался

- сың, - сің

- сыз, - сіз

-йтын,-йтін

Дауысты

-атын, -етін

- сың, - сің

- сыз, - сіз

Айт+атын+сың

Ойна+ йтын+сың

-

-йтын,-йтін

Айт+атын

-

Ойна+ йтын

Көпше (множественное число)

Жақ (лицо)

1. Біз (мы)

Соңғы дыбыс

Жұрнақтар

Дауыссыз

2. Сендер (вы) Сіздер (вы) – ув.ф.

Жіктік жалғау

-атын, -етін

Дауысты

Мысалдар

-быз,-біз

йтын,-йтін

Дауыссыз

3. Олар (они)

-атын, -етін

Айт+атын+быз

-быз,-біз

Дауысты

Ойна+ йтын+быз

сыңдар,сіңдер

сыздар,сіздер

Дауыссыз

-йтын,-йтін

Айт+атын+

сыңдар

сыңдар,сіңдер

сыздар,сіздер

-атын, -етін

Дауысты

Ойна+ йтын+

сыңдар

-

-йтын,-йтін

Айт+атын

-

Ойна+ йтын

Етістіктің райлары (наклонение глагола). 1)бұйрық рай (повелительное наклонение) 2)қалау рай (желательное наклонение) 3)ашық рай (изъявительное наклонение) 4)шартты рай (условное наклонение)

Етістіктің райлары (наклонение глагола).

1)бұйрық рай

(повелительное наклонение)

2)қалау рай

(желательное наклонение)

3)ашық рай

(изъявительное наклонение)

4)шартты рай

(условное наклонение)

1) Бұйрық рай (повелительное наклонение) выражает приказание, пожелание, просьбу, призыв. Жекеше (единственное число) Жақ (лицо) Соңғы дыбыс 1. Мен (я) Дауыссыз Жұрнақтар Дауысты Мысалдар -айын, -ейін 2. Сен (ты) Айт+айын Давай скажу йын,-йін Дауыссыз Сіз (вы) ув.ф Дауысты Ойна+ йын Давай поиграю - Дауыссыз Айт Скажи - 3. Ол (он, она) Дауысты Ойна Играй - ыңыз, іңіз Дауыссыз - ңыз,-ңіз Айт+ ыңыз Ойна+ ңыз - сын, - сін Дауысты Айт+сын пусть скажет - сын, - сін Ойна+ сын пусть поиграет Көпше (множественное число) Жақ (лицо) Соңғы дыб. 1. Біз (мы) Жұрнақтар Дауыссыз Мысалдар Сендер (вы) -айық,ейік Дауысты Айт+айық Давай скажем -йық,йік Дауыссыз Ойна+йық ыңдар,іңдер Сіздер (вы) – ув.ф. Дауысты ңдар,ңдер Айт+ ыңдар Дауыссыз Ойна+ңдар 3. Олар (они) ыңыздар,іңіздер Дауысты Айт+ ыңыздар ңыздар,ңіздер Дауыссыз Ойна+ңыздар - сын, - сін Дауысты Айт+сын - сын, - сін Ойна+ сын пусть поиграют

1) Бұйрық рай (повелительное наклонение) выражает приказание, пожелание, просьбу, призыв.

Жекеше (единственное число)

Жақ (лицо)

Соңғы дыбыс

1. Мен (я)

Дауыссыз

Жұрнақтар

Дауысты

Мысалдар

-айын, -ейін

2. Сен (ты)

Айт+айын

Давай скажу

йын,-йін

Дауыссыз

Сіз (вы) ув.ф

Дауысты

Ойна+ йын

Давай поиграю

-

Дауыссыз

Айт Скажи

-

3. Ол

(он, она)

Дауысты

Ойна Играй

- ыңыз, іңіз

Дауыссыз

- ңыз,-ңіз

Айт+ ыңыз

Ойна+ ңыз

- сын, - сін

Дауысты

Айт+сын

пусть скажет

- сын, - сін

Ойна+ сын

пусть поиграет

Көпше (множественное число)

Жақ (лицо)

Соңғы дыб.

1. Біз (мы)

Жұрнақтар

Дауыссыз

Мысалдар

Сендер (вы)

-айық,ейік

Дауысты

Айт+айық

Давай скажем

-йық,йік

Дауыссыз

Ойна+йық

ыңдар,іңдер

Сіздер (вы) – ув.ф.

Дауысты

ңдар,ңдер

Айт+ ыңдар

Дауыссыз

Ойна+ңдар

3. Олар (они)

ыңыздар,іңіздер

Дауысты

Айт+ ыңыздар

ңыздар,ңіздер

Дауыссыз

Ойна+ңыздар

- сын, - сін

Дауысты

Айт+сын

- сын, - сін

Ойна+ сын

пусть поиграют

2) Қалау рай (желательное наклонение) выражает желание. Жекеше (единственное число) Жақ Соңғы дыбыс Менің Жұрнақ Дауысты, Ұяң,үнді Жіктік жалғау ғы, гі Сенің Сіздің Қатаң қы, кі Көмекші етістік м Дауысты, Ұяң,үнді ғы, гі м Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется Мысалдар Қатаң Оның Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется Менің барғым ... Менің көргім ... ң,ңыз, ңіз Дауысты, Ұяң,үнді қы, кі Менің айтқым ... Менің кеткім ... Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется ғы, гі Қатаң ң,ңыз, ңіз Сенің барғың ... Сіздің көргіңіз ... қы, кі Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется - сы - сі Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется Сенің айтқың ... Сіздің кеткіңіз ... - сы - сі Оның барғысы .. Оның көргісі ... Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется Оның айтқысы . Оның кеткісі ...

2) Қалау рай (желательное наклонение) выражает желание.

Жекеше (единственное число)

Жақ

Соңғы дыбыс

Менің

Жұрнақ

Дауысты,

Ұяң,үнді

Жіктік жалғау

ғы, гі

Сенің

Сіздің

Қатаң

қы, кі

Көмекші етістік

м

Дауысты,

Ұяң,үнді

ғы, гі

м

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

Мысалдар

Қатаң

Оның

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

Менің барғым ...

Менің көргім ...

ң,ңыз,

ңіз

Дауысты,

Ұяң,үнді

қы, кі

Менің айтқым ...

Менің кеткім ...

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

ғы, гі

Қатаң

ң,ңыз,

ңіз

Сенің барғың ...

Сіздің көргіңіз ...

қы, кі

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

- сы

- сі

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

Сенің айтқың ...

Сіздің кеткіңіз ...

- сы

- сі

Оның барғысы ..

Оның көргісі ...

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

Оның айтқысы .

Оның кеткісі ...

Көпше (множественное число) Жақ Соңғы дыбыс біздің Жұрнақ Дауысты, Ұяң,үнді Жіктік жалғау ғы, гі Сендердің Сіздердің Қатаң қы, кі Көмекші етістік мыз, міз Дауысты, Ұяң,үнді ғы, гі мыз, міз Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется Мысалдар Қатаң Олардың Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется Біздің барғымыз Біздің көргіміз... ларың лерің ларыңыз леріңіз Дауысты, Ұяң,үнді қы, кі Біздің айтқымыз Біздің кеткіміз ... Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется ғы, гі Қатаң ларың лерің ларыңыз леріңіз Сендердің барғыларың ... қы, кі Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется - сы - сі Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется Сіздердің кеткілеріңіз ... - сы - сі Олардың барғысы ... Келеді захочется Келді хотелось Келіп тұр хочется Олардың айтқысы ...

Көпше (множественное число)

Жақ

Соңғы дыбыс

біздің

Жұрнақ

Дауысты,

Ұяң,үнді

Жіктік жалғау

ғы, гі

Сендердің

Сіздердің

Қатаң

қы, кі

Көмекші етістік

мыз,

міз

Дауысты,

Ұяң,үнді

ғы, гі

мыз,

міз

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

Мысалдар

Қатаң

Олардың

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

Біздің барғымыз

Біздің көргіміз...

ларың

лерің

ларыңыз

леріңіз

Дауысты,

Ұяң,үнді

қы, кі

Біздің айтқымыз

Біздің кеткіміз ...

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

ғы, гі

Қатаң

ларың

лерің

ларыңыз

леріңіз

Сендердің барғыларың ...

қы, кі

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

- сы

- сі

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

Сіздердің кеткілеріңіз ...

- сы

- сі

Олардың барғысы ...

Келеді захочется

Келді хотелось

Келіп тұр хочется

Олардың айтқысы ...

3)Ашық рай (изъявительное наклонение)- үш жақтың жасалу жолдары (Мен келдім; келе жатырмын; келемін; келгенмін); Реальное действие в настоящем, прошедшем и будущем времени.

3)Ашық рай

(изъявительное наклонение)- үш жақтың жасалу жолдары

(Мен келдім; келе жатырмын; келемін; келгенмін);

Реальное действие в настоящем,

прошедшем и будущем времени.

4) Шартты рай (условное наклонение) выражает условие. Жекеше (единственное число) Жақ (лицо) Соңғы дыбыс 1. Мен (я) Жұрнақтар Дауыссыз Дауысты 2. Сен ты Сіз (вы) ув.ф 3. Ол (он, она) Жіктік жалғау - са, - се Дауыссыз Дауысты Мысалдар м - са, - се Дауыссыз Дауысты - са, - се Мен бар+са+м Если я пойду ң ңыз ңіз Сен бар+са+ң Сіз бар+са+ңыз Сіз кел+се+ңіз - Ол бар+са Ол кел+се Көпше (множественное число) Жақ (лицо) 1. Біз (мы) Соңғы дыбыс Сендер (вы) Сіздер (вы) – ув.ф. Жұрнақтар Дауыссыз Дауысты 3. Олар (они) Жіктік жалғау - са, - се Дауыссыз Дауысты Мысалдар - қ, - к - са, - се Дауыссыз Дауысты Біз бар+са+қ Если мы пойдем ңдар,ңдер ңыздар, ңіздер - са, - се Сендер бар+са+ңдар - Олар бар+са

4) Шартты рай (условное наклонение) выражает условие.

Жекеше (единственное число)

Жақ (лицо)

Соңғы дыбыс

1. Мен (я)

Жұрнақтар

Дауыссыз

Дауысты

2. Сен ты

Сіз (вы) ув.ф

3. Ол

(он, она)

Жіктік жалғау

- са, - се

Дауыссыз

Дауысты

Мысалдар

м

- са, - се

Дауыссыз

Дауысты

- са, - се

Мен бар+са+м

Если я пойду

ң

ңыз

ңіз

Сен бар+са+ң

Сіз бар+са+ңыз

Сіз кел+се+ңіз

-

Ол бар+са

Ол кел+се

Көпше (множественное число)

Жақ (лицо)

1. Біз (мы)

Соңғы дыбыс

Сендер (вы) Сіздер (вы) – ув.ф.

Жұрнақтар

Дауыссыз

Дауысты

3. Олар (они)

Жіктік жалғау

- са, - се

Дауыссыз

Дауысты

Мысалдар

- қ, - к

- са, - се

Дауыссыз

Дауысты

Біз бар+са+қ

Если мы пойдем

ңдар,ңдер

ңыздар,

ңіздер

- са, - се

Сендер бар+са+ңдар

-

Олар бар+са

Синтаксис – сөз тіркесі мен сөйлем, сөйлемнің түрлерін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы. Сөз тіркесі( словосочетание): есімді сөз тіркесі, етістікті сөз тіркесі. Сөз тіркесі бағыныңқылы сөз( бірінші), басыңқы сөз (екінші) сөздерден тұрады. 1) Есімді сөз тіркесі - басыңқы сыңары есім сөзден болған сөз тіркесі. 2) Етістікті сөз тіркесі - басыңқы сыңары етістіктен болған сөз тіркесі. Сөз тіркесі бола алмайтындар: тұрақты тіркестер, күрделі сөздер.

Синтаксис – сөз тіркесі мен сөйлем, сөйлемнің түрлерін зерттейтін тіл туралы ғылымның бір саласы.

Сөз тіркесі( словосочетание): есімді сөз тіркесі, етістікті сөз тіркесі.

Сөз тіркесі бағыныңқылы сөз( бірінші), басыңқы сөз (екінші) сөздерден тұрады.

1) Есімді сөз тіркесі - басыңқы сыңары есім сөзден болған сөз тіркесі.

2) Етістікті сөз тіркесі - басыңқы сыңары етістіктен болған сөз тіркесі.

Сөз тіркесі бола алмайтындар: тұрақты тіркестер, күрделі сөздер.

Сөздердің байланысу түрлері. (Виды соединения слов). Қиысу Соединение подлежащего и сказуемого с помощью личных окончаний Матасу Асқар шықты; Мен шықтым; Сіз шықтыңыз; Соединение слова в Ілік септік со словом в Тәуелдік жалғау. Меңгеру Әсем нің көйле гі; Мен ің бала м Соединение слов при помощи падежных окончаний, кроме Атау септік и Ілік септік Қабысу Астана дан келді; Басық қа кірді; Жігіт пен хат алысты Согласование Жанасу Асқар тау высокие горы примыкание Былтыр бітірді. Академияны Саят былтыр бітірді. Саят былтыр академияны бітірді.

Сөздердің байланысу түрлері. (Виды соединения слов).

Қиысу

Соединение подлежащего и сказуемого с помощью личных окончаний

Матасу

Асқар шықты;

Мен шықтым;

Сіз шықтыңыз;

Соединение слова в Ілік септік со словом в Тәуелдік жалғау.

Меңгеру

Әсем нің көйле гі;

Мен ің бала м

Соединение слов при помощи падежных окончаний, кроме Атау септік и Ілік септік

Қабысу

Астана дан келді;

Басық қа кірді;

Жігіт пен хат алысты

Согласование

Жанасу

Асқар тау высокие горы

примыкание

Былтыр бітірді. Академияны Саят былтыр бітірді.

Саят былтыр академияны бітірді.

Сөйлем ( предложение)- тиянақты ойды білдіретін сөздер тобы. Сөйлем: жай сөйлем, құрмалас сөйлем. Сөйлем айтылу мақсатыны қарай(по цели высказывания): 1) Хабарлы –повествовательное . Қыста ауа-райы суық болады. 2) Сұраулы – вопросительное ? Қашан болды? 3) Бұйрықты – повелительное ! Тыныш отыр! Сөйлемді тез жаз. 4) Лепті – восклицательное ! Күн қандай тамаша!

Сөйлем ( предложение)- тиянақты ойды білдіретін сөздер тобы.

Сөйлем: жай сөйлем, құрмалас сөйлем.

Сөйлем айтылу мақсатыны қарай(по цели высказывания):

1) Хабарлы –повествовательное .

Қыста ауа-райы суық болады.

2) Сұраулы – вопросительное ?

Қашан болды?

3) Бұйрықты – повелительное !

Тыныш отыр! Сөйлемді тез жаз.

4) Лепті – восклицательное !

Күн қандай тамаша!

Сөйлем құрамына қарай(по составу ): Түрлері Ереже Жақты Мысалдар Бастауышы бар сөйлем. Жақсыз Мен ауылға бардым. Бастауышы мүлде жоқ сөйлем. Жалаң Оған хабар беру керек. Менің оқығым келеді. Тек тұрлаулы мүшеден тұратын сөйлем. Жайылма Толымды Ол келді. Жаңбыр жауды. Той өтті. Бала оқиды. Тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлем. Ол ерте келді. Жаңбыр қатты жауды. Ойға қажетті мүшелердің бәрі қатысқан сөйлем. Толымсыз Қыста бұл жердің ауа-райы өте суық болады. Ойға қатысты сөйлем мүшесінің бірі түсіп қалған сөйлем. Атаулы - Балам, қайдан келдің? - Астанадан. (толымды) Іс-оқиғаның, құбылыстың атауын ғана көрсететін сөйлем. Жаз. Қайнаған күн. Егіс даласы.

Сөйлем құрамына қарай(по составу ):

Түрлері

Ереже

Жақты

Мысалдар

Бастауышы бар сөйлем.

Жақсыз

Мен ауылға бардым.

Бастауышы мүлде жоқ сөйлем.

Жалаң

Оған хабар беру керек.

Менің оқығым келеді.

Тек тұрлаулы мүшеден тұратын сөйлем.

Жайылма

Толымды

Ол келді. Жаңбыр жауды.

Той өтті. Бала оқиды.

Тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлем.

Ол ерте келді.

Жаңбыр қатты жауды.

Ойға қажетті мүшелердің

бәрі қатысқан сөйлем.

Толымсыз

Қыста бұл жердің ауа-райы өте суық болады.

Ойға қатысты сөйлем мүшесінің бірі түсіп қалған сөйлем.

Атаулы

- Балам, қайдан келдің?

- Астанадан. (толымды)

Іс-оқиғаның, құбылыстың атауын ғана көрсететін сөйлем.

Жаз.

Қайнаған күн.

Егіс даласы.

Сөйлем мүшелері (члены предложения): Тұрлаулы мүшелері – главные члены предложения Тұрлаусыз мүшелері- второстепенные члены предложения Тұрлаулы мүшелері – главные члены предложения Бастауыш подлежащее ___________________ Кім? Не? Кто? Что? Кімдер?Нелер? мн.ч Баяндауыш сказуемое ================= Дүкен ашық. Бала келді. Не істеді?Қайтті? Что делал(ет, ешь)? Ол қуанды. Әлия тұрды .

Сөйлем мүшелері (члены предложения):

  • Тұрлаулы мүшелері – главные члены предложения
  • Тұрлаусыз мүшелері- второстепенные члены предложения

Тұрлаулы мүшелері – главные члены предложения

Бастауыш подлежащее

___________________

Кім? Не? Кто? Что?

Кімдер?Нелер? мн.ч

Баяндауыш сказуемое

=================

Дүкен ашық.

Бала келді.

Не істеді?Қайтті?

Что делал(ет, ешь)?

Ол қуанды.

Әлия тұрды .

Тұрлаусыз мүшелері - второстепенные члены предложения Толықтауыш Дополнение - - - - - - - - - - - Б.с. кімге?неге? кому?чему Т.с. кімді? нені? кого? что? Ж.с. кімде?неде? Қайда? У кого? чего? Где? Ш.с.кімнен? неден? қайдан от кого ? из чего? откуда К.с. кіммен? немен? с кем? с чем? Анықтауыш Определение Қанат саған хат жазды. Олар Медеуді аралады. Әлияда шана бар. Ол кітапты кітапханадан алды. Әкесі баласымен отыр. Қандай? Какой? Нешінші? Который? Неше? Қанша? Сколько? Кімнің? Ненің? Чей? Пысықтауыш Обстоятельство - . - . - . - . Алмас- озат оқушы. Мен бесінші сыныпта оқимын. Абайдың суреті ілулі тұр. Қалай Как Каким образом Қайда? Где? Куда? Қашан? Когда? Қайдан? Откуда? Машина тез жүреді. Олар далаға шықты. Қыста күн суық. Біз қаладан келдік.

Тұрлаусыз мүшелері - второстепенные члены предложения

Толықтауыш

Дополнение

- - - - - - - - - - -

Б.с. кімге?неге? кому?чему

Т.с. кімді? нені? кого? что?

Ж.с. кімде?неде? Қайда?

У кого? чего? Где?

Ш.с.кімнен? неден? қайдан

от кого ? из чего? откуда

К.с. кіммен? немен?

с кем? с чем?

Анықтауыш

Определение

Қанат саған хат жазды.

Олар Медеуді аралады.

Әлияда шана бар.

Ол кітапты кітапханадан алды.

Әкесі баласымен отыр.

Қандай? Какой?

Нешінші? Который?

Неше? Қанша? Сколько?

Кімнің? Ненің? Чей?

Пысықтауыш

Обстоятельство

- . - . - . - .

Алмас- озат оқушы.

Мен бесінші сыныпта оқимын. Абайдың суреті ілулі тұр.

Қалай Как Каким образом

Қайда? Где? Куда?

Қашан? Когда?

Қайдан? Откуда?

Машина тез жүреді.

Олар далаға шықты.

Қыста күн суық.

Біз қаладан келдік.

Салалас құрмалас сөйлем нің түрлері және шылаулары (виды сложносочиненных предложений и их союзы). Ыңғайлас соединительные 1)... , ... . 2)және, да,де,әрі Қарсылықты противительные Күз өтті, қыс келді. Жиналыс бітті де, халық тарқай бастады. 1)... , ... . 2)бірақ, алайда, дегенмен, әйтсе де, сонда да, (но, однако, иначе, все-таки) Талғаулы разделительные Ағам келді, атам кетті. Мен кітабымды бердім, бірақ ол алмады. 1)... , ... . 2)Біресе, не, немесе, я, яки, бірде, не болмаса, әлде,кейде, (или, иногда, то, либо, однажды) Себеп-салдар Причинно-следственные Жазда қалаға не мен, не інім барады. Жаңбыр жауады, немесе қар жауады. 1)... , ... . 2)Сондықтан, сол себепті, өйткені, неге десеңіз (поэтому, потому что, по той причине) Кезектес чередующиеся Күн жылы болды, біз серуенге шықтық. Асан театрға бармады, себебі уақыты жоқ. 1)... , ... . 2)кейде, бірде, біресе Бірде қатты сөйлейсің, бірде жай сөйлейсің.

Салалас құрмалас сөйлем нің түрлері және шылаулары

(виды сложносочиненных предложений и их союзы).

Ыңғайлас

соединительные

1)... , ... .

2)және, да,де,әрі

Қарсылықты

противительные

Күз өтті, қыс келді.

Жиналыс бітті де, халық тарқай бастады.

1)... , ... .

2)бірақ, алайда, дегенмен, әйтсе де, сонда да, (но, однако, иначе, все-таки)

Талғаулы

разделительные

Ағам келді, атам кетті.

Мен кітабымды бердім, бірақ ол алмады.

1)... , ... .

2)Біресе, не, немесе, я, яки, бірде, не болмаса, әлде,кейде, (или, иногда, то, либо, однажды)

Себеп-салдар

Причинно-следственные

Жазда қалаға не мен, не інім барады.

Жаңбыр жауады, немесе қар жауады.

1)... , ... .

2)Сондықтан, сол себепті, өйткені, неге десеңіз (поэтому, потому что, по той причине)

Кезектес

чередующиеся

Күн жылы болды, біз серуенге шықтық.

Асан театрға бармады, себебі уақыты жоқ.

1)... , ... .

2)кейде, бірде, біресе

Бірде қатты сөйлейсің, бірде жай сөйлейсің.

Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері және шылаулары

(виды сложноподчиненных предложений и их союзы).

Түрлері

Жасалу жолы

Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем (сл.подч. пр-е с придаточ. условия)

Мысалы

1) – са, - се + жалғау.

2) –ме/бе/пе+ген-де

-ма/ба/па+ған-да

Қимыл-сын бағыныңқылы саб. қ.с.(спп с придаточ-ными образа действия и степени)

Күн жылы+ са , жер көгереді.

Сен келме+ ген+де, әжем ренжитін еді.

1) – ып-іп,-п

2) – а/ -е

3) –атын/йтын+дай

-етін/йтін+дей

Мезгіл бағыныңқылы саб. қ.с.(спп с придаточ-ными времени)

Қарсылықты бағыныңқылы саб. қ.с.(спп с придаточ-ными уступительными)

1) –ған/қан + да

- ген/кен – де

2) – ген/кен+ше

-ған/қан+ша

3) ған/қан/ ген/кен +кезде

4) –ғалы/гелі

- қалы/келі

Жел күшей+ іп, ауа райы бұзылды.

Үйге кел е , сабағын орындады. Бәрі ест+ итін+дей , қатты сөйледі.

Асан қалаға кет+ кен+де, інісі екі жаста еді.

Жаңа бастық кел+ гелі, жалқымыз көбейді.

1) – са, - се + да/де

2) ған/қан/ ген/кен +мен

3) бола тұра, бола, тұра

Себеп бағыныңқылы саб. қ.с.(спп с придаточ-ными причины)

Бұлт бол+ ған+мен, жаңбыр жауған жоқ.

Сабақ бастал+ са да , оқушылар толық жиналған жоқ.

1) –ған/қан + дықтан

- ген/кен +діктен

2) ған/қан/ ген/кен +себепті

Мақсат бағыныңқылы саб. қ.с.(спп с придаточ-ными цели)

Күн суы+ ған+дықтан , біз жылы киіндік.

  • – у үшін
  • повел.форма глагола + деп

Қазақ тілін біл+ у үшін, көп оқу керек.

Нан ал+ айын деп , дүкенге бардым.

Бастауыш пен баяндауыш атау тұлғадағы сөзден болғанда,бастауыштан кейін сызықша қойылады. Қойылатын орындары Бастауыш Зат есім - Баяндауыш Зат есім Бастауыш Сілтеу есімдігі - Баяндауыш Зат есім Мысалдар Бастауыш 3-жақ жік-теу есімдігі - Баяндауыш Зат есім Бастауыш Заттанған сын есім,сан есім,есімше - Баяндауыш Зат есім Бастауыш Тұйық етістік - Баяндауыш Зат есім Бастауыш Зат есім - Баяндауыш Тұйық етістік Бастауыш Сан есім - Баяндауыш Сан есім   Бөрік-адамға көрік. Бұл-үлкен қуаныш. Ол-әйгілі әнші. Ер жігіттің екі сөйлегені-өлгені. Оқу-білім бұлағы. Алдау- зұлымдық, Алдану- ақымақтық Менің мақсатым-еліме пайдалы азамат болу. Бес жерде бес-жиырма бес.

Бастауыш пен баяндауыш атау тұлғадағы сөзден болғанда,бастауыштан кейін

сызықша қойылады.

Қойылатын орындары

Бастауыш

Зат есім

-

Баяндауыш

Зат есім

Бастауыш

Сілтеу есімдігі

-

Баяндауыш

Зат есім

Мысалдар

Бастауыш

3-жақ жік-теу есімдігі

-

Баяндауыш

Зат есім

Бастауыш

Заттанған сын есім,сан есім,есімше

-

Баяндауыш

Зат есім

Бастауыш

Тұйық етістік

-

Баяндауыш

Зат есім

Бастауыш

Зат есім

-

Баяндауыш

Тұйық етістік

Бастауыш

Сан есім

-

Баяндауыш

Сан есім

 

Бөрік-адамға көрік.

Бұл-үлкен қуаныш.

Ол-әйгілі әнші.

Ер жігіттің екі сөйлегені-өлгені.

Оқу-білім бұлағы.

Алдау-

зұлымдық,

Алдану-

ақымақтық

Менің мақсатым-еліме пайдалы азамат болу.

Бес жерде бес-жиырма бес.


Получите в подарок сайт учителя

Общая биология 10 класс ФГОС

Немецкий язык 11 класс ФГОС

Электронная тетрадь по английскому...

Детям о композиторах

Подготовка к ЕГЭ по немецкому языку....

Конституция Российской Федерации....

Детям об учёных. Часть 2

Мир мультимедиатехнологий 5 класс

Предмет: Прочее

Категория: Прочее

Целевая аудитория: Прочее

Скачать
Грамматический справочник по казахскому языку

Автор: Балтабаева Айымгуль Серикбаевна

Дата: 09.03.2015

Номер свидетельства: 183527

Похожие файлы

object(ArrayObject)#853 (1) {
  ["storage":"ArrayObject":private] => array(6) {
    ["title"] => string(179) "Программа факультатива "Занимательная грамматика" по русскому языку для 7 класса казахской школы "
    ["seo_title"] => string(102) "proghramma-fakul-tativa-zanimatiel-naia-ghrammatika-po-russkomu-iazyku-dlia-7-klassa-kazakhskoi-shkoly"
    ["file_id"] => string(6) "143881"
    ["category_seo"] => string(12) "russkiyYazik"
    ["subcategory_seo"] => string(12) "planirovanie"
    ["date"] => string(10) "1418593648"
  }
}

object(ArrayObject)#875 (1) {
  ["storage":"ArrayObject":private] => array(6) {
    ["title"] => string(57) "Ашық сабақ: "Сказка «Мать и сын ""
    ["seo_title"] => string(28) "ashyk_sabak_skazka_mat_i_syn"
    ["file_id"] => string(6) "487977"
    ["category_seo"] => string(12) "russkiyYazik"
    ["subcategory_seo"] => string(5) "uroki"
    ["date"] => string(10) "1543385215"
  }
}

object(ArrayObject)#853 (1) {
  ["storage":"ArrayObject":private] => array(6) {
    ["title"] => string(282) "Грамматический  справочник с проверочными  тестами по  теме: «Степени сравнения прилагательных» (для 5-8 классов с  казахским и русским    языком   обучения) "
    ["seo_title"] => string(164) "grammatichieskii-spravochnik-s-provierochnymi-tiestami-po-tiemie-stiepieni-sravnieniia-prilaghatiel-nykh-dlia-5-8-klassov-s-kazakhskim-i-russkim-iazykom-obuchieniia"
    ["file_id"] => string(6) "198562"
    ["category_seo"] => string(15) "angliiskiyYazik"
    ["subcategory_seo"] => string(5) "testi"
    ["date"] => string(10) "1428419279"
  }
}

Полезное для учителя


Получите в подарок сайт учителя

Видеоуроки для учителей

Курсы для учителей

Распродажа видеоуроков!
Смотреть все комплекты
Курсы ПК и ППК для учителей!
Смотреть все курсы
ПОЛУЧИТЕ СВИДЕТЕЛЬСТВО МГНОВЕННО

Добавить свою работу

* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт

Удобный поиск материалов для учителей

Ваш личный кабинет

Восстановить пароль
Регистрация
Проверка свидетельства