?аза? тілі
Саба?ты? та?ырыбы: Табыс септік
Саба?ты? ма?саты:
Табыс септік жал?аулары туралы ал?ан теориялы? білімдерін о?ушы есінде ?айта жа??ырту, тере?дете т?су. ?лтымызды? салт-д?ст?рін ба?алап, д?ріптеуге т?рбиелеу.?ткен саба?тардан ал?ан білімдерін ?айталау?а арнал?ан ?р т?рлі жатты?улар ар?ылы балаларды тез ойланып, жауаптарын тияна?ты, ж?йелі айта алу?а да?дыландыру. М?нерлеп о?у?а баулу.
Саба?ты? типі: аралас саба?
Саба?ты? т?рі: д?ст?рлі саба?
Саба?ты? ?діс-т?сілі: с?ра?-жауап, та?тамен, ?лестірмелі кеспе ?а?аздармен, м?тінмен ауызша, жазбаша ж?мыстары.
Саба?ты? к?рнекілігі: лингвистикалы? кесте.
П?наралы? байланыс: математика,?аза? ?дебиеті,д?ниетану, халы?ты? педагогика
Саба?ты? барысы: ?йымдастыру кезе?і
К?н к?зі бізге жылылы? ?келеді, шаттандырады. Ал к?н к?зі болмаса ?ара??ы, суы? болар еді. Ал б?гінгі саба?ымыз к??ілді, шы?армашылы??а толы, айналамыз?а білім мен жылылы? н?рын т?гетіндей к?н болсын деп та?та?а к?н к?зін ілемін.
О?ушыларды топ?а б?лу, топ басшыларын сайлау. Ба?алау пара?шаларын тарату.
«К?рші?ді тексер» ойыны
?й тапсырмасын тексеру: 42 - жатты?у Барыс септіктегі с?зді ?ай с?збен байланысып т?р?анын аны?тау. Алау?а оранып, к?кке шы?ады, к?кжиекке б??ады.
Ереже с?рау: Зат есімні? септелуі деген не? Атау септігіні? жал?ауы бар ма? Ілік септігіні? с?ра?ы ?андай?
Барыс септігіндегі с?з с?йлемде ?андай м?ше бола алады?
Шы?армашылы? тапсырма:
Алтернативтік тест с?ра?тары и?-жо?
. 1. ?аза? тілінде 6 септік бар.
2. Кімні?? Нені?? шы?ыс септігіні? с?ра?тары ма?
3. Зат есімні? септік жал?аулары ар?ылы ?згеруін зат есімні? септелуі дейміз.
4. Барыс септігіндегі с?зге кімге?неге? деген с?ра?тар ?ойылады.
5. Шы?ыс септікті? жал?аулары: - мен, -бен, -пен.
К?бейту кестесін с?рау
Кесте бойынша
Жауабы: Табыс септік
- ты,-ді, -ні,
Жал?ауларын жал?ау ар?ылы,с?ра? ?ою,ереже ??растыру.
Жеті саны Жеті ?азына Жеті ата Жеті ?ат к?к Жеті ж?т Жеті жетім Ата, ?ке, бала, немере, ш?бере, ш?пшек, немене Ай, Меркурий (??трад), Шолпан (Зу?ра), К?н, Марс (Миррих немесе ?ызыл ж?лдыз), Юпитер (М?штари), Сатурн (З?хал). ??р?а?шылы?, ж?т (мал ?ырылу), ?рт, оба (ауру), со?ыс, топан су, зілзала (жер сілкіну) Жерде ?лшеу жо?, аспандай тіреуіш жо?, таста тамыр жо?, тасба?ада тала? жо?, Алла?та бауыр жо?, жыл?ыда ?т жо?
Жеті байлы?
Бірінші байлы? - денсаулы?.
Екінші байлы? - еркіндік
?шінші байлы? - тіл байлы?
Т?ртінші байлы? - ?айрат-к?ш
Бесінші байлы? - а? жаулы?
Алтыншы байлы? - бала?ыз
Жетінші байлы? - ж?з саулы?
Ережемен танысу. Табыс септік
Кімді? - ны,- ні т?рлаусыз м?ше
Нені? - ды,- ді,- ты,- ты
Атау - кім? не? - бала шеге
Ілік -- кімні?? нені?? -- баланы? -- шегені?
Барыс - кімге? неге? -- бала?а-- шегеге
Табыс --кімді? нені? -- баланы --шегені
Жатыс - кімді? неде? -- балада --шегеде
Шы?ыс - кімнен? неден? - баладан- шегеден
К?мектес - кіммен? немен? -баламен - шегемен
С?з таптарын ата?
Д?птермен ж?мыс. 48 - жатты?у. «Постер ?ор?ау»
С?йлемдерді к?шіріп жаз. Табыс септігіні? жал?ауыны? астын сыз. Айжан кітапты к?п о?иды.( нені? ) -ты табыс септік жал?ауы. Т?рлаусыз м?ше. О?ушылар ?ыс?ы демалысты ?ызы?ты ?ткізді.
К?ркем жазу
49 - жатты?у. К?ру сына?хаты:
Жа?ылтпашты жат?а жаз. Табыс септіктегі с?зді тап.
?анар ?аптарды ?аптап артар Шана? арбаны аттар тартар / Ескен Елубай/
Ескен Елубаев - 1942 жылы 18 а?панда Жамбыл облысы ?ордай ауданында?ы Отар стансасында ту?ан. 1958 жылы Отар стансасында?ы №529 теміржол орта мектебін бітірген. ?азМУ-ді? филология факультетін 1966 жылы тамамда?ан. 1966 жылдан бастап «?аза?стан пионері» (?азіргі «?лан») газетінде, «Жалын», «?нер», «Балауса» баспаларында, «Балдыр?ан» журналыны? бас редакторыны? орынбасары болып ?ызмет істеген.
«С?йкестендіру » ойыны. 50- жатты?у С?здерді о?ы, топта. Бір - бірінен айырмашылы?ы?
Атау кімді?нені? ?амыт, ж?ген
Ілік кімде? неде? К?нні?,найза?айды?,/отты?,/
Барыс кімнен? неден? ?жеге,/атама,тартпа,/
Табыс кім? не? Д?рігерді,??рылысшыны,?ш?ышты,/немересін,
Жатыс кіммен? немен?
Шы?ыс кімні?? нені??
К?мектес кімге? неге?
БА?АЛАУ /СМАЙЛИК/
Де?гейлік тапсырма:
1-топ 2-топ
5-жол ?ле? Эссе жазу
Демалыс кезе?і /сергіту с?ті/
III. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру:
1. Та?та?а жазыл?ан с?йлемдер ар?ылы т?сіндіру.
Атау - кім? не? - бала шеге
Ілік -- кімні?? нені?? -- баланы? -- шегені?
Барыс - кімге? неге? -- бала?а-- шегеге
Табыс --кімді? нені? -- баланы --шегені
Жатыс - кімді? неде? -- балада --шегеде
Шы?ыс - кімнен? неден? - баладан- шегеден
К?мектес - кіммен? немен? -баламен - шегемен
2. Теориялы? білім беру.
С?йлемде с?здерді? арасында?ы алуан т?рлі синтаксистік ?атынастарды к?рсетіп, ?зі жал?ан?ан с?зге ?р т?рлі грамматикалы? ма?ына ?степ, с?з бен с?зді байланыстыруда ?лкен орын алатын зат есімні? т?рлену ж?йесіні? бірі – септік жал?ауы. Септік жал?ауы да т?уелдік, к?птік жал?аулары сия?ты с?з бен с?зді? арасын байланыстырып, оларды ?зара ?арым-?атынас?а т?сіріп т?ратын категория
Та?та?а а?, ?ызыл бормен септік жал?ауыны? аттары мен с?ра?тарын жазып, ?рбір септіктерді? ?здеріне т?н арнаулы с?ра?тары, ?осымшаларыны? бары айтылады. Б?л ж?мыс былайша орындалу?а тиіс: та?та?а 7 септікті? атаулары бірінен со? бірі а? бормен рет-ретімен ба?ан ретінде тізіліп жазылады да, о?ушыларды ?атыстыра отырып «Тілімізде неше септік жал?ауы барын к?ріп отырсы?дар?» деген с?ра??а жауап аламыз. Осылайша о?ушыларды? назарын аудар?ан со?, та?тада?ы септіктерді? ?атарына ?ызыл бормен ?р?айсысыны? с?ра?тарын жазамыз. Ол с?ра?тарды? кім? не? деген негізгі т?бірден ?рбігенін а??артып, ?р септікті? ?здеріне т?н арнаулы ?осымшалары барын, ол ?осымшаларды? кім? не? Жал?анып т?р?ан жал?аулар ар?ылы т?рленетіні т?сіндіреміз де, ?р септікті? т?сында?ы кім? не? С?ра?ына ?осылып т?р?ан септік ?осымшаларыны? астын сызып к?рсетеміз. Сонымен ?атар ?р септікті? білдіретін ма?ынасына да то?талып ?ткен ж?н.
Атау септік. Атау септігі сырт т?л?асы жа?ынан да зат есімні? т?бірі т?л?асымен ??сас, арнайы грамматикалы? к?рсеткіші жо? болып келсе де, бас?а септік т?рлерімен бірдей арнайы грамматикалы? ма?ынасы бар, бас?а септік т?л?аларындай с?з байланыстыр?ыш ?ызметі бар, олармен тепе-те?, біра? нольдік формалы септік ж?йесіні? бір т?рі болып табылады. Атау септігі белгілі бір заттарды атап к?рсетеді, сонды?тан атау септігіне ?ойылатын с?ра?тар кім? не? деген жал?аусыз формада ж?мсалады.
1. Ілік септік. Ілік септігіндегі с?з ?немі т?уелдік жал?аулы с?збен байланысты болады. Ілік септікті? білдіретін басты ма?ынасы – грамматикалы? меншіктілік, иелікті, меншіктілік-?атысты?ты к?рсету. Ілік септігі кімні?? нені?? ?ай? деген с?ра?тар?а жауап болады. Ілік септігіні? ?осымшалары ашы? та, жасырын да ?олданылатыны ?зара салыстырыла ??гімеленуі керек. Мысалы: мектепті? ма?ы – мектеп ма?ы, есікті? т?т?асы – есік т?т?асы.
Барыс септік. Барыс септігіні? де ?зіндік ерекшелігі бар. Барыс септігі с?з бен с?зді байланыстырып, мекенді, ба?ытты, ма?сатты, мезгілдік ??ымдарды білдіреді. Барыс септігіні? с?ра?ы мен ?осымшаларын т?сіндірген со?, дейін, шейін, тарта, ?арай, жуы? сия?ты шылау с?здер ?зіні? негізгі с?здерді? ?немі барыс септікте т?руын керек ететіні а??артылады. Мысалы: ?йге дейін.
1. Табыс септік. Табыс септігі зат пен ?имылды ?штастырып, ?зара байланыстырып т?рады. Табыс септігі ?имылды? ??ымды білдіретін кейбір етістіктерді? лексикалы? ма?ыналарымен тікелей байланысты болып, олармен таби?и жа?ынан да ?арым-?атынаста келеді. Мысалы, «Та?таны сулы ш?берекпен с?рту керек» деген с?йлемді та?та?а жазып, с?рту керек деген тіркесті? баяндауыш екенін, о?ан нені? деген с?ра?ты? тікелей ?ойылатыны а??артылады.
Демек, с?рту керек деген с?з тіркесі та?таны деген с?зді? табыс септікте т?руын ?алайтыны ескертіледі.
1. Атау -- кім? не? --- бала -- шеге
2. Ілік -- кімні?? нені?? - баланы? -- шегені?
3. Барыс -- кімге? неге? -- бала?а -- шегеге
4. Табыс -- кімді? нені? -- баланы -- шегені
5. Жатыс -- кімді? неде? -- балада -- шегеде
6. Шы?ыс --кімнен? неден? - баладан - шегеден
7. К?мектес -кіммен? немен? - баламен - шегемен
Б?л к?ріністен жо?арыда айтыл?андардан бас?а бала, шеге с?здеріндегі септік жал?ауларыны? д?л кім? не? с?ра?тарындай т?рленіп т?р?анын, буын ?ндестігіне байланысты ?осымшаларды? жуан, жі?ішке т?рлерге варианттанып т?р?анын айту ?ажет. Б?дан со? дыбыс ?ндестігіне байланысты да ?р септікті? ?осымшаларыны? т?рлі вариантта келетінін мына кесте ар?ылы т?сіндіреміз.
Септіктер --- Септіктерді? жал?аулары
1. Атау ---- жо?
2. Ілік ---- ны?, - ні?, - ды?, - ді?, - ты?, - ті?
3. Бары--- ?а, - ге, - ?а, - ке, - на, - не, - а, - е
4. Табыс --- ды, - ді, - ты, - ті, - ны, - ні, - н
5. Жатыс--- да, - де, - та,- те, - нда, - нде
6. Шы?ыc--- нан, - нен, - дан,- ден, - тан, -тен
7. К?мектес -- мен,- бен, - пен
Б?л к?рнекі ??ралды жа?а материалды жина?тап ?орыту ретінде пайдаланамыз. Септік жал?ауыны? жал?анатын с?здеріні? со??ы дыбыстарыны? ?уеніне ?арай т?рліше болып келетіні осында?ы жал?ауларды к?рсету ар?ылы т?сіндіріліп, с?здерді? осындай жал?аулар ар?ылы т?рленуі септеу делінетіндігі т?жырымдалады.
Сонымен ?атар мектеп ба?дарламасында септеуді? жай септеу мен т?уелді септеу деген т?рлері кездеседі. Жай септеу деп жал?ауларыны? тікелей зат есімдерді? ж?не бас?а есім ?ызметін ат?аратын с?здерді? тура т?рлеріне жал?ануын, септелуін айтса?, ал т?уелді септеу деп септік жал?ауыны? зат есім немесе зат есім ?ызметін ат?аратын бас?а с?здерді? т?уелді т?рлеріне жал?ануын айтамыз. Септік жал?ауыны? жай септеу т?рі мен т?уелді септеу т?рін салыстырып о?ыту?а болады.
51-жатты?у (талдау) Де?гейлік тапсырма : Ма?алдарды ??растыру.Ма?ынасын ашу
?рыс ырыс/ты ?ашырар
Ынтыма? халы?/ты асырар./Ырыс алды ынтыма?/бірлік досты? /
Шеге та?а/ны са?тайды,
Та?а т?лпар/ды са?тайды./?йтеке би батасы/ т?лпар ерді са?тайды,ер елін ?ор?айды.
Ер/ді намыс ?лтіреді./?оянды ?амыс ?лтірер./ер намысы туралы
Септік
Т?рлаусыз м?шелер
-ны?-ні?
-ды?-ді?
-ты?-ті?
-?а?-ге?
-?а?-ке?
Венн диаграммасы:
52-жатты?у.Суреттер с?йлейді.
Есі?е са?та:
Б?л -табыс септіктегі с?з,?йткені ол кімді?/нені?/ с?ра?ына жауап береді.
Ол с?йлемде т?рлаусыз м?ше боп т?р.
53-жатты?у «КУБИЗМ» ?дісі
Текемет
Сырма?
Кебеже
Санды?
«Сематикалы? карта»ж?мыс
№
Септіктер
С?здер
Атау
Ілік
Барыс
Табыс
Жатыс
Шы?ыс
К?мектес
1
?ала?а
2
суда
3
?стазды
4
сыныпта
5
а?аммен
6
інімні?
7
алма
15.«Мен журналистпін» ойыны/о?ушылардан с?хбат алу/
15. Не ?йрендік? Не білдік?
«БА?ДАРШАМ» ба?алау
V. ?йге тапсырма беру: «?ойын д?птер»
1. Табыс септік жал?ау туралы т?сінік 54-жатты?у
