Б?рын?ы ?ткен заманда бір етікші ?мір с?ріпті. ?зі е?бек?ор болыпты.К?н демей, т?н демей е?бектеніп, ая? киім тігеді екен. К?ндерді? к?нінде ж?мысы ж?рмей, кедейленіп кетіпті. Ая? киім тігетін был?арысы да таусылыпты. Етікші жан д?ниесі таза адам болатын. Ол ?алды?тарды біріктіріп, я?ни кебісті ??ра?тардан ??рап отыр?анында кеш батады. Етікші «?ал?анын ерте? тігермін» деп, шеберханасын жауып, ?йіне кіреді де, ?йы?тау?а жатады.
Келесі к?ні етікші ?й?ысынан ерте оянады. К?ндегі ?детінше алдымен ??дай?а сыйынып, та??ы асын ішеді. Енді кешегі кебісін тігіп бітірейін деп шеберханасына келеді. Міне, ?ажап ая?талмай ?ал?ан кебісі тігіліп, дайын т?р екен. Етікші ?з к?зіне ?зі сенбеді. С?йтіп, шеберхананы? жанынан ?тіп бара жат?ан кісі кебісті к?ріп, ?натып а?ысын арты?ымен т?леп сатып алды. Етікші д?кенге барып, был?ары мен ая? киім тігетін б?йымдар сатып алады. ?атты шаршап т?р?ан ол: «Тыны?ып алып,ерте? тігейін» деген оймен ?йіне ?айтады. Ерте?інде шеберхана?а келсе кебістер дайын т?р. Оларды да бір жолаушы сатып алып а?шасын аямай береді. Б?л о?и?а к?нделікті ?айталана береді. Кешкісін пішіп кеткен ая? киімдер та?ерте? дайын т?рады. Бір к?ні ол ?йеліне мынандай ?сыныс айтады:
-Б?гін т?нде етігімізді тігіп, бізге к?мектесіп ж?ргенні? кім екенін к?рсек ?айтеді. ?йелі келіседі. Олар т?нделетіп шеберхана?а келіп, жасырынады. Т?н ортасы ау?анда шеберхана?а екі кішкентай эльф келеді. Олар пішіліп т?р?ан был?арыны тез-тез тіге бастайды. Ж?мысты бітірген со? эльфтер к?зден ?айып болады. Етікші мен ?йелі эльфтер тігіп бітірген кебістерді к?реді. Еш?андай мін таба алмай, та? ?алады.
Келесі к?ні ?йелі етікшіге:
-Б?л кішкентай эльфтер бізге байлы? ?келеді. Олар?а рахмет айтуымыз керек. Біз ?шін ?бігерленіп ж?р.Ая?тары жала? ая?.То?ып ж?рген шы?ар. Мен олар?а ?стеріне киетін киім,ая?тарына ш?лы? тігіп берейін,-дейді. Етікші ?йелімен ?уана келіседі. ?йелі эльфтерге арнап шалбар,к?ртеше, бас киім, кебіс дайындайды. Енді олар эльфтерді? келгенін к?тіп, ?здері жасырынып ?алады. Уа?ыт аз ?ттіме, к?п ?ттіме белгісіз,?йтеуір бір кезде есік ашылып, шеберхана?а сол бая?ы екі эльф кіреді.Олар к?нделікті ?детінше кебіс тікпек болып ?стелге жа?ындайды.?стелді? ?стінде шалбар,к?ртеше,к?йлек,ш?лы?, кебіс ж?не бас киімдерді? жат?анын к?реді.Олар киімдерді киіп алып, риза болып ?уанады. Эльфтер би билеп,?н айтады. Осылай ?ндетіп билеген к?йі дала?а шы?ады.Сол кеткеннен эльфтер ?айтып оралмады.Етікшіні? е?бегі жанып, табысы артып, ?р ж?мысы с?тімен ая?талынатын болды. С?йтіп етікші адал е?бегіні? ар?асында ма?сат-м?ратына жеткен екен.
??стар?— жылы?анды омырт?алы жануарлар (омырт?асы?бар жануарлар). Оларды? ?ауырсындары жылуды са?тау?а ж?не ?шу?а к?мектеседі. Олар арт?ы екі ая?тарымен ж?реді, ал алды??ы ая?-?олдары ?анаттар?а айнал?ан. ??старды? барлы?ы ж?мырт?а салады.
??старды? денелері же?іл бол?анымен, мы?ты ж?не ?шу?а ы??айлы болады. Дегенмен ?шпайтын ??стар да кездеседі.
??стар 2 класс тарма?ына: бір ?ана отряды бар?кесіртке??йры?тылар(жойылып кеткен) ж?не 34 отряд?а бірігетін 9 мы?дай т?рі (оны? 28 отряды осы кезде де кездеседі)?желпуіш??йры?тылар?немесе?на?ыз ??стар?деп б?лінеді. ??стар Арктикадан?Антарктика?жа?алауларына дейінгі барлы? таби?и белдемдерде тарал?ан.
?аза?станда???старды? 18 отряд?а жататын 489 т?рі бар. Оларды мекен ететін орындарына ?арай орман, ашы? дала, батпа?ты-шалшы?ты ж?не су ??стары деп б?леді. Ал?аш?ы ??старды? дене т?р?ы 1,8 м-ге дейін жеткен, тістері жа?сы жетілген, ?ша алма?ан. Тіссіз, жа?сы ?шатын?ихтиорнистер??азіргі ??стар?а ?те жа?ын бол?ан. ??старды? бас?а омырт?алы жануарлардан айырмашылы?ы – оларды? ауада ?ша алатынды?ы. Атап айт?анда, алды??ы ая?ы ?анат?а айнал?ан, т?с, сан ж?не мойын б?лшы? еттері жа?сы жетілген, с?йектері ж??а, к?біні? іші ауа?а толы ?уыс бол?анды?тан ж?не бір-бірімен жіксіз т?тасатынды?тан, ?а??асы же?іл ?рі берік. ??старда тек???йымша? безі??ана болады (ол су ??старында жа?сы жетілген). Ж?регі 4 камералы.?Зат алмасу процесіні??тез ж?не ?ар?ынды ж?руі – оларды? ?шуына ?ажетті энергия б?лінуін ж?не дене температурасыны? т?ра?ты ?рі жо?ары болуын (38 – 41°С) ?амтамасыз етеді. ??с ?анаты, ?ауырсыны ?шу, ?оз?алу ??ралы ?ана емес, денедегі жылылы?ты? бір?алыпты болуын ?амтамасыз етеді ж?не шамадан тыс сал?ындаудан немесе ?ызып кетуден са?тайды.
Ас ?орыту органдары ?оректі к?п м?лшерде ?абылдап, тез ?орыту?а бейімделген. ?шу кезінде ??стардан к?п энергия б?лінетіндіктен, жо?ары калориялы ?оректі ?ажет етеді. Тыныс алу ж?йесі ?шу?а байланысты ерекше ?згеріске ?шыра?ан. ??старды? ішкі органдары мен б?лшы? еттері арасында ж?не тері астында жалпы к?лемі ?кпеден ед?уір ?лкен 9 – 10 ауа ?апшы?тары болады. Олар ?кпемен ке?ірдек ар?ылы байланыс?ан. Сонды?тан ??стар ?шу кезінде ?анатын жай?анда кеуде ?уысы ке?ейіп, ?кпеге енген ауа осы ауа ?апшы?тарына ?теді. Ал ?анатын ?омда?анда кеуде ?уысы кішірейіп, ауа ?апшы?ында?ы ауа ?кпе ар?ылы сырт?а шы?ады. ??старды? ?кпесінде??ан?оттегімен екі рет (дем ал?ан кезде ж?не дем шы?ар?ан кезде де) тоты?ады. Оны??осарлы тыныс алу?деп атайды. Б?л тек ??стар?а ?ана т?н ?асиет. ??старды? ж?йке ж?йесі жа?сы дамы?ан, миы ?лкен, ми сы?арлары, к?ру орталы?ы, мишы?ы жа?сы жетілген. ??старды? сезім органдарыны? дамуы ?р т?рлі. Тез ?шатын??кі,?жапала?, бас?а да жырт?ыш ??старды? к?зі жа?сы жетілген. Иіс сезу к?п ??старда жетілмеген, ал дыбыс есту ?абілеттілігі жа?сы дамы?ан. ??старды? к?ру ж?не есту органдарыны? жа?сы дамуы, оларды? алыс ж?не жа?ын ке?істіктерді игеруіне, мезгілімен ?оныс аударып, т?рішілік ж?не т?раралы? ?атынас жасауына ?сер етіп, ??с тіршілігінде ма?ызды р?л ат?арады. ??стар 1-ден 20 – 25-ке дейін ж?мырт?а салады. Оны 12 к?ннен 80 к?нге дейін басады. ??стар ?сімдіктерді тоза?дандырып, оларды? т??ымдарын таратады, зиянды ж?ндіктер мен кемірушілерді ??ртып, оларды? таби?атта?ы санын реттеуге ?атысады. Кейбір т?рлері бау-ба?ша?а, егістікке зиянын тигізіп, ?р т?рлі ж??палы, паразиттік ауруларды? ?оздыр?ыштарын таратады.
1868 ж.?Вена??аласында (Aвстрия) ал?аш рет ??старды ?ор?ау туралы ресми шешім ?абылдан?ан. 1922 ж. ??старды ?ор?ауды? Халы?аралы? ке?есі ??рылды. Халы?аралы? таби?ат ?ор?ау ода?ыны? “?ызыл кітабына” ??старды? 209 т?рі мен 83 т?р тарма?ы, ал ?аза?станны? “?ызыл кітабына” 56 т?рі енгізілген.
Просмотр содержимого документа
«PIRLS тапсырмалары»
Тапсырма 1
Етікші мен эльфтер
Бұрынғы өткен заманда бір етікші өмір сүріпті. Өзі еңбекқор болыпты.Күн демей, түн демей еңбектеніп, аяқ киім тігеді екен. Күндердің күнінде жұмысы жүрмей, кедейленіп кетіпті. Аяқ киім тігетін былғарысы да таусылыпты. Етікші жан дүниесі таза адам болатын. Ол қалдықтарды біріктіріп, яғни кебісті құрақтардан құрап отырғанында кеш батады. Етікші «қалғанын ертең тігермін» деп, шеберханасын жауып, үйіне кіреді де, ұйықтауға жатады.
Келесі күні етікші ұйқысынан ерте оянады. Күндегі әдетінше алдымен Құдайға сыйынып, таңғы асын ішеді. Енді кешегі кебісін тігіп бітірейін деп шеберханасына келеді. Міне, ғажап аяқталмай қалған кебісі тігіліп, дайын тұр екен. Етікші өз көзіне өзі сенбеді. Сөйтіп, шеберхананың жанынан өтіп бара жатқан кісі кебісті көріп, ұнатып ақысын артығымен төлеп сатып алды. Етікші дүкенге барып, былғары мен аяқ киім тігетін бұйымдар сатып алады. Қатты шаршап тұрған ол: «Тынығып алып,ертең тігейін» деген оймен үйіне қайтады. Ертеңінде шеберханаға келсе кебістер дайын тұр. Оларды да бір жолаушы сатып алып ақшасын аямай береді. Бұл оқиға күнделікті қайталана береді. Кешкісін пішіп кеткен аяқ киімдер таңертең дайын тұрады. Бір күні ол әйеліне мынандай ұсыныс айтады:
-Бүгін түнде етігімізді тігіп, бізге көмектесіп жүргеннің кім екенін көрсек қайтеді. Әйелі келіседі. Олар түнделетіп шеберханаға келіп, жасырынады. Түн ортасы ауғанда шеберханаға екі кішкентай эльф келеді. Олар пішіліп тұрған былғарыны тез-тез тіге бастайды. Жұмысты бітірген соң эльфтер көзден ғайып болады. Етікші мен әйелі эльфтер тігіп бітірген кебістерді көреді. Ешқандай мін таба алмай, таң қалады.
Келесі күні әйелі етікшіге:
-Бұл кішкентай эльфтер бізге байлық әкеледі. Оларға рахмет айтуымыз керек. Біз үшін әбігерленіп жүр.Аяқтары жалаң аяқ.Тоңып жүрген шығар. Мен оларға үстеріне киетін киім,аяқтарына шұлық тігіп берейін,-дейді. Етікші әйелімен қуана келіседі. Әйелі эльфтерге арнап шалбар,күртеше, бас киім, кебіс дайындайды. Енді олар эльфтердің келгенін күтіп, өздері жасырынып қалады. Уақыт аз өттіме, көп өттіме белгісіз,әйтеуір бір кезде есік ашылып, шеберханаға сол баяғы екі эльф кіреді.Олар күнделікті әдетінше кебіс тікпек болып үстелге жақындайды.Үстелдің үстінде шалбар,күртеше,көйлек,шұлық, кебіс және бас киімдердің жатқанын көреді.Олар киімдерді киіп алып, риза болып қуанады. Эльфтер би билеп,ән айтады. Осылай әндетіп билеген күйі далаға шығады.Сол кеткеннен эльфтер қайтып оралмады.Етікшінің еңбегі жанып, табысы артып, әр жұмысы сәтімен аяқталынатын болды. Сөйтіп етікші адал еңбегінің арқасында мақсат-мұратына жеткен екен.
Құстар - омыртқалы жануарлар тип тармағының бір класы. Құстардың эволюциялық даму сатысы 4 кезеңге бөлінеді:
алғашқы құстар – археоптерикс;
тісті құстар;
қырсыз жалпақ төстілер – түйеқұстар, киви, пингвиндер;
қырлы төсті құстар.
Құстар — жылықанды омыртқалы жануарлар (омыртқасы бар жануарлар). Олардың қауырсындары жылуды сақтауға және ұшуға көмектеседі. Олар артқы екі аяқтарымен жүреді, ал алдыңғы аяқ-қолдары қанаттарға айналған. Құстардың барлығы жұмыртқа салады.
Құстардың денелері жеңіл болғанымен, мықты және ұшуға ыңғайлы болады. Дегенмен ұшпайтын құстар да кездеседі.
Құстар 2 класс тармағына: бір ғана отряды бар кесірткеқұйрықтылар(жойылып кеткен) және 34 отрядқа бірігетін 9 мыңдай түрі (оның 28 отряды осы кезде де кездеседі) желпуішқұйрықтылар немесе нағыз құстар деп бөлінеді. Құстар Арктикадан Антарктика жағалауларына дейінгі барлық табиғи белдемдерде таралған.
Қазақстанда құстардың 18 отрядқа жататын 489 түрі бар. Оларды мекен ететін орындарына қарай орман, ашық дала, батпақты-шалшықты және су құстары деп бөледі. Алғашқы құстардың дене тұрқы 1,8 м-ге дейін жеткен, тістері жақсы жетілген, ұша алмаған. Тіссіз, жақсы ұшатын ихтиорнистер қазіргі құстарға өте жақын болған. Құстардың басқа омыртқалы жануарлардан айырмашылығы – олардың ауада ұша алатындығы. Атап айтқанда, алдыңғы аяғы қанатқа айналған, төс, сан және мойын бұлшық еттері жақсы жетілген, сүйектері жұқа, көбінің іші ауаға толы қуыс болғандықтан және бір-бірімен жіксіз тұтасатындықтан, қаңқасы жеңіл әрі берік. Құстарда тек құйымшақ безі ғана болады (ол су құстарында жақсы жетілген). Жүрегі 4 камералы. Зат алмасу процесінің тез және қарқынды жүруі – олардың ұшуына қажетті энергия бөлінуін және дене температурасының тұрақты әрі жоғары болуын (38 – 41°С) қамтамасыз етеді. Құс қанаты, қауырсыны ұшу, қозғалу құралы ғана емес, денедегі жылылықтың бірқалыпты болуын қамтамасыз етеді және шамадан тыс салқындаудан немесе қызып кетуден сақтайды.
Ас қорыту органдары қоректі көп мөлшерде қабылдап, тез қорытуға бейімделген. Ұшу кезінде құстардан көп энергия бөлінетіндіктен, жоғары калориялы қоректі қажет етеді. Тыныс алу жүйесі ұшуға байланысты ерекше өзгеріске ұшыраған. Құстардың ішкі органдары мен бұлшық еттері арасында және тері астында жалпы көлемі өкпеден едәуір үлкен 9 – 10 ауа қапшықтары болады. Олар өкпемен кеңірдек арқылы байланысқан. Сондықтан құстар ұшу кезінде қанатын жайғанда кеуде қуысы кеңейіп, өкпеге енген ауа осы ауа қапшықтарына өтеді. Ал қанатын қомдағанда кеуде қуысы кішірейіп, ауа қапшығындағы ауа өкпе арқылы сыртқа шығады. Құстардың өкпесінде қан оттегімен екі рет (дем алған кезде және дем шығарған кезде де) тотығады. Оны қосарлы тыныс алу деп атайды. Бұл тек құстарға ғана тән қасиет. Құстардың жүйке жүйесі жақсы дамыған, миы үлкен, ми сыңарлары, көру орталығы, мишығы жақсы жетілген. Құстардың сезім органдарының дамуы әр түрлі. Тез ұшатын үкі, жапалақ, басқа да жыртқыш құстардың көзі жақсы жетілген. Иіс сезу көп құстарда жетілмеген, ал дыбыс есту қабілеттілігі жақсы дамыған. Құстардың көру және есту органдарының жақсы дамуы, олардың алыс және жақын кеңістіктерді игеруіне, мезгілімен қоныс аударып, түрішілік және түраралық қатынас жасауына әсер етіп, құс тіршілігінде маңызды рөл атқарады. Құстар 1-ден 20 – 25-ке дейін жұмыртқа салады. Оны 12 күннен 80 күнге дейін басады. Құстар өсімдіктерді тозаңдандырып, олардың тұқымдарын таратады, зиянды жәндіктер мен кемірушілерді құртып, олардың табиғаттағы санын реттеуге қатысады. Кейбір түрлері бау-бақшаға, егістікке зиянын тигізіп, әр түрлі жұқпалы, паразиттік аурулардың қоздырғыштарын таратады.
1868 ж. Вена қаласында (Aвстрия) алғаш рет құстарды қорғау туралы ресми шешім қабылданған. 1922 ж. Құстарды қорғаудың Халықаралық кеңесі құрылды. Халықаралық табиғат қорғау одағының “Қызыл кітабына” құстардың 209 түрі мен 83 түр тармағы, ал Қазақстанның “Қызыл кітабына” 56 түрі енгізілген.
Сұрақтар:
1.Алғашқы құстар қалай аталады?
А)археоптерикс;
Ә)тісті құстар;
Б)қырсыз жалпақ төстілер
В)қырлы төсті құстар.
2. Құстардың алдыңғы аяқтары ненің қызметін атқарады?
7. Құс қанаты, қауырсыны ұшу, қозғалу құралымен қатар қандай қызмет атқарады? ________________________________________________________________________________________________________________________________
