Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың педагогикалық негіздері

69

1. Мазмұны

Кіріспе ............................................................................................................ 3-4

І тарау. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың педагогикалық негіздері ............................................................................ 5-17

1. Педагогика тарихында ұлттық ойындардың зерттелу жайы ......... 5-17

1. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың маңызы................................................................................................. 18-25

ІІ тарау. Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың әдістемелік ерекшеліктері............................................................................................. 26-33

2.1 2-сынып Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдалану жолдары……………………………………………................................... 26-33

1. Озат мұғалімдер тәжірибесі………………………………............. 34-43

Қорытынды………………………………………………………............... 44-45

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі…………………………………........... 46

К І Р І С П Е

Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздегі экономикалық жағдайдың күрделілігіне қарамастан жас ұрпаққа білім беруді әлемдік деңгейге көтеру, оларды жалпы орта білім алуға түгел қамтуға басты назар аудару жолында жасалынып жатқан батыл қадамдар болашағымыздың жарқын, ұрпағымыздың білімді азамат болуының алғы шарты.

Еліміздің тәуелсіздігінің арқасында халыққа білім беру саясатының бүгінгісі мен ертеңгісі жаңа көзқарас тұрғысынан талданды және оны реформалаудың құқықтық негізі қаланды. Атап айтқанда ел Конститутциясынан бастау алған “Білім туралы Заң, Қазақстан Республикасы бастауыш білімінің Мемлекеттік стандарты сияқты құжаттар.

Бұл мемлекеттік құжаттарда ұлттық мектептерде ана тілін оқыту ісін жаңа талаптарға сай жетілдіру, оқушылардың ана тілінде сөйлеп, өз ойын жеткізу дағдыларын жаңа сатыға көтеру, оқыту барысында ұлттық ерекшеліктерді ескеру қажеттігіне баса назар аударыла бастады.

Қазіргі мектептердегі жұмыстың негізгі мазмұны құрылып жатқан қоғамның жоғары құндылығы адам деп танылып, заң жүзінде солай жарияланып, барлық педагогикалық құралдар мен халықтық педгогиканың мұраларын жеке адам тәрбиесіне пайдалануға зор мән берілген.

Оқыту процесінде халық педагогикасының құрамды бір бөлігі-ұлт ойындарын пайдаланудың маңызы жөнінде жазылған еңбектерде аз емес. Олардың қатарында Қ.Б.Жарықбаевтың, С.Қ.Қалиевтың, С.А.Ұзақбаеваның, Р.Қ.Төлеубекованың, Е.Сағындықовтың зерттеу жұмыстарын жатқызуға болады. Бірақ бұл еңбектерде ұлттық ойын элементтерін бастауыш оқыту процесінде пайдалану мәселесі арнайы зерттеу мақсаты ретінде қойылмағандығы белгілі.

Сондықтан бүгінгі таңда бастауыш оқыту жүйесінде мынадай қайшылық бар екендігі байқалады:

• бастауыш оқыту процесінде оқушылардың танымдық белсенділігін арттыру, ұлттық сезімін ояту мақсатында ұлттық ойын элементтерін пайдалану қажеттігі мен оның іс жүзілік тұрғыда іске асырылмауы арасында.

Бұл қайшылықтың шешімін іздестіріп табу диплом жұмысымыздың тақырыбын “Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың педагогикалық негіздері” деп таңдауымызға негіз болды.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың маңызы және оларды Ана тілі сабақтарында қолданудың жолдарын көрсету.

Осы мақсаттан туындайтын міндеттер:

1. Ұлттық ойындардың зерттелу жайын сипаттау;

2. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың дидактикалық маңызын көрсету;

3. Ұлттық ойын элементтерін Ана тілі сабақтарында пайдаланудың жолдарын көрсету;

4. Озат мұғалімдер тәжірибесін жинақтау және талдау;

Зерттеу объектісі: бастауыш сыныптардағы оқу-тәрбие процесі.

Зерттеу пәні: Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдалану.

Диплом жұмысының құрылымы: кіріспе, 2 тарау, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.1- тарау. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды қолданудың педагогикалық негіздері.

1. Педагогика тарихында ұлттық ойындардың зерттелу жайы.

Халқымыздың тарихи мәдени мұраларының түрлері сан алуан солардың қай-қайсында адамға, соның игілігіне қызмет етуге бағытталған.

Осындай аса құнды мәдени игіліктердің бірі-ұлт ойындары. Бүгінде ойынды халық педагогикасының құрамды бір бөлігі деп тегін айтпаса керек, адам баласы жасаған жеті кереметтің қатарына сегізінші етіп осы ойынның аталып жүруі де жайдан – жәй емес.

Қазақ халқы материялдық мұраларға мәдени қазыналарға да аса бай халықтардың бірі болып табылады. Сондай қомақты дүниелер қатарына ұлт ойындары да жатады.

Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау ғылыми жетістіктерін игерумен қатар, оның одан ары бастауына үлкен мүмкіндіктер туғызады.

Дәл осы жағдай қазақ ұлттық ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек. Қазіргі кешеніне (Төтенаев Б. Қазақтың ұлтттық ойындары. Алматы: Рауан, 1991, 3-бет )келген Маркстік тарихи ғылымдарының дәлелдеуі бойынша күні бүгінгі бізге жеткен ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен, демек қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады.

Халқымыздың ұлы перзентінің бірі заманымыздың аса көрнекті жазушысы М.О.Әуезов «Біздің халқымыздың өмір кешкен-ұзақ жылдарында өздері қызықтаған алуан ой өнері бар. Ойын деген менің түсінігімше көңіл көтеру, жұрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыруға ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары болған» – деп тегіннен айтпаса керек.

Ұлттық ойындар сол халықтың әлеуметтік экономикалық жағдайларына байланысты туып дамығанына қазақ халқының ұлттық ойындары мен таныса отырып көзіміз әбден жетеді себебі қазақ халқының ұлттық ойындары өте ертеде туып, оның көші-қоны тұрмыс жағдайларына байланысты болған.

Ұлт ойындар осылайша атадан балаға, үлкеннен кішіге мұра болып жалғасып отырған және халықтың дәстүрлі шаруашылық, мәдени өнер тіршілігінің жиынтық бейнесі, көрінісі де болған.

Алғашқы қауымдық кезеңнен біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әр алуан құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, қарагие тағы басқалары шамамен алғанда 5000 жылдар айналғандығы жайында ағылшын ғалымы Э.Маккей “бұл ойындарының барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық одақтардың арасында тарағанға ұқсайды” дейді. Сондай – ақ мұндай пікірлерді Венецияның саяхатшысы Марко Поло да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған сапарында көрген “Қызбөрі” ойыны да Қазақстан территориясындағы тайпалардың пайда болған кезімен яғни таптық қатнастан бірге туғандығы жайлы ескертеді. Мәселен, тарихи уақиға Қазақстан жерін мекендеген көшпелі тайпалардың кезіндегі негізгі кәсібі болған аңшылық келе – келе жекелеген тайпа мүшелерінің қоғамдағы орны мен рөлін анықтады. Осыдан барып тайпалардың аңға шығардағы жасаған жатығулары кезінде «Қарагие» ойынын туғызды.

Қазақ балаларында ойыншық болған жоқ десек те болады, тек қана балалардың өздері жасалған зырындауын, қуыршақ пен балшықтан істеген ат, түйе, қой, ит т.б. жануарлар бейнесі ғана болды. Бұл ойыншықтар сыртқы әсемдік жағынан балаларды онша қызықтыра қоймады, сонда да, антропологиялық көзбен қарайтын болса, осы ұсыныс ойыншықтар балаларды еңбекке баулып, өздері жасағандықтан құнды болды. Мәселен “Қой бағу” ойынында балалар құмалақты пайдаланады. Түйенің кепкен құмалағынан “қой” қой құмалағынан “ қозы” жайып қораға қашап, “қоздатып”, “көшіп-қонып” күнделікті халық өміріндегі болып жатқан оқиғалар мен байланыстырады. Балалардың ойындары сол күндегі қоғам өміріне негізделіп, күнделікті тіршіліктің қалыптасқандығын аңғартады.

Барлық білім тәжрибеден, түсініктен аңғарудан туады. Олдай болса, бала өзін қоршаған дүние туралы алғашқы түсінікті ойын үстінде алады. Ол дүние сырларын түсініп аңғарады, тәжірибе жинақтайды.

Қазақ халқы – ұлт ойындарына бай халықтардың бірі. Бірақ ол ерте, де ауызекі туып, жалпақ жұртқа ауызекі таратып отырған. Сондықан көпшілігі бүгінігі күнге жетпей ұмыт болып кеткен.

Қазақтың ұлттық ойындары туралы қағаз бетіне алғашқы деректер ХІІІ ғасырдан басталады. Қазақтың ұлт ойындары туралы алғаш пікір айтушылар мен оның жеке нұсқаларын жинаушыладың қай – қайсысы болмасын, оны жоғары бағалап, көшпелі халықтан мұндай өрелі өнерді күтегендіктерін сөз етеді.

ХІІІ ғасырдың бірінші жартысында Италия саяхатшысы Плано Карпини Хорезм, Жетісу және Тарбағатай арқылы Монғоляға барып, одан еліне қайтқан сапарында жинаған материялынан “Монғолия тарихы” атты еңбегін жазды. Мұнда ол Монғолияның көршісі болған орта жүздің бір руы Тарбағатай наймандарының өмірі мен әдет-ғұрыптары, демалыс уақытын өткізгендегі ойын – сауықтары жайлы, жауынгерлік ерліктері туралы айтылады.

Италия саяхатшысы Марко Поло өзінің Қазақстанға жасаған саяхатында Жетісу бойындағы қазақ ауылының мерекелі тойларында болып, ойын сауықтарын көріп, көптеген ұлт шығу тарихына, қалыптасу дәуіріне де болжам айтқан.

Қазақтың ұлттық ойындары жайындағы деректер Қазақстан жерінде болмаған кейбір шетел ғалымдарының зерттеулерінде де кездеседі. Мәселен: Австрия дипломаты С.Герберштейннің 1516 – 1517 және 1526 – 1527 жылдары Москвада болып, Қазақтарды білетін орыстардың ауызша айтуынан жазып алғандары 1549 жылы латын тілінде “Записко о Московских делах” деген атпен жарық көрді. Бұл еңбегінде қазақ жері, халқының әдет – ғұрпы, орыс халқымен қарым – қатынасы, ойын – сауықтары жайында жазған. Сондай ақ италия ғалымы Павло Иовия Новокамский 1525 жылы Римде орыстың белгілі елшісі Дмитрий Геросимов пен кездесіп, соның айтуымен «Книга о Московском посольстве» атты еңбегін жарыққа шығарады. П.И.Новокамский бұл еңбегінде қазіргі Қазақстан жеріндегі көшпелі рулардың этнографиясы, жері, орыс халқы мен аралас сауда-саттық жұмыстары, сондай-ақ ойын сауықтары жайында жазған. Мұндай анықтаманы дәлелдейтін мағлұматтар Германиядағы Лейден университетенің архивінде де сақталған.

XVII ғасырдың екінші жартысында қазақ халқының өмірі жайында көптеген материалдар жинаған орыс ғалымдарының бірі П.С.Паллос болды. Ол 1767 жылы Батыс Сібірі мен Орал бойына жасаған экспедицияны басқарып, осы сапарында жиналған материалдардан 1773 жылы “Путешествие по разным провинциям Россиской империй” атты еңбектерінің жинағын шығарды. Осы еңбектің “Известия о киргизах” атты бөлімі түгелдей қазақ халқының этнографиясына арналған, халықтың ойын сауықтарының қалай өтетендігі, демалыс уақытын қалай өткізетіндегі, аңшылық өнері қарастырылып мысалдар келтірілген.

Қазақ халқының қонақ жайлылығы мен ойын-сауықтары тіпті сонау Марко Поллодан бастап, 1863-1864 жылдары Қазақстанда болған Шығысты зерттеуші ғалым, Венгр Арминий Вамбери мен 1903-1907 жылдары Каспий теңізінің бойында маңғышлақта болған неміс этнографы Рихтер Кортуцқа дейінгі шетел саяхатшыларының еңбектерінің барлығына дерлік арқау болған. Қазақтың этнографиясын зерттеп, оны Европа елдеріне таратуға ат салысқандар–поляк халқының өкілдері А.Янушкевич, С.Гросс, Б.Залеский болды. А.Янушкевич “Дневники и письмо из путешествия по казакским степям” атты еңбегінде қазақ халқының қыстаудан жайлауға көшіп келіп, қонған күнін “бұл күн бұлар үшін бақыт күні, қуаныш күні” дей келіп, сол күнгі ойын сауықта, әсіресе “Қыз қуу” ойынының көз тартарлық қызығын сипаттайды. Осы ойын-сауық үстіндегі ақындар айтысын „Менің алдымда Демосфен мен Цицеронды естімеген, оқу мен жазудан хабары жоқ екі ақын, айтыс үстінде олимпиадаға күрескерлердей бірімен-бірі айқаса түседі. Не деген талант, не деген жыр. Менің жанымды тебірентіп, жүрегімнен орын алуда”,- деп табиғи дарын құдіретіне бас ие суреттей келіп, „мұндай дарыны бар көшпелі халық еш уақытта да шетел отары болмайды, түбінде халықтар арасынан құрметті орын алатынын өздері-ақ айтып отыр”,- дейді.

Г.В.Плеханов “Письмо без адреса” атты еңбегінде “ойын еңбек бастамасы болғандықтан баланың уақытымен ғана өлшенеді”,- дей келіп материалистік тұрғыда қоғамның дамуында еңбек бірінші кезекте тұрғанымен адам өмірінде ойын да қажетті екендігін дәлелдеді. Мұндай пікірді орыс ғалымы, дәрігері, педагог К.А.Пакровский қостаған. Ол “ойын-күнделікті бала еңбегі болашақ өмірдің бастамасы ойын үстінде баланың ертеңгі өмірге деген қабілеттілігі байқалады”,- дей келіп “Физическое воспитание детей и разных народов преимушественно Россий” атты еңбегінде Азия халықтарының оның ішінде қазақ халқының ұлттық ойындарының, дене шынықтыруының халық тәрбиесіндегі алатын орнын зерттеп, өзінше баға берген. Көптеген ойындардың шығу кезеңдерін, дамуын, қалыптасқан дәуірлерін де анықтаған.

ХІХ ғасырда халқымыздың әдет-ғұрпын, ойын-сауықарын, ұлт ойындарын зерттеуде қазақтар арасынан да бірлі-жарым адамдар шыққан. Солардың бірі-Ешмұхаммед Букин болды. Ол дене тәрбиесінің тұңғыш ұстазы Е.Букин “физическое и умственное воспитание у киргиз” атты еңбегінде жергілікті мамандар арасынан бірінші болып “гимнастика” деген терминге ғылыми түсініктеме берді. Демек адам баласы үшін ғана емес, ересектер үшін де қандай роль атқаратындығын баяндайды. Жергілікті мамандар ішінде ұлт ойындарын жинастырып, қағаз бетіне түсірушілер барған сайын көбейе береді.

Қазақтың ұлттық және спорттық ойындарының өзіндік тарихи, дамуы, қалыптасу кезеңдері бар. Қазіргі кейбір тарихи деректерге қарағанда бізге жеткен ұлт ойындарының біразы сонау көне заманнан басталады. “Бес тас”, “асық”, “садақ ату”, “қарагие” сияқты ұлт ойындары шамамен алғанда осыдан 5000 жылдар бұрын ойнағалдығы жайында айта келіп, ағылшын ғалымы Э.Маккей бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалы одақтардың арасында тарағанға ұқсайды,-дейді.

Ұлт ойындары қоғамның өзгеруі, әлеуметтік экономикалық жағдай негізінде толығып, тұрмысқа сіңіп өзгерісе ұшырап отырады. Мәселен, Қазақстан жеріндегі алғашқы қауымдық құрылыста қалыптасқан “аң аулау”, “таяқ жүгірту”, “садақ ату”, “қақпа тас”, “қарагие” ойындары келесі дәуірде қайталау-толығу процесінде “аң-аулау”,“бүркіт салу” немесе “құс салу”,“садақ ату”, “жамбы ату”, “қақпа тас”, “бес тас”, “қарагие”, “найза лақтыру” болып аттары өзгеріп мазмұндары сақталып қалды. Басқасын айтқанда күні бүгінгі бәрімізге әйгілі “Ақ сүйек” ойынының бірнеше аттары бар екендігі анықталды. Мәселен, әйгілі ғалым, этнограф Э.Диваевтың еңбегінде “орда”, орыс дәрігері Е.Покровскийдің еңбегінде “тоқтымақ”, делінсе А.Алектровтың еңбегінде “Ақ сүйек”деп аталған.

Ұлт ойындарының жалпы қалыптасу кезеңі біздің заманымызға дейінгі VII-VІ ғасырлардағы қазақ жеріндегі көшпелі тайпалардың құралу дәуіріне тура келеді, себебі: ойындардың қай-қайсысы болмасын, қай кезеңде дамымасын, олар тек өнлдірістік қатарға негізделген. Өз кезіндегі өндіріс құралына пайдалануға жарамды тас, ағаш, сүйек, т.б. табиғи заттар осы дәуірде қалыптасқан ұлт ойындарына да қолданылды. Мәселен күні бүгінге дейін мәнін жоймаған “асық” ойындарына кез-келген сүйек емес, малдың асықтарын алған. “Бес тас” ойынына кез-келген тастар емес ұстағанда қолға сиятындай, домалақ тастар, “қарагие” ойнына қолға түскен ағаш емес, тек қайың мен ырғайдың бірі, тіпті табылмағанда талды пайдаланған. Сондықтан қазақтың ұлттық ойындары тек ойын-сауықтың жағынан ғана маңызды емес, ол-спорт, ол-өнер, ол-шаруашылық, тәжірибелік маңызы бар тәрбие құралы.

Қазақтың ұлттық ойындары: көкпар, сайыс, күрес, теңге алу, қыз қуу, алтын қабақ ату, жамбы ату, т.б. спорттық сипатпен бірге үлкен тәрбиелік маңызға да ие болды.

Үлкен мерекелердің қай-қайсысы болсын халықтың “көк бөрі” сияқты спорттық ойындары мен жалғастырылып отырады. Бұл ойындар ерте замандағы төтемдік түсініктерден бері қуалап келген болатын, қазақ халқының ұлттық ойындары елдің өмірі мен тығыз байланысты, оның шаруашылық, экономикалық, әлеуметтік тұрмысынан туған. Сондықтан оның тәрбиелік маңызы аса жоғары, әрі құнды жазушы, С.Мұқанов өзінің “Халық мұрасы” деген тарихи және этнографиялық кітабында былай деп жазды: “Жүн сабайтындар көбінесе жастар болады. Олар жүн сабайтын үйге жиналады да, сабалатын жүнді киіз үйдің ортасына төсеген тулаққа үйеді де, айнала отыра қалып, екі қолына алған сабаумен ұра бастайды. Әдетте жастар бұған ойын-сауық үшін де жиналған. Себебі: жүн сабақ үстінде жастар жарыса қимылдап, оны ойын-күлкіге, әзіл-ысқаққа айналдырып әкеткен. Сабауды ұстай, ұра білмегендер көршілеріне күлкі болады, әрі алақандарын ойып алады”,- дейді.

ХІV ғасырдың екінші жартысында және XV ғасырдың бас кезінде қазақ халқының күнделікті тұрмысы мен этнографиялық ерекшеліктерін зерттеуде екі ағымның пайда болғаны белгілі. Оның бірі-реакцияшыл-монархиялық ағым, екіншісі-прогрессивтік ағым. Реаксияшыл монархиялық ағым үстем тап өкілдерінің саяси әлеуметтік құрылыс ерекшеліктерін “ғылымсымақ” негізде зерттеу мен болды. Олар: Тронов, Мейер, Кроссовский, тағы басқалар еді. Прогрессивтік ағымда ғылыми демократиялық бағытта көпшілік қауымның этнографиялық ерекшеліктерін зерттеген ғалым, этногрфтар В.Радлов, Г.Потанин, Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин т.б. болды. Осы ғалымдардың ішінде қазақ халқының өмірін жан-жақты терең зерттегендердің бірі- Э.А.Диваев. Ұлты башқұрт, ол орыс, қазақ, араб Орта Азия халықтарының тілдерін жақсы білген. Орынбордағы Некиюев кадет корпусының Азия бөлімін бітіргеннен кейін, Ташкенттегі Сырдария соғыс губернаторына кіші чиновник болып тағайындалған. Содан өмірінің 55 жылын қазақ халқының арасында өткізген ғалым.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы ғалымдардың назарынан тыс қалған мәселелерінің бірі халықтың ұлт ойындарының бала тәрбиелеудегі маңызына Ә.Диваев ерекше мән беріп зерттеген. Ә.Диваев бірінші рет ғылыми прогрестік идеяда қазақ балаларының жас ерекшеліктеріне қарай,

“Бір жасқа дейін нәресте, бір жастан жетіге дейін сәби, сегізден он беске дейін бозбала, он алтыдан жиырма беске дейін жігіт”деп төрт топқа бөледі. Бірінші топтағы нәрестені тәрбиелеудегі “Бесік жыры”, “Саусақ санау”, “Тұсау кесу” жырларын жатқызады.

Ә.А.Диваев екінші топқа сәбидің дүниеге көзқарасын қалыптастыратын әр түрлі ойыншықтар мен құмалақ ойындарын жатқызады. Қазақ балаларында ойыншықтар болған жоқ десекте болады, тек қана балалардың өздері жасаған қуыршақ пен балшықтан істеген ат, түйе, қой т.б. жануарлар бейнесі ғана болады.

Бұл ойыншықтар сыртқы әсемдігі жағынан балаларды онша қызықтыра қоймайды, сонда да антрапологиялық көзбен қарайтын болсақ, осы ұсқынсыз ойыншықтар, балаларды еңбекке баулып, өздері жасағандықтан құнды болды.

Мәселен, “қой бағу ”ойынында балалар құмалақты пайдаланады. Түйенің кепкен құмалағынан қой қойдың құмалағынан қозы жайып, қораға қамап, қоздатып, көшіп-қонып, күнделікті халық өміріндегі болып жатқан оқиғалар мен байланыстырады. Келесі топтағы бозбалалардың ойындарын төрт топқа бөледі. Табиғи денелерді қолданып ойнайтын ойындар : бес тас, лек жалау, сиқырлы табақ, жылмақ, т.б. Екінші, Жануарлар дүниесін елестетіп ойнайтын ойындар: соқыртеке, түйе-түйе, ақ байпақ, көк сиыр, т.б. Бұлардың көп тарағандарының бірі “Ақ байпақ ”ойыны.

Қазақ халқының негізгі кәсібі мал шаруашылығы болғандықтан халық жануарлар бейнесін өлең айтса, ертегі айтса, бос кейіпкер етіп сарқылмас халық қазынасының негізгі түйіні еткен.Сондықтан да халық өмірінде жануарлар дүниесін қолданбаған, елестетпеген, не мәдениеті , не әдебиеті, не бала тәрбиесі, не әр алуан этнографиялық ерекшеліктері болмаған. Алайда бұл ойындар жас өспірімдер үшін сан алуан, сан сырлы, жұмбағы көп ерекшелігі мол ен дүние.

Үшінші топқа материялдық денелерді қолданып ойнайтын ойындарды жатқызады.Олар: ”шалма” , ”бөрік” , ”жасырмақ” , ”түйілген шыт” , ”тақия телпек” т.б. ойындар.Бұл ойындардың ішіндегі ең бір қызықтысы-«түйілген шыт» ойыны. Ойын жүргізуші ойнаушыларды өзінің айналасына жинап алады да, бір,екі,үш, деп дауыстайды. Осы кезде ойнаушылар жан-жаққа бытырап кетеді.Ал ойын жүргізуші қолында түйілген орамалмен бар ойыншыны қуалайды. Ол ойыншы ойын жүргізуші жете бергенде қолындағы орамалды басқа ойыншыға лақтырады. Осылайша ойын жүргізуші орамалды біреудің қолынан алғанша ойын жалғаса береді. Ал орамалмен ұсталған ойыншы көпшіліктің ұйғаруымен ортада тұрып өнер көрсетеді. Содан соң жүргізуші ауысып ойын жалғаса береді.

Келесі топқа жататыны - жас өспірім , жігіттер ойындары. Бұл ойындар белгілі бір ортада жастардың мінез-құлықтарының, өмірге, дүниеге деген көзқарасының дұрыс қалыптасуына бағыт істейді, жігіттердің қоғамның саяси құрылысына араласуына әсер етеді.

Ә.А.Диваев осы топқа жататын жігіттер ойынының өзін үш топқа бөледі. Бірінші топ соған қарсы өз дегенін айтуға тырысты. Олардың қоғам құрылысына деген көзқарастарын бейнелейтін белгілер, әсіресе асық ойындарында көбірек көрінген.

Жалпы қазақ жастары асық ойынының белгілі бір жүйеге келтірілген түрлерін таратты. Асықты қынаға қайнатып бояп, ал қына болмаған жағдайда қарағай қабығына бояп отырған.Одан келе сақаны табанын қайрап, алшы түсіру үшін, қарсыласына білдірмей алшысын тесіп, қайрап қоятын болған.

Қазақ халқының тіршілігінде төрт түлік ( қой, сиыр, жылқы, түйе ) мал шешуші орын алған. Бүкіл өмірі мал өсірумен өткен халықтың этнографиялық даму ерекшеліктері, той – думан, қуанышы мен реніші де осы малға байланысты болды. Төрт түліктің қасиеті тек қазақ ауыз әдебиетінде ғана жырланып қоймай, бүкіл мәдениетпен, өнердің, соның ішінде ұлт ойындарының дамуының да негізі болды. Келе – келе негізгі бас кейіпкерлері осы төрт түлік болған. «Ақ байпақ», «көк сиыр», «түйе-түйе», «соқыр теке» т.б. сияқты ұлт ойындары да дами бастады.

Орыс ғалымы Ю.И.Семенов «алғащқы адамдардың, жануарлардың қозғалысын бақылауы, соны үйренуі олардың өз бетінше еңбектенуіне әкеліп тиянақтады. Содан келе-келе жануарлардың қозғалысына еліктеп әр түрлі билерді, ойындарды шығарды» - дейді.

Ең алғашқы пайда болған өндірістік дәстүр немесе аң аулау билері мен жатттығу ойындары жайында өнер зерттеуші А.Д.Авдеев былай деп жазды:

“Осы аң аулау билерін үйрену – жаттығу түрінде өтті, мұның коллективті бір ортаға біріктіруде тәрбиелік маңызы зор болды. Бұл аң аулап келгеннен кейін өте бір сәтті шыққан сапарды есте қалдыру үшін, болмаса алдағы сапар үшін жасалған жаттығу ойындары еді.”

Қазақтың ұлттық ойындары ерлікті, өжеттілікті, батылдықты, табандылықты, байсалдылықты, т.б. мінез - құлықтың ерекшеліктері мен бірге күш - қуат молдылығын, білек күшін, дененің шынығуын қажет етеді. Сонымен бірге бұл ойындар әділдік пен адамгершіліктің жоғары принциптеріне негізделген. Өйткені ойынға қатыспай тұрып - ақ оған күн ілгері көп адамдардың тер төгіп, еңбек етуіне тура келеді. Мысалы: Бәйгені алайық. Ол үшін алдымен бәйгеге қосылытын атты таңдап алады. Ол атты баптап, бағып күтуге тура келеді, оның жейтін жемі мен суына дейін белгілі бір мөлшерге келтіріледі. Атты белгіленеген уақыттта күн сайын жегізіп, шапқызып, терісін алады. Бәйгеге қосылатын атқа мініп шабатын бала күн ілгері осы сынақтарға қосылады. Бәйге шарты мүлтіксіз орындалуы үшін төреші тағайындалады.

Бәйгеге қосатын аттардың шабатын жерінің алыстығына қарай кейде ат айдаушылар біреу емес, бірнешеу болуыда мүмкін. Ол ат шабатын қашықтықтың өн бойына орналастырылады. Бәйгеге әзірліктің басы – қасында болған, бала осы өнердің сырларын жете біліп, үлкен шаруашылық мектебінен өткендей әсер алады.

Ұлт ойындарының қалыптасуы тек балаларға ғана керектігі мен дамып қойған жоқ, ересектердің күнделікті тіршілігіндегі қозғалысы мен көңіл көтеріп, демалыс уақытын өткізудегі еңбектің бір түрі ретінде де дамыды. Мәселен, әр түрлі қимыл әрекетті ойындар мен асық ойындары тайпалық одақтарда ересектер арасында дамыды да, кейін келе жас өспірімдерге қалды.

Біздерге белгілі, мал мен жүрген көшпелі руларда киіз үйден басқа баспананың болмағандығынан, тек ашық алаңдарда ғана ойналатын “ақ сүйек”, “алты бақан”, “айгөлек”, “арқан тартыс”, “көк сиыр”, “соқыр теке”, “түйе – түйе”, “белбеу”, “тартыс”, “қасқұлақ”, “түйілген шыт”, “ақ серек – көксерек”, “бұрыш”, “көрші”, “шертпек,” “инемді тап”, “айдап сал” т.б. ойындар шыққан. Келе - келе алғашқы қауымдық құрылыс кезінде қалыптасқан ұлт ойындарына өзгеріс еніп, топқа бөлініп ойнайтын ойындар туа бастады.

Ондай ойындарндың алғашқыларының бірі “ақ сүйек”.

Бұл жүгіріп күш көрсетіп ойнайтын ойын болғандықтан, өкпенің жұмыс қабілеттілігін арттырып, денені шынықтырып, жүйріктікке, шапшаңдыққа, батылдыққа тәрбиелейді, сондай – ақ қараңғыда жол табуға көзді жаттықтырады, төңіректі дұрыс бағдарлай білуге үйретеді.

Ұлт ойындарының келесі бір даму кезеңі XV ғасырлар, яғни қазақ жерінде алғаш хандықтардың қалыптасу дәуірі. Мәселен, ұлттық ойындар арқылы үстем тап өз мүддесін идеялогиясын дәріптегісі келе, халық, еңбекші күнделікті тұрмыстағы қоғамның саяси және әлеуметтік даму ерекшеліктерін көрсететін ойындар. Ондай ойындардың бірі – “Хан жақсыма” ойыны. Енді бір топқа қозғалмалы ойындарды жатқызады: “Ақ сүйек”, “ақшалшық”, “тиын салу”, “алты бақан”, “арқан тартыс”, “белбеу тастау”, “шертпек”, “көрші”.

Қазақ халқының өмірі мен бірге шаруашылығының негізіне байланысты дамыған ойындардың бірі – “Қасқұлақ”. Бұл ойын жігіттер мен қыздардың келісуі бойынша түнде, яғни қой күзеткенде ойналады.

Келесі топқа спорттық ойындар. Олар: “Аударыспақ”, “бәйге”, “аң аулау”, “жамбы ату”, “жаяу жарыс”, “жорға жарыс”, “көкпар”, “қазақша күрес”, “күміс алу”, “қыз қуу”, “сайыс”. Осы ойындардың ішіндегі ең бір қызықтысы – “аударыспақ” ойыны. Бұл спорттық ойындар жігіттердің күштілігін, қайраттылығын, атқа міну шеберлігін байқатады.

“Бесік жырынан” бастап барлық ұлт ойындары ұрпақтың қай - қайсысына болмасын белгілі бір бағыт беріп, өмірге аттандырады. Халық жырлары ата – ананың балаға деген бірінші сенімі, тілек талабы. Бұның бәрі баланы ойната, көңілдендіре, бойларын сергіте жүріп айтылады да, өміріне рухани азық болатын өнегелі де, ілтипатты сөздерді жас кезінен құлақтарына құя береді. Ал ойындар баланы қимылға, әрекетке, денесін шынықтыруға төселдіреді, сол арқылы өмір күресіне еңбекке баулиды. Осының бәрі баланың жан жүйесіне әсер еткен эстетикалық тәрбиесінің жемісі. Қазақтың ұлттық ойындарының бірі қыдыруды, ойлануды қажет ететін ойындарға жатады. Олар негізінен логикалық ойлау мен математикалық, философиялық ойлануды дамытуға негізделіп жасалғандай. Солардың төресі «тоғызқұмалақ». «Тоғызқұмалақ» ойынының фотосуреті мен ойналу тәртібін қағаз бетіне алғаш түсірген этнограф М. Понтусов 1906 жылы. Бұл ойын өте көне және кім ойлап тапқаны белгісіз. Ол қазақтың үш ордасының барлығына тегіс тараған деп жазды.

Ұлт ойындары ата-бабамыздан бізге жеткен өткен мен бүгінгіні байланыстыратын баға жетпес байлығымыз, аса қазынамыз. Сондықтан оны үйренудің күнделікті тұрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ тәрбиелеуге пайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашып, оның творчестволық қабілетін оятып, бүкіл өміріне ұштаса береді. В.А.Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда «ойынсыз ақыл-ойдың қалыпты дамуы да жоқ және болуыда мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезесі ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз түсінік алады. Ойын дегеніміз ұшқын, білімге құмарлықпен еліктеудің аздап жанар оты. Міне ойын даганіміз тыныс кең алысқа меңзейтін ойдан-ойға жетелейтін, адамға қиялымен қанат бітіретін осындай ғажайып нәрсе, ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы» демекпіз.

1. 2. Бастауыш оқыту процесінде ұлттық ойындарды пайдаланудың маңызы.

Ұлттық ойын-салауатты өмір салтын мұрат тұтқан арманшыл, елі мен жерінің қамын ойлайтын, ұлтқа тән нәрсенің бәрін қадыр тұтатын, дара тұлға-жаңа адамды тәрбиелеп шығарудың құралы.

Бастауыш мектептен бастап сабақ кезінде немесе сабақтан тыс кезінде баланы ұлттық ойын арқылы өмірге тәрбиелеу осы үздіксіз процестің жалғасы.

Сонымен оқушылардың ой-өрісін, талабы мен талғамын ұштай түсу үшін бастауыш сынып оқушыларына сабақ үстінде ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың маңызы зор. Қай пәнді болсада оқушыларға түсінікте, қызықты, тартымды және күнделікті өмірмен байланыстыра өту бүгінгі өмірдің басты талабы.

Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасымен мүмкіндіктерін толық пайдалану және оларды оқу-тәрбиелеу процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін сабақтарда ұлттық ойын элементтерін пайдалануды іске асырудың орны ерекше.

Бүгінгі таңда еліміздің түкпір-түкпірінде халыққа білім беру саласында адал еңбегімен алға шығып, жас ұрпақтарды оқытып, оларды тәрбиелеуде игі істерді жүзеге асырып келе жатқан ұстаздарымыз қаншама. Олардың бәрі де оқу–тәрбие процестерінде ұлттық ойын элементтерін қолдануда әріптестерінің озық та, үлгілі тәжірибелерін тиімді пайдаланып, кейінгі артынан ілесіп келе жатқан жас ұстаздарға, мұғалімдерге мұра етіп қалдыруда.

Ұлттық ойын - ойын арқылы іске асатын, оқыту әдістемесі болып табылып, екі түрде қарастырылады: ойын сабақ және дидактикалық ұлттық ойындар. Бірінші түрінде басты рөл тәрбиешіде, ол баланың сабаққа деген қызығушылығын арттыру үшін әр түрлі ойын амалдарын пайдаланады, жарыс элементтерін қосуды, тағы басқа ойын элементтерін қосу арқылы әр түрлі сұрақтармен, нұсқаулармен, түсіндірмелермен байланысты. Ойын сабақ көмегімен мұғалім тек қана нақты білім бермейді, олардың ойын қалыптастырып, ойнауға үйретеді. Ал дидактикалық ұлттық ойында, оқушыларға тапсырмалар жұмбақ түрінде, сұрақтар түрінде беріліп, сабақта қоршаған орта жайлы білімдері кеңейтіледі. Дидактикалық ұлттық ойын баланы жан - жақты етіп тәрбиелеуде зор қызмет атқарады. Оның ішінде негізгі қызметі: ақыл-ой тәрбиесінде зор қызмет атқарады. Дидактикалық ұлттық ойын мазмұнына қарай білімділік, тәрбиелік, көрнекілік, сөздік, іс - әрекеттік міндеттер атқарылады. Сондықтан да өзіне тән әдістемелік жолдары бар:

1. Дидактикалық ұлттық ойындарды өткізгенде мұғалім ойын мақсатын сақтай отырып, балаларды оқытады. Бұл үшін алдымен мұғалімнің өзі көңілді, қызықты ойынға ықыласпен араласып, қуаныш сезімінде болуы керек.

2. Дидактикалық ұлттық ойынды ұйымдастыруда мұғалім алдымен ойынға баланы қызықтырарлықтай мүмкіндік жасап, сол негізде баланың ақыл-ой белсенділігін арттырады.

3. Мұғалім белгіленген ережені орындауда қатаң талап қоюы керек. Бұл баланы талапты орындауға, ережені бұзбауға үйретеді.

4. Егер барлық бала ойынға белсенді түрде қатынасқанда ғана ұжымның дидактикалық ұлттық ойынның алдына қойған мақсатына жете алады.

Дидактикалық ұлттық ойында білім беру мен оқыту бір-бірімен тығыз байланыста бірлікте жүргізіледі.

Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін толық пайдалану және оларды оқу процесінде үздіксіз дамытып отыру, сабақ барысында алған білімдерін практикада қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін сабақтарда дидактикалық ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың орны ерекше.

Сабақта тиімді қолданылған ойын элементтері – мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен тыңдап, жемісті, сапалы меңгеруіне сенімді көмекші бола алады. Себебі, бастауыш сыныптағы оқушылар жас ерекшеліктеріне байланысты ондай ойынға өте ынталы келеді. Балалар тез серігіп, тапсырманы жылдам, дәл орындайтын болады.

Сонымен қатар сабақ үстінде дидактикалық ұлттық ойын элементтерін қолдану оқушылардың оқып отырған сабағына қызығушылығын арттырып, оған белсенді түрде қатысып, түсінбегенін түсінуіне мүмкіндік жасайды.

Сабақ үстінде ойын элементтерін орынды, оқылып отырған тақырыпқа лайықты, баланың білімін ұштай түсінуіне пайда келтірерліктей етіп жүргізу мұғалімнің шеберлігіне байланысты.

Сонымен, дидактикалық ұлттық ойын дегеніміз-жеке пәнге, тақырыпқа байланысты баланың білімін нығайтуға, пысықтауға, бекітуге әсер ететін ұжымдық ойын.

Дидактикалық ұлттық ойын – балалардың білімді игеруін, ақыл-ой қызметін дамытып, өз ара қарым - қатынас жасауда жеткен жетістіктері дәрежесінің көрсеткіші.

Дидактикалық ұлттық ойында көрнекілікті мұғалімнің сөзін, балалардың іс - әрекеттерін, ойыншықтары мен ойын құралдары, заттар мен суреттер тағы басқаларды дұрыс ұштастыру қажет екенін ескеру қажет.

1. Балалар ойнайтын және ойынның, материалдың орталығы болып табылатын заттар.

2. Заттарды және олармен не істеу керек екенін бейнелейтін заттардың неге арналғанын, негізгі белгілерін, материалдардың қасиетін анық көрсететін суреттер.

3. Ойын әрекеттерін және ойын ережелерін орындауды нақты көрсетіп және сөзбен түсіндіру.

Дидактикалық ұлттық ойындар сабақ уақытында өтетіндіктен оқу жүйесіне санасады.

Демек, ұлттық ойынға алынатын дидактикалық материалдардың «Ана тілі» оқулығындағы тақырыптар мен үндес келуі білімділік, тәрбиелік тұрғыдан оң нәтиже берері сөзсіз.

Ендеше, оқулық құрылымын талдау, әр тақырып мазмұнына сәйкес келетін ұлттық ойын түрлерін іріктеп алу – зерттеу жұмысымыздағы негізгі міндеттердің бірі.

2-сыныпқа арналған оқулыққа іріктеліп алынған материалдар негізінен халық ауыз әдебиеті үлгілері, көрнекті ақын – жазушыларымыздың шығармалары мен үзінділері, сонымен бірге танымдық маңызы жоғары кейбір ғылыми очерктер мен мақалалар болып табылады. Оқулыққа енген материалдар құрылысы жағынан тақырыптық принципке сәйкес орналастырылған. Осыған орай оқулықтарда төмендегідей бөлімдер қамтылған.

1. Туған елім – Қазақстан

2. Асыл сөз

3. Адам болам десеңіз…

4. Еңбек түбі – береке

5. Табиғат – тіршілік бесігі

6. Өнегелі өмір

7. Біздің тілегіміз – достық

Әр бөлім оқулыққа арнайы енгізілген – Зерделі мен Талапбектің сөздерімен басталған. Кейіпкерлер 1 - сыныпты аяқтап, балармен бірге 2 - сыныпқа көшкен ұл мен қыз. Бөлімді кейіпкерлер сөзімен бастаудың себебі - оқушыларға түсінікті тілмен осы бөлімде берілетін білімдердің мақсатын түсіндіру, әрі оларды әрекетке бағыттайтын әсерлер туғызу, сондай – ақ осы бөлімнен оқушылардың алатын білімдерінің қажеттілігіне олардың зейінін аудару. Одан әрі оқушылардың жаңадан берілген оқу материалын қабылдауы, оның оқушы жадында сақталып, ойлау елегінен өткізілуі, санасында қорытылып, белгілі бір тұжырымдар жасалуы, берілген білімнің оқушы санасына енуі, оны бала өзінің атқаратын істерінде қолдана алатындай деңгейге жетуі мұғалімнің оқытуды дұрыс ұйымдастырып, әдістер мен талаптарды жете пайдалануы мен бұлжытпай орындалуына байланысты болады.

Әр бөлімнің соңында тағы да кейіпкерлердің (Зерделі мен Талапбектің) қатысуымен оқушылардың білімі, біліктілігі мен дағдысы алуан түрлі сұрақтар, тест – тапсырмалар арқылы тексеріліп, бекітіледі. Бұл жұмыс түрлерін «Көкпар», «Орамал тастамақ», «Теңге алу», «Кім жылдам ?» т.б. ойындар арқылы ұйымдастыруға болады.

Е.Сағындықов «Ойынның тіл дамытудағы рөлі ерекше. М.Горькийдің сөзімен айтар болсақ... бала сөзбен де ойнайды. Осы сөзбен ойнағанда, өз ана тілінің нәзік қасиеттерін үйренеді, тілдің музыкасын ұғынады. Сонымен нақтылай айтсақ, ұлттық ойындар, тіпті жалпы ойын атаулы, біздің пікірімізше, тіл меңгерудің негізгі құралдарының бірі болып табылады», - дей келе, ойын үстінде бала тілдің ішкі өрімдерін, халықтың ойлау жүйелерін, сөз қолдану әдістерін, сөйлеу дәстүрлерін, тілдік, психологиялық ерекшеліктерін жете түсініп, еркін білуге мүмкіншілік алатындығын баса көрсетеді.

Өлең құрастыру тапсырмасы оқулықтағы жыл мезгілдері, сол сияқты ана, Е.Сағындықов Қазақтың ұлттық ойындары Алматы: Рауан, 1991 жыл, 14-бет. ата туралы, Отан, туған жер т.б. туралы топталған шығармалардан кейін беріліп отырылады. Бұл жұмысты мұғалім түрліше ұйымдастырып, басқаруына болады. «Орамал тастамақ» ойын арқылы тақырыпқа сай дайын ұйқастар ұсынылады.

Көктем тақырыбына берілген «көктем – төккен», «жетіпті - кетіпті», «тыраулар – жер арнап» деген ұйқастар бойынша оқушылар мынандай өлең жолдарын орамалды бірінен екіншісіне тастап, кезекпен құрастырады. Бірінші оқушы «Армысың, көктем», - деп, орамалды келесі оқушыға тастайды. Екінші оқушы «Күн нұрын төккен», - деп орамалды үшінші оқушыға тастайды. Тапсырмада берілген ұйқас сөздер таусылғанша балалар ойынды жалғастыра береді. Кімде – кім ойын шартын орындай алмаса, қарызын өлең оқу, жұмбақ жасыру, жаңылтпаш айту арқылы өтейді. «Орамал тастамақ» ойын арқылы ұйқас бойынша өлең жолдарын құрастыруға балалар құлшына кіріседі. Бұл жұмыс өлең шумақтарын, одан әрі тұтас өлең құрастыруға ұласады.

Мұның өзі оқушылардың өлең, оның құрылысы, қара сөзден айырмашылығы туралы білімдерін нығайтып, поэзия әлеміне құштарлық сезімін туғызады. Оқушылардың сөздік қорын молайтып сөзді еркін, өз мағынасында қолдануды ұлттық ойындар бірден – бір таптырмайтын құрал.

Ізденуден жалықпайтын, жаңашылдар ізімен жүріп келе жатқан Ш.Уалиханов атындағы № 12 қазақ орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі Алыпкенова Алтынай Раулқызы былай дейді: «Балалардың таным қабілетін жетілдіріп, логикалық ой - өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда ұлттық ойын элементтерін ұжымда пайдаланудың маңызы зор. Сондықтан да өзім сабақта ұлттық ойынды кең қолданамын. Ойын түрлерін сабақ мазмұнына қарай белгілі бір мақсатта таңдап аламын».

Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттырудың маңызды құралы.

Ұлттық ойындар – бастауыш мектеп балаларының негізгі іс–әрекеті, оқудың маңызды құрамды бөлігі, дидактикалық ойынның бір түрі.

Ұлттық ойын – оқушылардың оқу әрекетін жандандырады, еңбекте дербестік пен инициативаны, жолдастық пен өзара көмекті дамытуға жол ашады. Ұлттық ойынның ең басты ерекшеліктерінің бірі балалардың білімді игеруде ақыл ой қызметін дамыта отырып, өзара қарым - қатынас жасауға жеткен жетістіктерінің дәрежесінің көрсеткіші. Екіншіден, оның ұжымдық сипатта болатындығы. Ұлттық ойын көп жақты, қиын педагогикалық құбылыс.

Ұлттық ойынның негізгі мақсаты оқыту барысында баланы қызықтыра отырып, білімдік, тәрбиелік мақсаттарына жеткізеді.

Ұлттық ойын – тәрбие құралы, ақыл-ойды кеңейтіп, тілді ұстартады, сөздік қорды байытады, сезімдерін күшейтеді.

Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін тәжірибеде қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың орны ерекше. «Ана тілі» сабақтарында ойын элементтерін пайдалану мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін тигізеді. Ойын оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез, әрі ынтамен орындауға, өз беттерімен жұмыс істей білуге үйретеді.

Қай баланың болмасын мінез-құлқы ойын үстінде қалыптасады. Яғни ойынды ойнаған кезде біреуі әділ ойнайды, екінші бірін алдайды, үшіншісінің шамасы келмейді, келесісі қарсылық көрсете алмайды. Сондықтан, бастауыш мектеп мұғалімдері ұлттық ойындарды қолдануды тәрбие құралының негізі ретінде пайдалану керек.

Бастауыш мектептердің сабақтарында бағдарлама бойынша материалдарды өткен кезде оқушылардың ой-өрісі, ойлау қабілетін жетілдіру, мұғаліммен қарым-қатынасын нығайту, тілін дамыту, дене жағынан даму процестері баса ескеріледі. Демек, сабақтың мақсатына қарай арнайы іріктеліп алынған ұлттық ойын элементтерін оқушылар белсене қатысып, орындай алатындай болу керек. Ойынға оқушылар белсене қатыспаса немесе дұрыс орындамаса, ойынды тоқтатпай-ақ, сол оқушыға ғана ескерту жасап, орындауын, қалай ойнайтынын өзіне ғана көрсетіп беруге болады. Тіпті олай болмаған күнде, бала ойынды дұрыс орындап, ойнап жатқан құрбысына көңіл аударуына болады.

Жалпы сабақтарда қолданылатын ұлттық ойындардан оқушыларға төмендегідей қасиеттер қалыптасады

1. Оқушылардың қызығушылығын арттыра түседі.

2. Сабақта көп жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

3. Балаларды достастырады, қарым-қатынасы нығаяды.

4. Бір-біріне ынтымақ көмек көрсетуге баулиды.

5. Ой-өрісі кеңіп, жылдамдыққа үйренеді.

6. Оқушылар өз ойын, пікір талабын ортаға сала біледі.

2-тарау. Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың әдістемелік ерекшеліктері.

2.1. 2-сынып Ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін пайдалану жолдары.

Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасында «білім берудің мақсат приоритеті түбегейлі өзгеруі керек бірінші кезекте, бұрынғыша оқушыны пәндік білім, біліктердің белгілі бір жиынтығымен қаруландыру емес, оқу әрекетін қалыптастыру негізінде жеке бас тұлғасын тәрбиелеу мақсаты қойылады¹» - делінген.

Бұл мақсат білім мен тәрбие мазмұнына ықпал етіп, оны жанартудың басты бағыттарын айқындайды, оқыту процесін тиімді ұйымдастырудың жолдарын қарастырады.

Сабақтың тартымды да, қызықты өтіп, оқушылардың оқу еңбегіне ынтасын арттыруда дидактикалық ойындардың алатын орны ерекше.

Ғасырдан ғасырға жалғасып келе жатқан халқымыздың ұлттық мұрасының озық мәдениетін, ізгі әдет-ғұрып, салт-санасын жастардың бойына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады.

Ал оқушыларды жан–жақты қабілетті азамат етіп өсіруде ұлттық ойындардың тәлім–тәрбиелік, білімдік, танымдық ролі орасан зор.

Бастауыш мектеп ана тілі сабақтарында ұлттық ойын элементтерін тиімді қолдану оқушылардың оқу материалын түсінуіне, сол пәнге қызығуына, ұлттық сезімнің оянуына, сөйлеу тілінің жетілуіне, сөздік қорының болуына мол мүмкіндік береді.

_____________________________________________________________________________________________

Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы ( 1-4-сыныптар ), 4-бет, Алматы 1997 ж.Ана тілі сабақтарында ұлттық элементтері бар дидактикалық ойындарды қолдану мынадай негізгі шарттарға жүгінеді:

• ойын оқушылардың алдына тапсырма ретінде қойылады;

• оқушылардың оқу әрекеті ойын ережесіне бағынады;

• оқу материалы ойын құралы ретінде қолданылады;

• оқу әрекетіне ойын жұмыс элементтері ретінде кіреді;

• ойын нәтижесі бірден шығарылып отырылады.

Ана тілі сабақтарында ұлттық элементтері бар дидактикалық ойындарды қолдану үшін мұғалім мына мәселелерді ескеруі керек.

Ойынның мақсаты: Оқушылар сабақта қандай іскерлік пен дағдыны игереді, ойынның қандай тәрбиелік мақсаты көзделеді?

1. Ойынға қатысушылар саны.

2. Ойында қолданылатын материалдар.

3. Уақытты үнемдей отырып, ойын шартын қалай түсіндіруге болады?

4. Ойын қанша уақытқа созылады? Бұл ойын әсерлі, қызықты бола ма?

5. Оқушылардың ойынға қатысу белсенділігін қалай бақылауға болады?

6. Ойын бұрын сабақта қолданылған ба? Қандай жағдайда қолданылған?

7. Ойын қорытындысын хабарлау.

Ана тілі сабағында орынды қолданылған ұлттық ойын элементтері оқушылардың ынтасын арттырып, білім дағдыларын игеріп, іскерліктерін шыңдауға өз септігін тигізеді. Ойын барысында қолданылатын дидактикалық материалдар оқулық мазмұнымен үндес болып, оқушыларға ыңғайлы, түсінікті болса, ойын жақсы нәтиже береді.

Ойын тәртібі: а) жұмбақтардың шешулері жазылған қима қағаздар немесе суреттер ойынға қатысушы оқушыларға үлестіріліп беріледі. Әрбір оқушы өз қолындағы жұмбақтарды ойлап тауып, оның тұсына қояды.

Мұғалім ойнаушы оқушылардың жұмыстарын тексеріп шығады. Қолындағы жұмбақтарын түгелдей дұрыс тапқан оқушы ұтқан болып саналады.

ә) ойынға қатысушы оқушылар екі топқа бөлінеді. Тақтаға мұғалім жұмбақтар жазылған қима қағазды іледі. Сонымен қатар жұмбақтардың шешулері (суретті немесе жеке сөз қима қағаздар) салынған қалтада тақтаға ілініп қойылады. Оқушылар жұмбақтарды қима қағаздағы ретіне қарай біртіндеп шешеді. Оқушы жұмбақтың шешуін айтып, соның суретін не сөз қима қағазын қалта ішінен алып, жұмбақ сызығына орналастырады. Суреттің атын немесе қима қағаздағы сөзді тақтаға жазады. Сонымен қатар жұмбақ шешуінің не себепті олай екенін айтып береді. Басқа жұмбақтар да осы ретпен шешіледі.

Қима қағаздағы жұмбақтарды дұрыс шешіп, жұмбақ мәнін орынды түсіндірген оқушылар ойында ұтады.

б) Бұл ойында, керісінше, шешулері бойынша жұмбақтарды айту көзделеді. Мұғалім оқушыларға жазылған қима қағазды немесе суретін біртіндеп көрсетеді . Оқушылар оған сай жұмбақты жатқа айтып беруі тиіс. Шешуі бойынша жұмбақты көп әрі дұрыс айтқан оқушы ұтады.

«Адам болам десеңіз» тарауын қайталау кезінде М.Әуезовтың «Көксерегі» мен Ш.Мұртазаның «Бөртесін» көркем сөзбен сипаттап, жұмбақтауға болады.

Мысалы: «Зіңгіттей көк шолақ, тамаққа өлгенше ашқарақ, жота жүні үрпиіп, көздері жалындап тұратын» және «Ай сияқты айналма мүйізі, делдиген танауы бар, басы кекшиіп, тұяқтарымен жерді тарс-тарс тарпиды».

Мұғалім жұмбақталған нәрселердің ішкі-сыртқы сапа, белгілеріне оқушылардың назарын аударта отырып, сипаттама иесін таптыртады, яғни мұның қайсысы бөрте, қайсысы көксерек екенін ажыратады. Осындай ойын арқылы мәтіннен бейнелі сипаттамаларды айыра білуге оқушылар төселеді. «Асыл мұра» тұрмыс-салт жырларынан «Бөбектің тілегі», «Шопан атаға», «Сиыр», «Торпағым», «Түйе», т.б. шығармалар берілген. Бекіту, қорытынды сабақтарда «Қалай айтуды білемін», «Жануарлар қалай үндейді» ұлттық ойындарын ойнатуға болады.

Жүргізуші «Жануарлар қалай үндейді» атты ұлттық ойын ойнайтындығын, ойынның жүргізілу шартын хабарлайды. Мұғалім жануарлардың жеке суретін көрсетеді, оқушылар олардың қалай дыбыстайтынын айтады. Мысалы:

Жылқы - кісінейді,шұрқырайды,оқырынады, арқырайды.

Сиыр - мөңірейді, өкіреді, азынайды.

Қой-ешкі - маңырайды, мекіренеді.

Түйе - боздайды.

Қаз - қаңқылдайды, шаңқылдайды.

Бұлбұл - сайрайды.

Жылан - ысылдайды, суылдайды.

Аю - ақырады, өкіреді.

Қасқыр - ұлиды, ырылдайды.

Түлкі - ырсылдайды, шәңкілдейді.

Шыбын - ызыңдайды.

Бөгелек - ызылдайды.

Құндыз - сыңсиды.

Суыр - шулайды т.б.

Ойынды керісінше ұйымдастыруға болады. Мұғалім бұл жануарлардың дыбыстауын айтса, бұл дыбыстаудың қай жануарға тән екенін оқушы шешеді. Мысалы:

-Не бақылдайды? - Бақа.

-Не шыңғырады? - Шошқа.

-Не шықылықтайды? - Сауысқан.

-Не шиқылдайды? - Тышқан.

-Не барқылдайды, қаңқылдайды? - Үйрек.

-Не күркілдейді, бұрқанады? - Жолбарыс.

«Қалай айтуды білемін» - үй жануарларының, аңдар мен құстардың жүріс-тұрысын, дауысын дұрыс сипаттап, тілімізді дұрыс айтуға дағдыландыратын аса қызықты ұлттық ойындардың бірі. Бұл ойында шаруашылықта, күнделікті тұрмыстіршілікте маңызы зор мәліметтер кем қамтылады, ол төмендегіше жүргізіледі.

Мұғалім ойынды былай бастайды:

Ұқыпты - ұтар,

Ізденген - табар,

Оқыған - озар,

Еріншек - тозар.

Осылай деп мұқият тыңдап отыруды тапсырған соң, ойын жүргізуші енді: «Не қалай дыбыстай біледі?» - деп сұрақ қояды да, оған өзі былай жауап береді:

Әтеш - шақырады,

Есек - ақырады.

Күзен - шақылдайды,

Бақа - бақылдайды.

Торғай - шырылдайды,

Бөдене - бытпылдайды.

Қаз - қаңқылдайды,

Бүркіт - шаңқылдайды.

Қарға - қарқылдайды,

Сұңқар - сыңқылдайды.

Қой - маңырайды,

Қозы - жамырайды.

Қасқыр - ырылдайды,

Борсық - қырылдайды.

Жылқы - кісінейді,

Сиыр - мөңірейді.

Тырна - тыраулайды,

Мысық - мияулайды.

Жылан - ысылдайды,

Ит - арсылдайды.

Торай - қорсылдайды,

Аққу - сұңқылдайды.

Тышқан - шиқылдайды,

Түйе - боздайды,

Сандуғаш - сайрайды.

Барлыығы айтылып болған соң, ойынды жүргізуші бір оқушыдан:

- Әтеш қалай дыбыстайды? - деп сұрайды.

- Әтеш «ку-ка-ре-ку-у...» деп шақырады, - деп жауап береді ойыншы.

Мұнан кейін келесі отырған ойыншыдан:

- Есек ше? - деп сұрайды.

- Есек «ба-а-аһ» деп ақырады, - дейді кезегі келген ойыншы.

Ойын осылай жалғаса береді. Дұрыс айта алмаған ойыншы өлең не тақпақ айтып айыбынан құтылады.

Сұрақ біткеннен кейін жүргізуші ойынның келесі бөлімдеріне ауысады:

- Кәнеки, балалар, малды қалай шақырады, білесіңдер ме, енді соның үніне салайық! - дейді. Сөйтіп жүргізушінің өзі:

Биені - құраулап,

Түйені - көскөстеп,

Сиырды - аухаулап,

Ешкіні - шөрелеп,

Шақыра - аламыз,

Сауамыз, бағамыз, - дейді.

Өлең аяқталған соң бұрынғы тәртіппен жүргізуші балалардан біртіндеп:

- Биені қалай шақырамыз? - деп сұрайды.

- Биені «құрау-құрау» деп шақырамыз.

- Түйені ше?

- Түйені «көс-көс» деп шақырамыз.

- Сиырды ше?

- Сиырды «аухау-аухау» деп

- Ешкіні ше?

- Ешкіні «шөре-шөре» деп шақырамыз.

- Ал енді малды суға кім шақыра алады? - деп сұрайды. Егер балалар білмесе өзі былай деп айтып шығады:

Жылқыны - «Моһ-Моһ»,

Қойды - «пұшайт-пұшайт»,

Ешкіні - «шөре-шөре»,

Түйені - «соран-соран»,

Сиырды - «шәугім-шәугім»,

Итті - «кә-кә»,

Тауықты - «шеп-шеп»,

Мысықты - «піш-піш», «кіс-кіс» - деп шақырады.

Бұл ойынды малдың төлеуіне де арнауға болады. Ол үшін мұғалім:

- Малдың төлдеуін қалай атайды? - деп сұрайды.

Ойынның сөздері балаларға таныс болмаса, әрі олардың жасы тым кіші болса, жүргізушінің өзі алдымен айтып береді:

Бие - құлындайды

Қой - қоздайды

Ешкі - лақтайды

Түйе - боталайды

Ит - күшіктейді

Тауық - жұмыртқалайды

Мысық - балалайды.

Енді жүргізуші бұрынғы тәртіппен ойнаушылардан өлеңде айтылған жануарлардың түрлерін, төлдеуін жеке-жеке сұрап шығады.

Сөзді дұрыс айтып, жауабын анық бере алмаған ойыншылар айыпты болады да, дұрыс жауап бергендер жеңіп шығады. Жеңілгендер көпшіліктің қалауы бойынша тақпақ, жаңылтпаш айтып береді.2.2. Озат мұғалімдер тәжірибесі.

Қазіргі уақыт талабы бастауыш сынып мұғалімдерінен оқушыларға білім мен тәрбие беруде көптеген жаңа ізденістер мен жұмыстар жүргізуді және оқу-тәрбие процесінде халықтық педагогика элементтерін тиімді пайдалануды талап етеді.

Осы талап биігінен көрініп, әріптестерін өзінің ізденгіш, еңбекқорлығымен тәнті етіп жүрген ұстаздарымыздың бірі - Алматы қаласындағы №148 бастауыш мектептің мұғалімі Базилжанова Зәуре. Тәжірибелі ұстаздың оқыту процесінде халық ауыз әдебиеті үлгілерін, оның ішінде ұлттық ойын түрлерін оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес іріктеп қолдану назар аударарлық тәжірибеде.

«Оқушылардың таным қабілетін жетілдіріп, логикалық ой-өрісін кеңейтіп, сабаққа ынтасын арттыруда ұлттық ойын элементтерін ұтымды пайдаланудың маңызы зор. Сондықтан да өзім сабақта ұлттық ойынды кең пайдаланамын. Бұл ойын түрін сабақ мазмұнына қарай белгілі бір мақсатта таңдап аламын. Ретіне қарай мазмұндас ойынды қайталай бермеуге тырысамын. Ол үшін өтілетін сабақ тақырыбына сәйкес келетін ойын түрлерін күні бұрын сұрыптай отырып, оны жүргізудің тиімді әдістерін ойластырамын. Бастауыш сыныптарда сабақ беріп келе жатқан жиырма жылдан астам уақыт ішінде жинақталған ойындарымның қоры да әжептеуір. Жыл сайын олардың өзіне жаңалары қосылып жатады. Сөйтіп сабақтың қызықты жалғасы-дидактикалық ойындардың, оның ішінде ұлттық элементтері бар ойындардың сәтті ұйымдастырылуына көп көңіл бөлемін», - дейді тәжірибелі ұстаз әңгіме барысында. Тәжірибелі ұстаздың жанды пікіріне қатысқан сабақтарымызда көз жеткізгендей болдық.

Тәжірибелі ұстаз сабақта оқушылардың тілін дамытып, байланыстырып сөйлеуін жетілдіру, ұлттық сезімін ояту мақсатында көп жұмыс түрлерін жүргізеді, сабақта ұлттық ойын элементтерін орайлы пайдаланады. Ана тілі сабақтарында «Қыз қуу», «Бәйге», «Теңге алу» т.б. ойындарын жүргізудің тәсіліне, оның сабақ мазмұнына сәйкестігіне айрықша көңіл бөледі. Мысалы «Шопан атаға», «Түйе», «Сиыр» өлеңдерін өткеннен кейін «Сақина салу» ойынын өте сәтті ұйымдастырды. Сыныпты екі топқа бөледі. Бәрінің қолына сақина салған болып аралап білдірместен әр топтың 2 оқушысының қолына сақина салып кетеді. Тақта алдында тұрып «Кел, сақинам, кел!» деп шақырады. Егер сақина салынған оқушы орнынан тез тұра алмай қалса, онда тақтаға шығып, қима қағаздағы тапсырмаларға жауап береді. Егер сақина салынған оқушы тұрып кетсе, жанында ұстай алмай қалғаноқушы осы шартты орындайды. Тапсырма төмендегідей мазмұнда беріледі:

«Шопанатаға» өлеңі бойынша:

1. Қой сүтінен жасалған тағамдарды ата.

2. Қой жүнінен қандай заттар жасалады?

3. Қойдың терісінен жасалатын заттарды ата.

«Түйе» өлеңі бойынша:

1. Түйе жүнінен жасалатын қандай заттарды білесін?

2. Түйе сүтінен жасалатын тағамдарды ата.

3. Қойдың терісінен не жасалады?

«Сиыр» өлеңі бойынша:

1. Сиырдың терісінен жасалатын заттарды ата.

2. Сиыр сүтінен қандай тағамдар жасалады?

3. Сиырдың етінен қандай тағамдар дайындалады?

Ақтөбе облысы Шалқар ауданындағы ГКС-12 орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі С.Қазиева «Аса ірі психологтардың айтуы бойынша бала ойын үстінде қандай болса, өскенде еңбек үстінде сондай болады дейді. Сондықтан ойын-адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Баланың өмірі, қоршаған ортаны танып білуі, еңбекке қатынасы, психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады. Ойын барысында өздерін еркін сезінеді, ізденімпаздық, тапқырлық әрекеті байқалады. Ойын үстінде өмірдің өзіндегідей қуанып, ренжиді. Сондықтан мұғалім баланы сабақта талабын шаттандыратындай, ойын оятатындай, іскерлігін дамытатындай болу керек. Оқушылардың белсенділігін, саналы ойлана білуін, ой-өрісінің дамуын, қиындықты жену, төзімділікке баулуды үйрету - мұғалімнің міндеті,» - дей отырып, оқушы ой - өрісін дамытудың тізбесін береді.

ОЙ-ӨРІС

ҚИМЫЛ – ӘРЕКЕТ ОЙЫНЫ

ЛОГИКАЛЫҚ ОЙЫН

ОЙЫН

ҰЛТТЫҚ ОЙЫН

БІЛІМІ, САУАТТЫЛЫҒЫ

ӘРЕКЕТ

ПӘНГЕ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫ

СӨЗДІК ҚОРЫ

ДҮНИЕ ТАНЫМЫ КЕҢЕЙЕДІ

Тәжірибелі ұстаз С.Қазиева «Ұлттық ойын ойнату арқылы оқушылардың өз салт - дәстүріне, әдет - ғұрпына деген сүйіспеншілігі артады. Сондықтан мен мына ұлттық ойындарды ойнаттым», - деп, бірнеше ұлттық ойындарды береді.

1. «Бәйге алу» ойыны. Ойынды ойнамас бұрын сұрақтар беріледі:

а) Қандай ұлттық ойындар бар?

ә) Атпен ойналатын ойын түрлерін ата.

б) Ел рәміздерін ата.

Осындай сұрақтардан кейін қима қағаздар беріледі. Қатты қағазға жіп арқылы бекітілген 2 атпен жарысады. Межеде еліміздің туы тұрады. Дұрыс әрі тез орындаған оқушы туды алып жеңіске жетеді.

2. «Қыз қуу» ойыны. Алдымен сұрақ - тапсырмалар беріледі. Содан кейін алдымен қыз бала 1-тапсырманы орындауға кіріседі, артынша ер бала орындай бастайды. Егер ер бала тапсырманы бұрын орындаса, онда қызды ұстап алған болып есептеледі. Қыз бірінші болса, онда ол ер балаға жеткізбей жеңіске жеткен болады.

3. «Хан талапай» ойыны. Бұл ойынға нөмірленген асық алынады. Нөмірге байланысты алдын ала үлестірмелі қима қағаздар дайындалады.Асық жерге шашылады,ал балалар талапайлап асық алады.Оқушыға қай нөмірлі асық түссе,сол нөмірге сәйкес келетін қима қағаздағы тапсырманы орындайды.Кім тез,әрі дұрыс орындаса,сол жеңіске жетеді.

4. «Теңге алу» ойыны. Бұл ойынды 2 затты салыстыру, олардың ұқсастықтары мен айырмашылықтарын тапсыру тапсырмаларын орындату арқылы ойнатуға болады. Алдымен сұрақ-тапсырма беріледі. Ұлттық теңгеміздің суреті ілулі тұрады. Екі оқушының қайсысы тапсырманы дұрыс орындаса, сол төл теңгемізді алады.

5. «Арқан тарту» ойыны. Бұл ойында алдымен ойынға байланысты сұрақтар беріледі. Тақтаға арқан суреті ілінеді. Тақырып бойынша берілген тапсырманы кім көп орындаса, сол топтың жеңіске жететіндігі айтылады.

Міне, осы ойындарды ойнатқанда, оқушыларда әрекет пайда болады, әрі пәнге деген қызығушылығы артады, дүние танымы кеңейеді, сөздік қоры дамиды, білімі, сауаттылығы күшейеді. Сөйтіп «оқушылардың ой - өрісін ойын арқылы дамытамыз» -дейді, С.Қазиева.

Сабақтың тақырыбы: «Сұр көжек». Ә.Қоңыратбаев.

Сабақтың мақсаты: а) Білімдік жағы. Әңгімені мәнерлеп оқуға дағдыландыру. Кейіпкерлерге мінездеме беруге, әңгіменің негізгі идеясын ашуға, талдауға үйрету.

ә) Тәрбиелік жағы. Табиғатты сүюге, аң-құсқа қамқорлық жасап, күтуге тәрбиелеу. Әңгіме кейіпкері - Сәрсеннің іс - әрекетін үлгі етіп көрсету.

б) Дамытушылық жағы. Оқушылардың сөздік қорын арттырып, сөйлеу тілін жетілдіру.

Сабақтың барысы:

І. Сұрақ - жауап әдісі арқылы үй тапсырмасын тексеру.

ІІ. Жаңа сабақ.

а) Кіріспе әңгімеде үй қояндары мен түз қояндарын және олардың түр - тұрпаты, қылығы т.б. салыстырылады. Суреттері көрсетіледі.

ә) «Шешуін тап» ойыны. Қоян туралы жұмбақ жасырылады.

1) Ұзын құлақты,

Жәудір көзді,

Мамық жүнді.

2) Екі жеңдей құлағы,

Тың таңдап тұрады.

б) Мұғалімнің әңгімені мәнерлеп оқуы.

в) Оқушылардың әңгімені оқуы.

г) «Арқан тарту» ойыны арқылы әңгіме мазмұнын оқушылар қалай түсінгендігін байқау. Ол үшін сынып екі топқа бөлінеді. Мұғалім қойған сұраққа қай топ дұрыс, көбірек жауап берсе, сол топ жеңімпаз атанады. Тақтаға алдын ала арқан суреті салынады.

Қойылатын сұрақтар:

1) Әңгіме не туралы?

2) Әңгімедегі баланың аты кім?

3) Ол қайдан келе жатты?

4) Оның көзі неге түсті?

5) Ол нені көріп қалды?

6) Сәрсен көжекті қалай ұстады?

7) Көжек қандай күйде еді?

8) Сәрсен көжекті қайда алып келді?

9) Балалар неге мәз-мәйрам болысты?

10) Сәрсен мен балалар көжекке қандай қамқорлық жасады?

11) Көжек нені сүйсініп жейді екен?

Екі топқа бөлініп «арқан тарту» ойынын ойнау оқушыларды ұйымшылдыққа, тапқырлыққа тәрбиелейді. Оқылып отырған мәтіннің мазмұнын түсінуге мүмкіндік береді.

ғ) «Қыз қуу» ойыны арқылы оқушыларды ептілікке, зейінді болуға тәрбиелейміз. Алдын ала төмендегі тапсырмаларды оқушыларға беріп қоямыз.

1. Мәтіннен мезгілді суреттеген жолды тауып оқы.

2. Көжектің түр-тұлғасын суреттеген жолдарды тауып оқы.

3. Сәрсен көжекке үйшікті неден жасағанын айтып көр.

4. Қоянның көжегі жеген шөптерді оқы.

5. Сәрсеннің сөздерін мәтіннен тауып оқы.

1-тапсырманы қыздардың біреуі орындайды. Келесі тапсырманы ұл балалардың біреуі мәтіннен тауып оқиды. Ал 3,4,5-тапсырманы қыздардың не ұлдардың қайсысы бұрын қолын көтерсе, сол орындайды. Егер ер бала тапсырманы бұрын орындаса, онда қызды ұстап алған болып есептеледі. Қыз бірінші болса, онда ол ер балаға жеткізбей жеңіске жеткен болады.

д) Дәптермен жұмыс. Мына үзінділерді дәптерге жаздыру:

1. Таң қылаңдап атып түн қараңғысы сейіле бастаған еді. Мұрынға жаңа гүлдеген жиде ағаштарының хош иісі келеді.

2.Тұмсығы ешкіден гөрі ақбөкенге ұқсас. Жырық ерін. Тойса қос танауынан дем алып, ентігіп жатады. Құлақтары тым ұзын.

е) Сөздік жұмысы.

Елең – алаңнан, таң- азаннан, ертең- ертеден;

қылаңдап - жаңадан ғана көрініп, жаңа ғана атып;

табан жол - бір кісілік жол;

е) Көркем сөз оралымдарын тауып оқыту және оны үйде жазып алып,жаттауды тапсыру:

таң қылаңдап

түн қараңғысы сейіле

хош иісі

көзі жәудіреп

аяғын ұшымен мысықша басып келу

тыпырлаған көжекті

қуанышы қойнына сыймау

жүніне шаң жуытпайды

сығалап қарау

басын қылтитып шығару

шоқаңдап

қарны бұлтиып

жонданып семіре бастады.

Қорытынды.

Үйге тапсырма «Сұр көжек» мәтінін түсініп оқып келу.

Сабақ тақырыбы: Ұр, тоқпақ (Ертегі) 2 сынып.

Сабақтың мақсаты:

Білімділік мақсаты: Ертегіні түсініп оқуға төселдіру. Ертегіге тән ерекшеліктер туралы түсініктерін кеңейту.

Дамытушылық мақсаты: Тіл байлығын арттыру, оқуға қызығушылықтарын тудыру.

Тәрбиелік мақсаты: Адалдыққа, сыпайылыққа тәрбиелеу. Қиялдарын шыңдау.

Сабақтың көрнекілігі: Ертегі туралы сюжетті суреттер, жеке суреттер.

Сабақтың әдісі: Сұрақ - жауап әдісі, эвристикалық әдіс.

Сабақтың барысы: Мұғалім ертегі кейіпкерлері туралы «жауабын тап» ұлттық ойынын ойнатады.

Ж Ұ М Б А Қ Т А Р

Қара сиырым қарап тұр,

Қызыл сиырым жалап тұр. (Қазан, от)

Бір нәрсе іші қуыс,сырты томпақ,

Болады денесінде үш - төрт құлақ. (Қазан)

Кішкене ғана бойы бар,

Айналдырып киген тоны бар. (Қой)

Екі кісі қарауыл қарайды,

Бір кісі шөпшек тереді. (Түйенің өркеші, ерні)

Ертегіні оқымас бұрын «Көкпар» ойынының шартын түсіндіреді. Ойын 2-айналымнан тұрады. 1-ші айналымда ертегі мазмұны бойынша берілген сұрақтарға аттылы жігіттер жауап беруі керек. Дұрыс жауаптан кейін көкпар алынады.

κóøûëàðäû» ñ¼çäiê ºîðûí ìîëàéòûï, ñ¼çäi åðêií, ¼ç ìà¹ûíàñûíäà ºîëäàíóäà ½ëòòûº îéûíäàð áiðäåí-áið òàïòûðìàéòûí º½ðàë. Ñîíäàé ½ëòòûº îéûíäàðäû» áiði – «æ½ìáຠøåøòiðó». ƽìáຠøåøó îéûíûí æàðûñ ò¾ðiíäå ¼òêiçóãå áîëàäû. Á½ë îéûí áàëàëàðäû» ¼çäiãiíåí îéëàóûíà ì¾ìêiíäiê æàñàéäû, îëàðäû äåðåêñiç îéëàóäàí íàºòûëû îéëàó¹à æåòåëåéäi. ̽¹àëiì á½ë îéûíäû áiðòå-áiðòå ê¾рäåëеíäiðiï îòûðàäû. Áåðiëåòií æ½ìáàºòàð ê¾ðäåëåíãåí ñàéûí îºóøûëàðäû» îéëàóû æåòiëiï, òiëi äàìèäû.

«Æ½ìáàºòû» æàóàáûí òàï» ½ëòòûº îéûíû ¾øií àëòû ê¼ëäåíå» ñûçûººà á¼ëiíãåí ¸ð îéûí êîìïëåêiñiíå àðíàëûï ¸ðáiðiíi» iøiíå ¾ø æ½ìáàºòàí æàçûëàäû. ƽìáàºòàðäû» øåøói æåêå ñ¼çäåð ºèìà ºà¹àçäàðû íåìåñå æåêå ñóðåò ò¾ðiíäå äàéûíäàëàäû. °ðáið îéûí æèûíòû¹ûíà êåðåêòi æ½ìáຠºèìà ºà¹àçäàðû ìåí øåøóiíå àðíàë¹àí ñóðåò íå æåêå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçäàðûí ºàíøàëûºòû æàñàó ì½¹àëiìäåðäi» åðêiíäå.

1 ºèìà ºà¹àç.

Á½ðàñà»ûç º½ëà¹ûí,

À¹ûçàäû á½ëà¹ûí.

Êiøêåíå ¹àíà ຠîòàó,

Àóçû – ì½ðíû æîº îòàó.

ʼê àëà êîñòþì êèåäi,

ʾнíi» ê¼çií ñ¾éåäi.

øåøói: êðàí, æ½ìûðòºà, ºàðáûç.

Îéûí ò¸ðòiái: à) æ½ìáàºòàðäû» øåøóëåði æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäàð íåìåñå ñóðåòòåð îéûí¹à ºàòûñóøû îºóøûëàð¹à ¾ëåñòiðiï áåðiëåäi. °ðáið îºóøû ¼ç ºîëûíäà¹û æ½ìáàºòàðäû îéëàï òàóûï, îíû» ò½ñûíà ºîÿäû.

̽¹àëiì îéíàóøû îºóøûëàðäû» æ½ìûñòàðûí òåêñåðiï øû¹àäû. ²îëûíäà¹û æ½ìáàºòàðûí ò¾ãåëäåé ä½ðûñ òàïºàí îºóøû ½òºàí áîëûï саналады.

¸) îéûí¹à ºàòûñóøû îºóøûëàð åêi òîïºà á¼ëiíåäi. Òàºòà¹à ì½¹àëiì æ½ìáàºòàð æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäû iëåäi. Ñîíûìåí ºàòàð æ½ìáàºòàðäû» øåøóëåði (ñóðåòòi íåìåñå æåêå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçäàð) ñàëûí¹àí ºàëòàäà òàºòà¹à iëiíiï ºîéûëàäû.

κóøûëàð æ½ìáàºòàðäû ºèìà ºà¹àçäà¹û ðåòiíå ºàðàé áiðòiíäåï øåøåäi. κóøû æ½ìáàºòû» øåøóií àéòûï, ñîíû» ñóðåòií íå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçûí ºàëòà iøiíåí àëûï, æ½ìáຠñûçû¹ûíà îðíàëàñòûðàäû. Ñóðåòòi» àòûí íåìåñå ºèìà ºà¹àçäà¹û ñ¼çäi òàºòà¹à æàçàäû. Ñîíûìåí ºàòàð æ½ìáຠøåøóiíi» íå ñåáåïòi îëàé åêåíií àéòûï áåðåäi. Áàñºà æ½ìáàºòàð äà îñû ðåòïåí øåøiëåäi.

²èìà ºà¹àçäàғ æ½ìáàºòàðäû ä½ðûñ øåøiï, æ½ìáຠì¸íií îðûíäû ò¾ñiíäiðãåí îºóøûëàð îéûíäà ½òàäû.

á) Б½ë îéûíäà, êåрiñiíøå, øåøóëåði бойынша æ½ìáàºòàðäû àéòó ê¼çäåëåäi. ̽¹àëiì îºóøûëàð¹à øåøói æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäû íåìåñå ñóðåòií áiðòiíäåï ê¼ðñåòåäi. κóøûëàð î¹àí ñàé æ½ìáàºòû æàòºà àéòûï áåðói òèiñ. Øåøói áîéûíøà æ½ìáàºòû ê¼ï ¸ði ä½ðûñ àéòºàí îºóøû ½òàäû.

«Àäàì áîëàì äåñå»iç» òàðàóûí ºàéòàëàó êåçiíäå Ì.°óåçîâòû» «Ê¼êñåðåãi» ìåí Ø.̽ðòàçàíû» «Á¼ðòåñií» ê¼ðêåì ñ¼çáåí ñèïàòòàï, æ½ìáàºòàó¹à áîëàäû.

Ìûñàëû: «Çi»ãiòòåé ê¼ê øîëàº; òàìàººà ¼ëãåíøå àøºàðàº, æàòà æ¾íi ¾ðïèiï, ¾äiðåéiï, ê¼çäåði æàëûíäàï òóðàòûí» æ¸íå «Àé ñèÿºòû àéíàëìà ì¾éiçi, äåëäèãåí òàíàóû áàð, áàñû êåêøèiï, ò½ÿºòàðûìåí æåðäi òàðñ-òàðñ òàðïèäû».

̽¹àëiì æ½ìáàºòàë¹àí í¸ðñåëåðäi» iøêi-ñûðòºû ñàïà, áåëãiëåðiíå îºóøûëàðäû» íàçàðûí àóäàðòà îòûðûï, ñèïàòòàìà èåñií òàïòûðàäû, ÿ¹íè ì½íû» ºàéñûñû á¼ðòå, ºàéñûñû ê¼êñåðåê åêåíií àæûðàòàäû. Îñûíäàé îéûí àðºûëû ì¸òiííåí áåéíåëi ñèïàòòàìàëàðäû àéûðà áiëóãå îºóøûëàð ò¼ñåëåäi.

Қорытынды

Ойын - оқушылардың негізгі іс - әрекеттерінің бір түрі. Сабақтағы ойын арқылы оқушылар білімін шыңдап ой - өрісін кеңейтеді.

Ұлттық элементі бар дидактикалық ойынның өз мақсаты, жоспары, тәрбиелік, білімділік мәні, жүргізілу ерекшелігі болады. Мұндай ойын арқылы оқушы тез ойлауға, тапқырлыққа үйренеді. Оқушының жас ерекшелігі ескеріле отырып арнайы ұйымдастырылған ойын баланың ақылын, дүниетанымын кеңейтеді, мінез - құлқын, ерік - жігерін қалыптастырады және де сабаққа деген қызығушылығын арттырады.

Демек, 2 сыныптағы «Ана тілі» сабақтарында ұлттық ойындарда қолдану оқушылардың ұлттық сезімін оятып, сөздік қорын молайтуға, білімін тереңдетуге жақсы әсерін тигізеді.

Басқа дидактикалық ойындар сияқты ұлттық ойын оқушылардың шығармашылық белсенділігін арттыру құралы қызметін атқарады.

Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттырудың маңызды құралы.

Ұлттық ойындар – бастауыш мектеп балаларының негізгі іс–әрекеті, оқудың маңызды құрамды бөлігі, дидактикалық ойынның бір түрі.

Ұлттық ойын – оқушылардың оқу әрекетін жандандырады, еңбекте дербестік пен инициативаны, жолдастық пен өзара көмекті дамытуға жол ашады. Ұлттық ойынның ең басты ерекшеліктерінің бірі балалардың білімді игеруде ақыл ой қызметін дамыта отырып, өзара қарым - қатынас жасауға жеткен жетістіктерінің дәрежесінің көрсеткіші. Екіншіден, оның ұжымдық сипатта болатындығы. Ұлттық ойын көп жақты, қиын педагогикалық құбылыс.

Ұлттық ойынның негізгі мақсаты оқыту барысында баланы қызықтыра отырып, білімдік, тәрбиелік мақсаттарына жеткізеді.

Ұлттық ойын – тәрбие құралы, ақыл-ойды кеңейтіп, тілді ұстартады, сөздік қорды байытады, сезімдерін күшейтеді.

Бастауыш сынып оқушыларының білуге деген ынтасы мен мүмкіндіктерін оқу процесінде үздіксіз дамыту, сабақ барысында алған білімдерін тәжірибеде қолдану дағдыларын қалыптастыру үшін ұлттық ойын элементтерін пайдаланудың орны ерекше. «Ана тілі» сабақтарында ойын элементтерін пайдалану мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың тиянақты меңгеруіне көмегін тигізеді. Ойын оқушыларды сергітіп, тапсырманы тез, әрі ынтамен орындауға, өз беттерімен жұмыс істей білуге үйретеді.

Ïàéäàëàíûë¹àí ¸äåáèåòòåð òiçiìi

1. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» Êîíñòèòóöèÿñû Àëìàòû, 1995æ.

2. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» Áiëiì çà»û Àëìàòû, 1995æ.

3. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû áàñòàóûø áiëiìiíi» ìåìëåêåòòiê ñòàíäàðòû, Àëìàòû, ÐÁÊ 1998æ.

4. Æàëïû áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» îºó áà¹äàðëàìàñû (1-4 ñûíûïòàð), Àëìàòû, ÐÁÊ 1997æ.

5. Æàëïû îðòà áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» 2-4 ñûíûïòàðûíà àðíàë¹àí ¸äåáèåòòiê îºó áà¹äàðëàìàëàðû, Àëìàòû, ÐÎÍÄ 2003æ.

6. Æ.Á.²îÿíáàåâ, Ð.Ì.²îÿíáàåâ Ïåäàãîãèêà Àëìàòû, 2000æ.

7. Áåðæàíîâ ²., Ìóñèí Ñ., Ïåäàãîãèêà òàðèõû, Àëìàòû, «Ìåêòåï» 1972æ.

8. Ò¼òåíàåâ Á. ²àçàºòû» ½ëòòûº îéûíäàðû «²àçàºñòàí» 1978æ.

9. Å.Ñà¹ûíäûºîâ ²àçàºòû» ½ëòòûº îéûíäàðû, Àëìàòû «Ðàóàí», 1991æ.

10. Ñ.µçàºáàåâà Òàìûðû òåðå» ò¸ðáèå Àëìàòû, «Áiëiì» 1995æ.

11. Ñ.Ðàõìåòîâà, Ï.Æàìàíº½ëîâà, Á.²àáàòàåâà Àíà òiëi Æàëïû áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» 2 – ñûíûáûíà àðíàë¹àí îºóëûº Àëìàòû, Àòàì½ðà, 1998æ.

12. °.Òàáûëäèåâ Õàëûº òà¹ûëûìû, Àëìàòû «²àçຠóíèâåðñèòåòi», 1992æ.

13. Ñ.²àçèåâà κóøûëàðäû» îé-¼ðiñií äàìûòó // Áàñòàóûø ìåêòåï, 2003æ. № 1

14. Ï.ͽ¹ìàíîâà Ñàáàºòà «Ê¼êïàð» îéûíûí ïàéäàëàíó // Áàñòàóûø ìåêòåï, 2000æ. № 2 42-áåò.

2 òàðàó Àíà òiëi ñàáàºòàðûíäà ½ëòòûº îéûí ýëåìåíòòåðií ïàéäàëàíóäû» ¸äiñòåìåëiê åðåêøåëiêòåði

2.1. 2 – ñûíûï Àíà òiëi ñàáàºòàðûíäà ½ëòòûº îéûí

ýëåìåíòòåðií ïàéäàëàíó æîëäàðû

Æàëïû áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» îºó áà¹äàðëàìàñûíäà «áiëiì áåðóäi» ìàºñàò ïðèîðèòåòi ò¾áåãåéëi ¼çãåðói êåðåê: áiðiíøi êåçåêòå, á½ðûí¹ûøà îºóøûíû ï¸íäiê áiëiì, áiëiêòåðäi» áåëãiëi áið æèûíòû¹ûìåí ºàðóëàíäûðó åìåñ, îºó ¸ðåêåòií ºàëûïòàñòûðó íåãiçiíäå æåêå áàñ ò½ë¹àñûí ò¸ðáèåëåó ìàºñàòû ºîéûëàäû¹» – äåëiíãåí.

Á½ë ìàºñàò áiëiì ìåí ò¸ðáèå ìàçì½íûíà ûºïàë åòiï, îíû æà»àðòóäû» áàñòû áà¹ûòòàðû áàñòû áà¹ûòòàðûí àéºûíäàéäû, îºûòó ïðîöåñií òèiìäi ½éûìäàñòûðóäû» æîëäàðûí ºàðàñòûðàäû.

Ñàáàºòû» òàðòûìäû äà, ºûçûºòû ¼òiï, îºóøûëàðäû» îºó å»áåãiíå ûíòàñûí àðòòûðóäà äèäàêòèêàëûº îéûíäàðäû» àëàòûí îðíû åðåêøå.

±àñûðäàí ¹àñûð¹à æàë¹àñûï êåëå æàòºàí õàëºûìûçäû» ½ëòòûº ì½ðàñûíû» îçûº ì¸äåíèåòií, içãi ¸äåò - ¹½ðûï, ñàë – ñàíàñûí æàñòàðäû» áîéûíà ½ñòàçäûº øåáåðëiêïåí áiðòiíäåï ñi»iðó àðºûëû ¹àíà æ¾çåãå àñûðó¹à áîëàäû.

Àë îºóøûëàðäû» æàí – æàºòû ºàáiëåòòi àçàìàò åòiï ¼ñiðóäå ½ëòòûº îéûíäàðäû» ò¸ëiì – ò¸ðáèåëiê, áiëiì – òàíûìäûº ðîëi îðаñàí çîð.

Áàñòàóûø ìåêòåï àíà òiëi ñàáàºòàðûíäà ½ëòòûº îéûí ýëåìåíòòåðií òèiìäi ºîëäàíó îºóøûëàðäû» îºó ìàòåðèàëûí ò¾ñiíóiíå, ñîë ï¸íãå ºûçû¹óûíà, ½ëòòûº ñåçiìíi» îÿíóûíà, ñ¼éëåó òiëiíi» æåòiëóiíå, ñ¼çäiê ºîðûíû» áîëóûíà ìîë ì¾ìêiíäiê áåðåäi.

Àíà òiëi ñàáàºòàðûíäà ½ëòòûº ýëåìåíòòåði áàð äèäàêòèêàëûº îéûíäàðäû ºîëäàíó ìûíàäàé íåãiçãi øàðòòàð¹à æ¾ãiíåäi:

• îéûí îºóøûëàðäû» àëäûíà òàïñûðìà ðåòiíäå ºîéûëàäû;

• îºóøûëàðäû» îºó ¸ðåêåòi îéûí åðåæåñiíå áà¹ûíàäû;

• îºó ìàòåðèàëû îéûí º½ðàëû ðåòiíäå ºîëäàíûëàäû;

• îºó ¸ðåêåòiíå îéûí æ½ìûñ ýëåìåíòòåði ðåòiíäå êiðåäi;

• îéûí í¸òèæåñi áiðäåí øû¹àðûëûï îòûðûëàäû.

Àíà òiëi ñàáàºòàðûíäà ½ëòòûº ýëåìåíòòåði áàð äèäàêòèêàëûº îéûíäàðäû ºîëäàíó ¾øií ì½¹àëiì ìûíà ì¸ñåëåëåðäi åñêåðói êåðåê.

1. Îéûííû» ìàºñàòû: κóøûëàð ñàáàºòà ºàíäàé iñêåðëiê ïåí äà¹äûíû èãåðåäi, îéûííû» ºàíäàé ò¸ðáèåëiê ìàºñàòû ê¼çäåëåäi?

1. Îéûí¹à ºàòûñóøûëàð ñàíû

2. Îéûíäà ºîëäàíûëàòûí ìàòåðèàëäàð.

3. Óàºûòòû ¾íåìäåé îòûðûï, ойын øàðòûí ºàëàé ò¾ñiíäiðóãå áîëàäû?

4. Îéûí ºàíøà óàºûòºà ñîçûëàäû? Á½ë îéûí ¸ñåðëi, ºûçûºòû áîëà ìà?

5. κóøûëàðäû» îéûí¹à ºàòûñó áåëñåíäëiãií ºàëàé áàºûëàó¹à áîëàäû?

6. Îéûí á½ðûí ñàáàºòà ºîëäàíûë¹àí áà? ºàíäàé æà¹äàéäà ºîëäàíûë¹àí?

7. Îéûí ºîðûòûíäûñûí õàáàðëàó.

Àíà òiëi ñàáà¹ûíäà îðûíäû ºîëäàíûë¹àí ½ëòòûº îéûí ýëåìåíòòåði îºóøûëàðäû» ûíòàñûí àðòòûðûï, áiëiì äà¹äûëàðûí èãåðiï, iñêåðëiêòåðií øû»äàó¹à ¼ç ñåïòiãií òèãiçåäi. Îéûí áàðûñûíäà ºîëäàíûëàòûí äèäàêòèêàëûº ìàòåðèàëäàð îºóëûº ìàçì½íûìåí ¾íäåñ áîëûï, îºóøûëàð¹à û»¹àéëû, ò¾ñiíiêòi áîëñà, îéûí æàºñû í¸òèæå áåðåäi.

Äåìåê, ½ëòòûº îéûí¹à àëûíàòûí äèäàêòèêàëûº ìàòåðèàëäàðäû» «Àíà òiëi» îºóëû¹ûíäà¹û òàºûðûïòàðìåí ¾íäåñ êåëói áiëiìäiëiê, ò¸ðáèåëiê ò½ð¹ûäàí î» í¸òèæå áåðåði ñ¼çñiç.

Åíäåøå, îºóëûº º½ðûëûìûí òàëäàó, ¸ð òàºûðûï ìàçì½íûíà ñ¸éêåñ êåëåòií ½ëòòûº îéûí ò¾ðëåðií iðiêòåï àëó-çåðòòåó æ½ìûñûìûçäà¹û íåãiçãi ìiíäåòòåðäi» áiði.

2 – ñûíûïºà àðíàë¹àí îºóëûººà iðiêòåëiï àëûí¹àí ìàòåðèàëäàð íåãiçiíåí õàëûº àóûç ¸äåáèåòi ¾ëãiëåði, ê¼ðíåêòi àºûí-æàçóøûëàðûìûçäû» øû¹àðìàëàðû ìåí ¾çiíäiëåði, ñîíûìåí áiðãå òàíûìäûº ìà»ûçû æî¹àðû êåéáið ¹ûëûìè î÷åðеêòåð ìåí ìàºàëàëàð áîëûï òàáûëàäû. κóëûººà åíãåí ìàòåðèàëäà𠺽ðûëûñû æà¹ûíàí òàºûðûïòûº ïðèíöèïêå ñ¸éêåñ îðíàëàñòûðûë¹àí. Îñû¹àí îðàé îºóëûºòà ò¼ìåíäåãiäåé á¼ëiìäåð ºàìòûë¹àí.

1. Òó¹àí åëiì - ²àçàºñòàí

2. Àñûë ñ¼ç

3. Àäàì áîëàì äåñå»iç …

4. Å»áåê ò¾ái – áåðåêå

5. Òàáè¹àò – òiðøiëiê áåñiãi

6. ´íåãåëi ¼ìið

7. Áiçäi» òiëåãiìiç – äîñòûº

°ð á¼ëiì îºóëûººà àðíàéû åíãiçiëãåí – Çåðäåëi ìåí Òàëàïáåêòi» ñ¼çäåðiìåí áàñòàë¹àí. Êåéiïêåðëåð 1 – ñûíûïòû àÿºòàï, áàëàëàðìåí áiðãå 2 – ñûíûïºà ê¼øêåí ½ë ìåí ºûç. Á¼ëiìäi êåéiïêåðëåð ñ¼çiìåí áàñòàóäû» ñåáåái – îºóøûëàð¹à ò¾ñiíiêòi òiëìåí îñû á¼ëiìäå áåðiëåòií áiëiìäåðäi» ìàºñàòûí ò¾ñiíäiðó, ¸ði îëàðäû ¸ðåêåòêå áà¹ûòòàéòûí ¸ñåðëåð òó¹ûçó, ñîíäàé-ຠîñû á¼ëiìíåí îºóøûëàðäû» àëàòûí áiëiìäåðiíi» ºàæåòòiëiãiíå îëàðäû» çåéiíií àóäàðó. Îäàí ¸ði îºóøûëàðäû» æà»àäàí áåðiëãåí ìàòåðèàëûí ºàáûëäàóû, îíû» îºóøû æàäûíäà ñàºòàëûï, îéëàó åëåãiíåí ¼òêiçiëói, ñàíàñûíäà ºîðûòûëûï, áåëãiëi áið ò½æûðûìäàð æàñàëóû, áåðiëãåí áiëiìíi» îºóøû ñàíàñûíà åíói, îíû áàëà ¼çiíi» àòºàðàòûí iñòåðiíäå ºîëäàíà àëàòûíäàé äå»ãåéãå æåòói ì½¹àëiìíi» îºûòóäû ä½ðûñ ½éûìäàñòûðûï, ¸äiñòåð ìåí òàëàïòàðäû æåòå ïàéäàëàíóû ìåí á½ëæûòïàé îðûíäàóûíà áàéëàíûñòû áîëàäû.

°ð á¼ëiìíi» ñî»ûíäà òà¹û äà êåéiïêåðëåðäi» (Çåðäåëi ìåí Òàëàïáåêòi») ºàòûñóûìåí îºóøûëàðäû» áiëiìi, áiëiêòiëiãi ìåí äà¹äûñû àëóàí ò¾ðëi ñ½ðàºòàð, òåñò – òàïñûðìàëàð àðºûëû òåêñåðiëiï, áåêiòiëåäi. Á½ë æ½ìûñ ò¾ðëåðií «Ê¼êïàð», «Îðàìàë òàñòàìົ, «Òå»ãå àëó», «Êiì æûëäàì?» ò.á. îéûíäàð àðºûëû ½éûìäàñòûðó¹à áîëàäû.

Å.Ñà¹ûíäûºîâ «Îéûíнû» òië äàìûòóäà¹û ð¼ëi åðåêøå. Ì.Ãîðüêèéäi» ñ¼çiìåí àéòàð áîëñ຅ áàëà ñ¼çáåí äå îéíàéäû. Îñû ñ¼çáåí îéíà¹àíäà, ¼ç àíà òiëiíi» í¸çiê ºàñèåòòåðií ¾éðåíåäi, òiëäi» ìóçûêàñûí ½¹ûíàäû. Ñîíûìåí íàºòûëàé àéòñàº, ½ëòòûº îéûíäàð, òiïòi æàëïû îéûí àòàóëû, áiçäi» ïiêiðiìiçøå, òië ìå»ãåðóäi» íåãiçãi º½ðàëäàðûíû» áiði áîëûï òàáûëàäû²», - äåé êåëå, îéûí ¾ñòiíäå áàëà òiëäi» iøêi èiðiìäåðií, õàëûºòû» îéëàó æ¾éåëåðií, ñ¼ç ºîëäàíó ¸äiñòåðií, ñ¼éëåó ä¸ñò¾ðëåðií, òiëäiê, ïñèõîëîãèÿëûº åðåêøåëiêòåðií æåòå ò¾ñiíiï, åðêií áiëóãå ì¾ìêiíøiëiê àëàòûíäû¹ûí áàñà ê¼ðñåòåäi.

´ëå» º½ðàñòûðó òàïñûðìàñû îºóëûºòà¹û æûë ìåçãiëäåði, ñîë ñèÿºòû àíà, àòà òóðàëû, Îòàí, òó¹àí æåð ò.á. òóðàëû òîïòàë¹àí øû¹àðìàëàðäàí êåéií áåðiëiï îòûðûëàäû. Á½ë æ½ìûñòû ì½¹àëiì ò¾ðëiøå ½éûìäàñòûðûï, áàñºàðóûíà áîëàäû. «Îðàìàë òàñòàìົ îéûíû àðºûëû òàºûðûïºà ñàé äàéûí ½éºàñòàð ½ñûíûëàäû.

ʼêòåì òàºûðûáûíà áåðiëãåí «ê¼êòåì-ò¼êêåí», «æåòiïòi-êåòiïòi», «òûðàóëàð-æåð àðíàï» äåãåí ½éºàñòàð áîéûíøà îºóøûëàð ìûíàíäàé ¼ëå» æîëäàðûí îðаìàëäû áiðiíåí åêiíøiñiíå òàñòàï, êåçåêïåí º½ðàñòûðàäû. Біðiíøi îºóøû «Àðìûñû», ê¼êòåì», - äåï, îðàìàëäû êåëåñi îºóøû¹à òàñòàéäû. Åêiíøi îºóøû «Ê¾í í½ðûí ò¼êêåí», - äåï îðàìàëäû ¾øiíøi îºóøû¹à òàñòàéäû. Òàïñûðìàäà áåðiëãåí ½éºàñ ñ¼çäåð òàóñûë¹àíøà áàëàëàð îéûíäû æàë¹àñòûðà áåðåäi. Êiìäå – êiì îéûí øàðòûí îðûíäàé àëìàñà, ºàðûçûí ¼ëå» îºó, æ½ìáຠæàñûðó, æà»ûëòïàø àéòó àðºûëû ¼òåéäi. «Îðàìàë òàñòàìົ îéûíû àðºûëû.

µéºàñ áîéûíøà ¼ëå» æîëäàðûí º½ðàñòûðó¹à áàëàëà𠺽ëøûíà êiðiñåäi. Á½ë æ½ìûñ ¼ëå» øóìàºòàðûí, оäàí ¸ði ò½òàñ ¼ëå» º½ðàñòûðó¹à ½ëàñàäû. ̽íû» ¼çi îºóøûëàðäû» ¼ëå», îíû» º½ðûëûñû, ºàðà ñ¼çäåí àéûðìàøûëû¹û òóðàëû áiëiìäåðií íû¹àéòûï, ïîýçèÿ ¸ëåìiíå º½øòàðëûº ñåçiìií òó¹ûçàäû.

κóøûëàðäû» ñ¼çäiê ºîðûí ìîëàéòûï, ñ¼çäi åðêií, ¼ç ìà¹ûíàñûíäà ºîëäàíóäà ½ëòòûº îéûíäàð áiðäåí-áið òàïòûðìàéòûí º½ðàë. Ñîíäàé ½ëòòûº îéûíäàðäû» áiði – «æ½ìáຠøåøòiðó». ƽìáຠøåøó îéûíûí æàðûñ ò¾ðiíäå ¼òêiçóãå áîëàäû. Á½ë îéûí áàëàëàðäû» ¼çäiãiíåí îéëàóûíà ì¾ìêiíäiê æàñàéäû, îëàðäû äåðåêñiç îéëàóäàí íàºòûëû îéëàó¹à æåòåëåéäi. ̽¹àëiì á½ë îéûíäû áiðòå-áiðòå ê¾äåëiíäiðiï îòûðàäû. Áåðiëåòií æ½ìáàºòàð ê¾ðäåëåíãåí ñàéûí îºóøûëàðäû» îéëàóû æåòiëiï, òiëi äàìèäû.

«Æ½ìáàºòû» æàóàáûí òàï» ½ëòòûº îéûíû ¾øií àëòû ê¼ëäåíå» ñûçûººà á¼ëiíãåí ¸ð îéûí êîìïëåêiñiíå àðíàëûï ¸ðáiðiíi» iøiíå ¾ø æ½ìáàºòàí æàçûëàäû. ƽìáàºòàðäû» øåøói æåêå ñ¼çäåð ºèìà ºà¹àçäàðû íåìåñå æåêå ñóðåò ò¾ðiíäå äàéûíäàëàäû. °ðáið îéûí æèûíòû¹ûíà êåðåêòi æ½ìáຠºèìà ºà¹àçäàðû ìåí øåøóiíå àðíàë¹àí ñóðåò íå æåêå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçäàðûí ºàíøàëûºòû æàñàó ì½¹àëiìäåðäi» åðêiíäå.

1 ºèìà ºà¹àç.

Á½ðàñà»ûç º½ëà¹ûí,

À¹ûçàäû á½ëà¹ûí.

Êiøêåíå ¹àíà ຠîòàó,

Àóçû – ì½ðíû æîº îòàó.

ʼê àëà êîñòþì êèåäi,

ʾнíi» ê¼çií ñ¾éåäi.

øåøói: êðàí, æ½ìûðòºà, ºàðáûç.

Îéûí ò¸ðòiái: à) æ½ìáàºòàðäû» øåøóëåði æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäàð íåìåñå ñóðåòòåð îéûí¹à ºàòûñóøû îºóøûëàð¹à ¾ëåñòiðiï áåðiëåäi. °ðáið îºóøû ¼ç ºîëûíäà¹û æ½ìáàºòàðäû îéëàï òàóûï, îíû» ò½ñûíà ºîÿäû.

̽¹àëiì îéíàóøû îºóøûëàðäû» æ½ìûñòàðûí òåêñåðiï øû¹àäû. ²îëûíäà¹û æ½ìáàºòàðûí ò¾ãåëäåé ä½ðûñ òàïºàí îºóøû ½òºàí áîëûï саналады.

¸) îéûí¹à ºàòûñóøû îºóøûëàð åêi òîïºà á¼ëiíåäi. Òàºòà¹à ì½¹àëiì æ½ìáàºòàð æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäû iëåäi. Ñîíûìåí ºàòàð æ½ìáàºòàðäû» øåøóëåði (ñóðåòòi íåìåñå æåêå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçäàð) ñàëûí¹àí ºàëòàäà òàºòà¹à iëiíiï ºîéûëàäû.

κóøûëàð æ½ìáàºòàðäû ºèìà ºà¹àçäà¹û ðåòiíå ºàðàé áiðòiíäåï øåøåäi. κóøû æ½ìáàºòû» øåøóií àéòûï, ñîíû» ñóðåòií íå ñ¼ç ºèìà ºà¹àçûí ºàëòà iøiíåí àëûï, æ½ìáຠñûçû¹ûíà îðíàëàñòûðàäû. Ñóðåòòi» àòûí íåìåñå ºèìà ºà¹àçäà¹û ñ¼çäi òàºòà¹à æàçàäû. Ñîíûìåí ºàòàð æ½ìáຠøåøóiíi» íå ñåáåïòi îëàé åêåíií àéòûï áåðåäi. Áàñºà æ½ìáàºòàð äà îñû ðåòïåí øåøiëåäi.

²èìà ºà¹àçäàғû æ½ìáàºòàðäû ä½ðûñ øåøiï, æ½ìáຠì¸íií îðûíäû ò¾ñiíäiðãåí îºóøûëàð îéûíäà ½òàäû.

á) Б½ë îéûíäà, êåiñiíøå, øåøóëåði бойынша æ½ìáàºòàðäû àéòó ê¼çäåëåäi. ̽¹àëiì îºóøûëàð¹à øåøói æàçûë¹àí ºèìà ºà¹àçäû íåìåñå ñóðåòií áiðòiíäåï ê¼ðñåòåäi. κóøûëàð î¹àí ñàé æ½ìáàºòû æàòºà àéòûï áåðói òèiñ. Øåøói áîéûíøà æ½ìáàºòû ê¼ï ¸ði ä½ðûñ àéòºàí îºóøû ½òàäû.

«Àäàì áîëàì äåñå»iç» òàðàóûí ºàéòàëàó êåçiíäå Ì.°óåçîâòû» «Ê¼êñåðåãi» ìåí Ø.̽ðòàçàíû» «Á¼ðòåñií» ê¼ðêåì ñ¼çáåí ñèïàòòàï, æ½ìáàºòàó¹à áîëàäû.

Ìûñàëû: «Çi»ãiòòåé ê¼ê øîëàº; òàìàººà ¼ëãåíøå àøºàðàº, æàòà æ¾íi ¾ðïèiï, ¾äiðåéiï, ê¼çäåði æàëûíäàï òóðàòûí» æ¸íå «Àé ñèÿºòû àéíàëìà ì¾éiçi, äåëäèãåí òàíàóû áàð, áàñû êåêøèiï, ò½ÿºòàðûìåí æåðäi òàðñ-òàðñ òàðïèäû».

̽¹àëiì æ½ìáàºòàë¹àí í¸ðñåëåðäi» iøêi-ñûðòºû ñàïà, áåëãiëåðiíå îºóøûëàðäû» íàçàðûí àóäàðòà îòûðûï, ñèïàòòàìà èåñií òàïòûðàäû, ÿ¹íè ì½íû» ºàéñûñû á¼ðòå, ºàéñûñû ê¼êñåðåê åêåíií àæûðàòàäû. Îñûíäàé îéûí àðºûëû ì¸òiííåí áåéíåëi ñèïàòòàìàëàðäû àéûðà áiëóãå îºóøûëàð ò¼ñåëåäi.

«Àñûë ì½ðà» òàðàóûíäà ò½ðìûñ-ñàëò æûðëàðûíàí «Á¼áåêòi» òiëåãi», «Øîïàí àòà¹à», «Ñèûð», «Òîðïà¹ûì», «Ò¾éå» ò.á. øû¹àðìàëàð áåðiëãåí. Áåêiòó, ºîðûòûíäû ñàáàºòàðäà «²àëàé àéòóäû áiëåìií», «æàíóàðëàð ºàëàé ¾íäåéäi» ½ëòòûº îéûíäàðûí îéíàòó¹à áîëàäû.

ƾðãiçóøi «æàíóàðëàð ºàëàé ¾íäåéäi» àòòû ½ëòòûº îéûí îéíàéòûíäû¹ûí, îéûííû» æ¾ðãiçiëó øàðòûí õàáàðëàéäû. ̽¹àëiì æàíóàðëàðäû» æåêå ñóðåòií ê¼ðñåòåäi, îºóøûëàð îëàðäû» ºàëàé äûáûñòàéòûíûí àéòàäû. Ìûñàëû:

Æûëºû – êiñiíåéäi, ø½ðºûðàéäû, оºûðûíàäû, àðºûðàéäû.

Ñèûð – ì¼»iðåéäi, ¼êiðåäi, àçûíàéäû.

²îé – åøêi – ìà»ûðàéäû, ìåêiðåíåäi.

Ò¾éå – áîçäàéäû.

²àç – ºà»ºûëäàéäû, ø໺ûëäàéäû.

Á½ëá½ë – ñàéðàéäû.

Æûëàí – ûñûëäàéäû, ñóûëäàéäû.

Àþ – àºûðàäû, ¼êiðåäi.

²àñºûð – ½ëèäû, ûðûëäàéäû.

Ò¾ëêi – ûðñûëäàéäû, ø¸»êiëäåéäi.

Øûáûí – ûçû»äàéäû.

Á¼ãåëåê – ûçûëäàéäû.

²½íäûç – ñû»ñèäû.

Ñóûð – øóëàéäû ò.á.

Îéûíäû êåðiñiíøå ½éûìäàñòûðó¹à áîëàäû. ̽¹àëiì á½ë æàíóàðëàðäû» äûáûñòàóûí àéòñà, á½ë äûáûñòàóäû» ºàé æàíóàð¹à ò¸í åêåíií îºóøû øåøåäi. Ìûñàëû: - Íå áàºûëäàéäû? – Áàºà

• Íå øûºûëûºòàéäû? – Сàóûñºàí

• Íå øû»¹ûðàäû? – Шîøºà

• Íå øèºûëäàéäû? – Тûøºàí

• Íå áàðºûëäàéäû, ºû»ºûëäàéäû? - Үéðåê

• Íå ê¾ëêiëäåéäi, á½ðºàíàäû? – Жîëáàðûñ

«²àëàé àéòóäû áiëåìií» - ¾é æàíóàðëàðûíû», à»äàð ìåí º½ñòàðäû» æ¾ðiñ – ò½ðûñûí, äàóûñûí ä½ðûñ ñèïàòòàï, òiëiìiçäi ä½ðûñ àéòó¹à äà¹äûëàíäûðàòûí àñà ºûçûºòû ½ëòòûº îéûíäàðäû» áiði. Á½ë îéûíäа øàðàøûëûºòà, ê¾íäåëiêòi ò½ðìûñ – òiðøiëiêòå ìà»ûçû çîð ì¸ëiìåòòåð êåì ºàìòûëàäû, ò¼ìåíäåãiøå æ¾ðãiçiëåäi.

̽¹àëiì îéûíäû áûëàé áàñòаéäû:

µºûïòû – ½òàð

Içäåíãåí – òàáàð,

κû¹àí – îçàð,

Åðiíøåê – òîçàð.

Îñûëàé äåï 콺èÿò òû»äàï îòûðóäû òàïñûð¹àí ñî», îéûí æ¾ðãiçóøi åíäi: «Íå ºàëàé äûáûñòàé áiëäi?» – äåï ñ½ðຠºîÿäû äà, î¹àí ¼çi áûëàé æàóàï áåðåäi:

°òåø – øàºûðàäû,

Åñåê – àºûðàäû.

ʾçåí – øàºûëäàéäû,

Áàºà – áàºûëäàéäû,

Òîð¹àé – øûðûëäàéäû,

Á¼äåíå – áûòûëäàéäû.

²àç - ºàíºûëäàéäû,

Á¾ðêiò – ø໺ûëäàéäû.

²àð¹à - ºàðºûëäàéäû,

ѽ»ºàð – ñû»ºûëäàéäû.

²îé – ìà»ûðàéäû,

²îçû – æàìûðàéäû.

²àñºûð – ûðûëäàéäû,

Áîðñûº - ºûðûëäàéäû.

Æûëºû – êiñiíåéäi,

Ñèûð – ì¼»iðåéäi.

Òûðíà – òûðàóëàéäû,

Ìûñûº - ìèÿóëàéäû.

Æûëàí – ûñûëäàéäû,

Èò – àðñûëäàéäû.

Òîðàé - ºîðñûëäàéäû,

Àººó – ñ½»ºûëäàéäû.

Òûøºàí – øèºûëäàéäû,

Ò¾éå – áîçäàéäû,

Ñàíäó¹àø – ñàéðàéäû.

Áàðëû¹û àéòûëûï áîë¹àí ñî», îéûíäû æ¾ðãiçóøi áið îºóøûäàí:

• °òåø ºàëàé äûáûñòàéäû? – äåï ñ½ðàéäû.

- °òåø «êó-êà-ðå-êó-ó..» äåï øàºûðàäû, - äåï æàóàï áåðåäi îéûíøû.

̽íàí êåéií êåëåñi îòûð¹àí îéûíøûäàí.

• Åñåê øå? – äåï ñ½ðàéäû.

• Åñåê «áà-à-à·» äåï аºûðàäû, - äåéäi êåçåãi êåëãåí îéûíøû.

Îéûí îñûëàé æàë¹àñà áåðåäi. Ľðûñ àéòà àëìà¹àí îéûíøû ¼ëå» íå òàºïຠàéòûï àéûáûíàí º½òûëàäû.

ѽðຠáiòêåííåí êåéií æ¾ðãiçóøi îéûííû» êåëåñi á¼ëiìäåðiíå àóûñàäû:

- ʸíåêè, áàëàëàð, ìàëäû ºàëàé øàºûðàäû, áiëåñi»äåð ìå, åíäi ñîíû» ¾íiíå ñàëàéûº! – äåéäi. Ѽéòiï æ¾ðãiçóøiíi» ¼çi:

Áèåíi - º½ðàóëàï,

Ò¾éåíi – ê¼ñ-ê¼сòåï,

Ñèûðäû – àóõàуëàï,

Åøêiíi – ø¼ðåëåï,

Øàºûðà àëàìûç,

Ñàóàìûç, áà¹àìûç, - äåéäi.

´ëå» àÿºòàë¹àí ñî» á½ðûí¹û ò¸ðòiïïåí æ¾ðãiçóøi áàëàëàðäàí áiðòiíäåï:

• Áèåíi ºàëàé øàºûðàìûç? – äåï ñ½ðàéäû.

• Áèåíi «º½ðàó-º½ðàó» äåï øàºûðàìûç.

• Ò¾éåíi øå?

• Ò¾éåíi «ê¼ñ-ê¼ñ» äåï øàºûðàìûç.

• Ñèûðäû øå?

• Ñèûðäû «àóõàó-àóõàó» äåï

• Åøêiíi øå?

• Åøêiíi «ø¼ðå-ø¼ðå» äåï øàºûðàìûç.

Àë åíäi ìàëäû ñó¹à êiì øàºûðà àëàäû? – äåï ñ½ðàéäû. Åãåð áàëàëàð áiëìåñå ¼çi áûëàé äåï àéòûï øû¹àäû.

Æûëºûíû – «ìî·-ìî·»;

²îéäû – «ï½øàéò-ï½øàéò»;

Åøêiíi – «ø¼ðå-ø¼ðå»;

Ò¾éåíi – «ñîðàí-ñîðàí»;

Ñèûðäû – «ø¸óãiì-ø¸óãiì»;

Èòòi – «ê¸-긻;

Òàóûºòû – «øåï-øåï»;

Ìûñûºòû – «ïiø-ïiø»; «êiñ-êiñ»-äåï øàºûðàäû.

Á½ë îéûíäû ìàëäû» ò¼ëäåóiíå äå àðíàó¹à áîëàäû. Îë ¾øií ì½¹àëiì:

• Ìàëäû» ò¼ëäåóií ºàëàé àòàéäû? – äåï ñ½ðàéäû.

Îéûííû» ñ¼çäåði áàëàëàð¹à á½ðûí òàíûñ áîëìàñà, ¸ði îëàðäû» æàñû òûì êiøi áîëñà, æ¾ðãiçóøiíi» ¼çi àëäûìåí àéòûï áåðåäi:

Áèå - º½ëûíäàéäû

²îé - ºîçäàéäû

Åøêi – ëàºòàéäû

Ò¾éå – áîòàëàéäû

Èò – ê¾øiêòåéäi

Òàóûº - æ½ìûðòºàëàéäû

Ìûñûº - áàëàëàéäû

Åíäi æ¾ðãiçóøi á½ðûí¹û ò¸ðòiïïåí îéíàóøûëàðäàí ¼ëå»äå àéòûë¹àí æàíóàðëàðäû» ò¾ðëåðií, ò¼ëäåóií æåêå-æåêå ñ½ðàï øû¹àäû.

Ѽçäi ä½ðûñ àéòûï, æàóàáûí àíûº áåðå àëìà¹àí îéûíøûëàð àéûïòû áîëàäû äà, ä½ðûñ æàóàï áåðãåíäåð æå»iï øû¹àäû. Æå»iëãåíäåð ê¼ïøiëiêòi» ºàëàóû áîéûíøà òàºïàº, æà»ûëòïàø àéòûï áåðåäi.

1. Îçàò ì½¹àëiìäåð ò¸æiðèáåñi

²àçiðãi óàºûò òàëàáû áàñòàóûø ñûíûï ì½¹àëiìäåðiíåí îºóøûëàð¹à áiëiì ìåí ò¸ðáèå áåðóäå ê¼ïòåãåí æà»à içäåíiñòåð ìåí æ½ìûñòàð æ¾ðãiçóäi æ¸íå îºó-ò¸ðáèå ïðîöåñiíäå õàëûºòûº ïåäàãîãèêà ýëåìåíòòåðií òèiìäi ïàéäàëàíóäû òàëàï åòåäi.

Îñû òàëàï áèiãiíåí ê¼ðiíiï, ¸ðiïòåñòåðií ¼çiíi» içäåíãiø, å»áåêºîðëû¹ûìåí ò¸íòi åòiï æ¾ðãåí ½ñòàçäàðûìûçäû» - áiði Àëìàòû ºàëàñûíäà¹û № 148 áàñòàóûø ìåêòåïòi» ì½¹àëiìi Áàçèëæàíîâà Ǹóðå. Ò¸æiðèáåëi ½ñòàçäû» îºûòó ïðîöåñiíäå õàëûº àóûç ¸äåáèåòi ¾ëãiëåðií, îíû» iøiíäå ½ëòòûº îéûí ò¾ðëåðií îºóøûëàðäû» æàñ åðåêøåëiãiíå ñ¸éêåñ iðiêòåï - ºîëäàíó – íàçàð àóäàðàðëûº ò¸æiðèáå.

«Îºóøûëàðäû» òàíûì ºàáiëåòií æåòiëäiðiï, ëîãèêàëûº îé-¼ðiñií êå»åéòiï, ñàá຺à ûíòàñûí àðòòûðóäà ½ëòòûº îéûí ýëåìåíòòåðií ½òûìäû ïàéäàëàíóäû» ìà»ûçû çîð. Ñîíäûºòàí äà ¼çiì ñàáàºòà ½ëòòûº îéûíäû êå» ïàéäàëàíàòûí. Á½ë îéûí ò¾ðií ñàáຠìàçì½íûíà ºàðàé áåëãiëi áið ìàºñàòòà òà»äàï àëàìûí. Ðåòiíå ºàðàé ìàçì½íäàñ îéûíäû ºàéòàëàé áåðìåóãå òûðûñàìûí. Îë ¾øií ¼òiëåòií ñàáຠòàºûðûáûíà ñ¸éêåñ êåëåòií îéûí ò¾ðëåðií ê¾íi á½ðûí ñ½ðûïòàé îòûðûï, îíû æ¾ðãiçóäi» òèiìäi ¸äiñòåðií îéëàñòûðàìûí. Áàñòàóûø ñûíûïòàðäà ñàáຠáåðiï êåëå æàòºàí æèûðìà æûëäàí àñòàì óàºûò iøiíäå æèíàºòàë¹àí îéûíäàðûìíû» ºîðû äà ¸æåïòåóið. Æûë ñàéûí îëàðäû» ¼çiíå æà»àëàðû ºîñûëûï æàòàäû. Ѽéòiï ñàáàºòû» ºûçûºòû æàë¹àñû – äèäàêòèêàëûº îéûíäàðäû», îíû» iøiíäå ½ëòòûº ýëåìåíòòåði áàð îéûíäàðäû» ñ¸òòi ½éûìäàñòûðûëóûíà ê¼ï ê¼»ië á¼ëåìií», - äåéäi ò¸æiðèáåëi ½ñòàç ¸»ãiìå áàðûñûíäà. Ò¸æiðèáåëi ½ñòàçäû» æàíäû ïiêiðiíå ºàòûñºàí ñàáàºòàðûìûçäà ê¼ç æåòêiçãåíäåé áîëäûº.

Ò¸æiðèáåëi ½ñòàç ñàáàºòà îºóøûëàðäû» òiëií äàìûòûï, áàéëàíûñòûðûï ñ¼éëåóií æåòiëäiðó, ½ëòòûº ñåçiìií îÿòó ìàºñàòûíäà ê¼ï æ½ìûñ ò¾ðëåðií æ¾ðãiçåäi, ñàáàºòà ½ëòòûº îéûí ýëåìåíòòåðií îðàéëû ïàéäàëàíàäû. Àíà òiëi ñàáàºòàðûíäà «²ûç ºóó», «Á¸éãå», «Òå»ãå àëó» ò.á. îéûíäàðûí æ¾ðãiçóäi» ò¸ñiëiíå, îíû» ñàáຠìàçì½íûíà ñ¸éêåñòiãiíå àéðûºøà ê¼»ië á¼ëåäi. Ìûñàëû «Øîïàíàòà¹à», «Ò¾éå», «Ñèûð» ¼ëå»äåðií ¼òêåííåí êåéií «Ñàºèíà ñàëó» îéûíûí ¼òå ñ¸òòi ½éûìäàñòûðäû. Ñûíûïòû åêi òîïºà á¼ëåäi. Á¸ðiíi» ºîëûíà ñàºèíà ñàë¹àí áîëûï àðàëàï áiëäiðìåñòåí ¸ð òîïòû» 2 îºóøûñûíû» ºîëûíà ñàºèíà ñàëûï êåòåäi. Òàºòà àëäûíäà ò½ðûï «Êåë, ñàêèíàì, êåë!» äåï øàºûðàäû. Åãåð ñàºèíà ñàëûí¹àí îºóøû îðíûíàí òåç ò½ðà àëìàé ºàëñà, îíäà òàºòà¹à øû¹ûï, ºèìà ºà¹àçäà¹û òàïñûðìàëàð¹à æàóàï áåðåäi. Åãåð ñàºèíà ñàëûí¹àí îºóøû ò½ðûï êåòñå, æàíûíäà ½ñòàé àëìàé ºàë¹àí îºóøû îñû øàðòòû îðûíäàéäû. Òàïñûðìà ò¼ìåíäåãiäåé ìàçì½íäà áåðiëåäi:

«Øîïàíàòà¹à» ¼ëå»i áîéûíøà:

1. ²îé ñ¾òiíåí æàñàë¹àí òà¹àìäàðäû àòà.

2. ²îé æ¾íiíåн ºàíäàé çàòòàð æàñàëàäû?

3. ²îéäû» òåðiñiíåí æàñàëàòûí çàòòàðäû àòà.

«Ò¾éå» ¼ëå»i áîéûíøà:

1. Ò¾éå æ¾íiíåн æàñàëàòûí ºàíäàé çàòòàðäû áiëåñi»?

2. Ò¾éå ñ¾òiíåí æàñàëàòûí òà¹àìäàðäû àòà.

3. Ò¾éå òåðiñiíåí íå æàñàëàäû?

«Ñèûð» ¼ëå»i áîéûíøà:

1. Ñèûðäû» òåðiñiíåí æàñàëàòûí çàòòàðäû àòà.

2. Ñèûð ñ¾òiíåí ºàíäàé òà¹àìäàð æàñàëàäû?

3. Ñèûðäû» åòiíåí ºàíäàé òà¹àìäàð äàéûíäàëàäû?

Àºò¼áå îáëûñû Øàëºàð àóäàíûíäà¹û ÃÊÑ-12 îðòà ìåêòåáiíi» áàñòàóûø ñûíûï ì½¹àëiìi Ñ.²àçèåâà «Àñà iði ïñèõîëîãòàðäû» àéòóû áîéûíøà áàëà îéûí ¾ñòiíäå ºàíäàé áîëñà, ¼ñêåíäå å»áåê ¾ñòiíäå ñîíäàé áîëàäû äåéäi. Ñîíäûºòàí îéûí-àäàìíû» ¼ìiðòàíûìûíû» àë¹àøºû ºàäàìû. Áàëàíû» ¼ìiði, ºîðøà¹àí îðòàíû òàíûï, áiëói, å»áåêêå ºàòûíàñû, ïñèõîëîãèÿëûº åðåêøåëiêòåði îéûí ¾ñòiíäå ºàëûïòàñàäû. Îéûí áàðûñûíäà ¼çäåðií åðêií ñåçiíåäi, içäåíiìïàçäûº, òàïºûðëûº ¸ðåêåòi áàéºàëàäû. Îéûí ¾ñòiíäå ¼ìiðäi» ¼çiíäåãiäåé ºóàíûï, ðåíæèäi. Ñîíäûºòàí ì½¹àëiì áàëàíû ñàáàºòà òàëàáûí øàòòàíäûðàòûíäàé, îéûí îÿòàòûíäàé, iñêåðëiãií äàìûòàòûíäàé áîëó êåðåê. κóøûëàðäû» áåëñåíäiëiãií, ñàíàëû îéëàíà áiëóií, îé-¼ðiñiíi» äàìóûí, ºèûíäûºòû æå»ó, ò¼çiìäiëiêêå áàóëóäû ¾éðåòó-ì½¹àëiìíi» ìiíäåòi», - äåé îòûðûï, îºóøû îé-¼ðiñií äàìûòóäû» òiçáåñií áåðåäi.

1. Îé - ¼ðiñ

ºèìûë-¸ðåêåò îéûíû

ëîãèêàëûº îéûí

1. îéûí

½ëòòûº îéûí

1. ¸ðåêåò

Áiëiìi, ñàóàòòûëû¹û

ϸíãå ºûçû¹óøûëû¹û

ľíèå òàíûìû êå»åéåäi

ñ¼çäiê ºîðû

Ò¸æiðèáåëi ½ñòàç Ñ.²àçèåâà «µëòòûº îéûí îéíàòó àðºûëû îºóøûëàðäû» ¼ç ñàëò-ä¸ñò¾ðiíå, ¸äåò-¹½ðïûíà äåãåí ñ¾éiñïåíøiëiãi àðòàäû. Ñîíäûºòàí ìåí ìûíà ½ëòòûº îéûíäàðäû îéíàòòûì», – äåï, áiðíåøå ½ëòòûº îéûíäàðäû áåðåäi.

1. «Á¸éãå àëó» îéûíû. Îéûíäû îéíàìàñ á½ðûí ñ½ðàºòàð áåðiëåäi:

à) ²àíäàé ½ëòòûº îéûíäàð áàð?

¸) Àòïåí îéíàëàòûí îéûí ò¾ðëåðií àòà.

á) Åë ð¸ìiçäåðií àòà.

Îñûíäàé ñ½ðàºòàðäàí êåéií ºèìà ºà¹àçäàð áåðiëåäi. ²àòòû ºà¹àç¹à æiï àðºûëû áåêiòiëãåí 2 àòïåí æàðûñàäû. Ìåæåäå åëiìiçäi» òóû ò½ðàäû. Ľðûñ ¸ði òåç îðûíäà¹àí îºóøû òóäû àëûï æå»iñêå æåòåäi.

2. ²ûç ºóó îéûíû. Àëäûìåí ñ½ðຠ- òàïñûðìàëàð áåðiëåäi. Ñîäàí êåéií àëäûìåí ºûç áàëà 1-òàïñûðìàíû îðûíäàó¹à êiðiñåäi, àðòûíøà åð áàëà îðûíäàé áàñòàéäû. Åãåð åð áàëà òàïñûðìàíû á½ðûí îðûíäàñà, îíäà ºûçäû ½ñòàï àë¹àí áîëûï åñåïòåëåäi. ²ûç áiðiíøi áîëñà, îíäà îë åð áàëà¹à æåòêiçáåé æå»iñêå æåòêåí áîëàäû.

3. Õàí òàëàïàé îéûíû. Á½ë îéûí¹à í¼ìiðëåíãåí àñûº àëûíàäû. ͼìiðãå áàéëàíûñòû àëäàí – àëà ¾ëåñòiðìåëi ºèìà ºà¹àçäàð äàéûíäàëàäû. Àñûº æåðãå øàøûëàäû, àë áàëàëàð òàëàïàéëàï àñûº àëàäû. Оºóøû¹à ºàé нөмірлі àñûº ò¾ññå, ñîë í¼ìiðãå ñ¸éêåñ êåëåòií ºèìà ºà¹àçäà¹û òàïñûðìàíû îðûíäàéäû. Êiì òåç, ¸ði ä½ðûñ îðûíäàñà, ñîë æå»iñêå æåòåäi.

4. Òå»ãå àëó îéûíû. Á½ë îéûíäû 2 çàòòû ñàëûñòûðó, îëàðäû» ½ºñàñòûºòàðû ìåí àéûðìàøûëûºòàðûн òàïòûðó òàïñûðìàëàðûí îðûíäàòó àðºûëû îéíàòó¹à áîëàäû. Àëäûìåí ñ½ðຠ- òàïñûðìà áåðiëåäi. µëòòûº òå»ãåìiçäi» ñóðåòi iëóëi ò½ðàäû. Åêi îºóøûíû» ºàéñûñû òàïñûðìàíû ä½ðûñ îðûíäàñà, ñîë ò¼ë òå»ãåìiçäi àëàäû.

5. Àðºàí òàðòó îéûíûíäà àëäûìåí îéûí¹à áàéëàíûñòû ñ½ðàºòàð áåðiëåäi. Òàºòà¹à àðºàí ñóðåòi iëiíåäi. Òàºûðûï áîéûíøà áåðiëãåí òàïñûðìàíû êiì ê¼ï îðûíäàñà, ñîë òîïòû» æå»iñêå æåòåòiíäiãi àéòûëàäû.

Ìiíå, îñû îéûíäàðäû îéíàòºàíäà, îºóøûëàðäà ¸ðåêåò ïàéäà áîëàäû, ¸ði ï¸íãå äåãåí ºûçû¹óøûëû¹û àðòàäû, ä¾íèå òàíûìû êå»åéåäi. Ѽçäiê ºîðû äàìèäû, áiëiìi ñàóàòòûëû¹û ê¾øåéåäi. Ѽéòiï, îºóøûëàðäû» îé-¼ðiñií îéûí àðºûëû äàìûòàìûç – äåéäi, Ñ.²àçèåâà.

Ñàáàºòû» òàºûðûáû: ѽð ê¼æåê. °.²î»ûðàòáàåâ

Ñàáàºòû» ìàºñàòû: à) Áiëiìäiê æà¹û. °»ãiìåні ì¸íåðëåï, îºó¹à äà¹äûëàíäûðó. Êåéiïêåðëåðãå ìiíåçäåìå áåðóãå, ¸»ãiìåíi» íåãiçãi èäåÿñûí àøó¹à, òàëäàó¹à ¾éðåòó.

¸) Ò¸ðáèåëiê æà¹û. Òàáè¹àòòû ñ¾þãå, à»-º½ñºà ºàìºîðëûº æàñàï, ê¾òóãå ò¸ðáèåëåó. °»ãiìå êåéiïêåði – Ѹðñåííi» iñ-¸ðåêåòií ¾ëãi åòiï ê¼ðñåòó.

á) Äàìûòóøûëûº æà¹û. Оºóøûëàðäû» ñ¼çäiê ºîðûí àðòòûðûï, ñ¼éëåó òiëií æåòiëäiðó.

Ñàáàºòû» áàðûñû: I. ѽðàº-æàóàï ¸äiñi àðºûëû ¾é òàïñûðìàñûí òåêñåðó.

II. Æà»à ñàáàº.

à) Êiðiñïå ¸»ãiìåäå ¾é ºîÿíäàðû ìåí ò¾ç ºîÿíäàðûн æ¸íå îëàðäû» ò¾ð-ò½ðïàòû, ºûëû¹û ò.á. ñàëûñòûðûëàäû. Ñóðåòòåði ê¼ðñåòiëåäi.

¸) «Øåøóií òàï» îéûíû. ²îÿí òóðàëû æ½ìáຠæàñûðûëàäû.

1) µçûí º½ëàºòû,

Ƹóäið ê¼çäi

Ìàìûº æ¾íäi.

2) Åêi æå»äåé º½ëà¹û

Òû» òà»äàï ò½ðàäû.

á) ̽¹àëiìíi» ¸»ãiìåíi ì¸íåðëåï îºóû.

â) κóøûëàðäû» ¸»ãiìåíi îºóû.

ã) «Àðºàí òàðòó» îéûíû àðºûëû ¸»ãiìå ìàçì½íûí îºóøûëàð ºàëàé ò¾ñiíãåíäiãií áàéºàó. Îë ¾øií ñûíûï åêi òîïºà á¼ëiíåäi. ̽¹àëiì ºîé¹àí ñ½ðàººà ºàé òîï ä½ðûñ, ê¼áiðåê æàóàï áåðñå, ñîë òîï æå»iìïàç àòàíàäû. Òàºòà¹à àëäàí – àëà àðºàí ñóðåòi ñàëûíàäû.

²îéûëàòûí ñ½ðàºòàð:

1. °»ãiìå íå òóðàëû?

2. °»ãiìåäåãi áàëàíû» àòû êiì?

3. Îë ºàéäàí êåëå æàòòû?

4. Îíû» ê¼çi íåãå ò¾ñòi?

5. Îë íåíi ê¼ðiï ºàëäû?

6. Ѹðñåí ê¼æåêòi ºàëàé ½ñòàäû?

7. ʼæåê ºàíäàé ê¾éäå åäi?

8. Ѹðñåí ê¼æåêòi ºàéäà àëûï êåëäi?

9. Áàëàëàð íåãå ì¸ç – ìåéðàì áîëûñòû?

10. Ѹðñåí ìåí áàëàëаð ê¼æåêêå ºàíäàé ºàìºîðëûº æàñàäû??

11. ʼæåê íåíi ñ¾éñiíiï æåéäi åêåí?

Åêi òîïºà á¼ëiíiï, «àðºàí òàðòó» îéûíûí îéíàó îºóøûëàðäû ½éûìøûëäûººà, òàïºûðëûººà ò¸ðáèåëåéäi. κûëûï îòûð¹àí ì¸òiííi» ìàçì½íûí ò¾ñiíóãå ì¾ìêiíäiê áåðåäi.

¹) «²ûç ºóó» îéûíû àðºûëû îºóøûëàðäû åïòiëiêêå, çåéiíäi áîëó¹à ò¸ðáèåëåéìiç. Àëäûí – àëà ò¼ìåíäåãi òàïñûðìàëàðäû îºóøûëàð¹à áåðiï ºîÿìûç.

1. ̸òiíнен ìåçãiëäi ñóðåòòåãåí æîëäû òàóûï îºû.

2. ʼæåêòi» ò¾ð – ò½ë¹àñûí ñóðåòòåãåí æîëäàðäû òàóûï îºû.

3. Ѹðñåí ê¼æåêêå ¾éøiêòi íåäåí æàñà¹àнûí àéòûï ê¼ð.

4. ²îÿííû» ê¼æåãi æåãåí ø¼ïòåðäi îºû.

5. Ѹðñåííi» ñ¼çäåðií ì¸òiííåí òàóûï îºû.

1 – òàïñûðìàíû ºûçäàðäû» áiðåói îðûíäàéäû. Êåëåñi òàïñûðìàíû ½ë áàëàëàðäû» áiðåói ì¸òiííåí òàóûï îºèäû. Àë 3,4,5 – òàïñûðìàíû ºûçäàðäû» íå ½ëäàðäû» ºàéñûñû á½ðûí ºîëûí ê¼òåðñå, ñîë îðûíäàéäû. Åãåð åð áàëà òàïñûðìàíû á½ðûí îðûíäàñà, îíäà ºûçäû ½ñòàï àë¹àí áîëûï åñåïòåëåäi. ²ûç áiðiíøi áîëñà, îíäà îë åð áàëà¹à æåòêiçáåé æå»iñêå æåòêåí áîëàäû.

ä) ĸïòåðìåí æ½ìûñ. Ìûíà ¾çiíäiëåðäi ä¸ïòåðãå æàçäûðó.

1. Òà» ºûëà»äàï àòûï, ò¾í ºàð໹ûñû ñåéiëå áàñòà¹àí åäi. ̽ðûí¹à æà»à ã¾ëäåãåí æèäå à¹àøòàðûíû» õîø èiñi êåëåäi.

2. Ò½ìñû¹û åøêiäåí ã¼ði àºá¼êåíãå ½ºñàñ. Æûðûº åðií. Òîéñà ºîñ òàíàóûíàí äåì àëûï, åнòiãiï æàòàäû. ²½ëàºòàðû òûì ½çûí.

å) Ѽçäiê æ½ìûñû.

åëå» - àëà»íàí – òà» àçàííàí, åðòå» åðòåäåí;

ºûëà»äàï – æà»àäàí ¹àíà ê¼ðiíiï, æà»à ¹àíà àòûï;

òàáàí æîë – áið êiñiëiê æîë;

ё) ʼðêåì ñ¼ç îðàëûìäàðûí òàóûï îºûòó æ¸íå îíû ¾éäå æàçûï àëûï, æàòòàóäû òàïñûðó;

òà» ºûëà»äàï

ò¾í ºàð໹ûñû ñåéiëå

õîø èiñi

ê¼çi æ¸óäiðåï

àÿ¹ûí ½øûìåí ìûñûºøà áàñûï êåëó

òûïûðëà¹àí ê¼æåêòi

ºóàíûø ºîéíûíà ñûéìàó

æ¾íiíå øà» æóûòïàéäû

ñû¹àëàï ºàðàó

áàñûí ºûëæèòûï øû¹àðó

øîºà»äàï

ºàðíû á½ëòèûï

æоíäàíûï ñåìiðå áàñòàäû.

III. ²îðûòûíäû.

IV. ¶éãå òàïñûðìà «Ñ½ð ê¼æåê» ì¸òiíiн ò¾ñiíiï îºûï êåëó.

Ñàáàºòû» òàºûðûáû: µð, òîºïຠ(Åðòåãi) 2 – ñûíûï.

Ñàáàºòû» ìàºñàòû:

Áiëiìäiëiê ìàºñàòû: Åðòåãiíi ò¾ñiíiï îºó¹à ò¼ñåëäiðó. Åðòåãiãå ò¸í åðåêøåëiêòåð òóðàëû ò¾ñiíiêòåðií êå»åéòó.

Äàìûòóøûëûº ìàºñàòû: Òië áàéëû¹ûí àðòòûðó, îºó¹à ºûçû¹óøûëûºòàðûí òóäûðó.

Ò¸ðáèåëiê ìàºñàòû: Àäàëäûººà, ñûïàéûëûººà ò¸ðáèåëåó. ²èÿëäàðûí øû»äàó.

Ñàáàºòû» ê¼ðíåêтiëiãi: åðòåãi òóðàëû ñþæåòòi ñóðåòòåð, æåêå ñóðåòòåð.

Ñàáàºòû» ¸äiñi: ñ½ðຠ- æàóàï ¸äiñi, ýâðèñòèêàëûº ¸äiñ.

Ñàáàºòû» áàðûñû: ̽¹àëiì åðòåãi êåéiïêåðëåði òóðàëû «æàóàáûí òàï» ½ëòòûº îéûíûí îéíàòàäû.

ƽìáàºòàð

²àðà ñèûðûì ºàðàï ò½ð

²ûçûë ñèûðûì æàëàï ò½ð

(²àçàí, îò)

Áið í¸ðñå iøi ºóûñ, ñûðòû òîìïàº

Áîëàäû äåíåñiíäå ¾ø-ò¼ðò º½ëàº

(²àçàí)

Êiøêåíå ¹àíà áîéû áàð,

Àéíàëäûðûï êèãåí òîíû áàð.

(²îé)

Åêi êiñi ºàðàóûë ºàðàéäû,

Áið êiñi ø¼ïøåê òåðåäi.

(Ò¾éåíi» ¼ðêåøi, åðíi)

Åðòåãiíi îºûìàñ á½ðûí «Ê¼êïàð» îéûíûíû» øàðòûí ò¾ñiíäiðåäi. Îéûí 2 – àéíàëûìíàí ò½ðàäû. 1 – àéíàëûìäà åðòåãi ìàçì½íû áîéûíøà áåðiëãåí ñ½ðàºòàð¹à àòòûëû æiãiòòåð æàóàï áåðói êåðåê. Ľðûñ æàóàïòàí êåéií ê¼êïàð àëûíàäû.

«µð òîºïົ åðòåãiñií îºó.

̽¹àëiì åðòåãiíi ì¸íåðëåï îºûï áåðåäi.

Åðòåãiíi áàëàëàð ¼ç áåòiíøå îºèäû.

κóøûëàðäàí åðòåãi ìàçì½íû áîéûíøà ñ½ðàºòàð¹à æàóàï àëûíûï, êiòàïòàí òàóûï îºó òàïñûðûëàäû.

• Åðòåãiäåãi øàë ìåí êåìïið ºàëàé ¼ìið ñ¾ðiïòi?

• ²àç øàë¹à íå àéòàäû, îºûï áåði»äåð.

• Áið æûë ¼òêåí ñî» øàë íå iñòåìåêøi áîëàäû?

• Êåëå æàòûï íåëåðäi ê¼ðåäi?

• Ò¾éåøiäåí íå äåï ñ½ðà¹àíûí òàóûï îºû»äàð.

• Øàë íå îéëàéäû?

• Øàë òà¹û íåãå êåçiãåäi?

• Øàë ìåí ºîéøû áàëàíû» ñ¼éëåñêåí æåðií îºû»äàð.

• Øàë ²àçáàéäû» àóûëûíà êåëiï íå ñ½ðàéäû?

• Øàë æîëäà êiìäåðãå êåçäåñåäi?

• Áàëàëàð øàë¹à íå äåéäi?

• Øàëäû» áàëàëàð¹à àéòºàíûí îºû»äàð.

• Áàëàëàðäû» íå iñòåãåíií îºû»äàð.

• Øàëäû» ¾éiíå àïàð¹àí ºàçàíû ºàíäàé áîëàäû?

• ²àçáàé øàë¹à åíäi íå áåðåäi?

• Áàëàëàð øàë¹à íå äåéäi?

• Øàëäû» áàëàëàð¹à àéòºàíûí îºû»äàð.

• Áàëàëàðäû» æàñà¹àí ºûëû¹ûí îºû»äàð.

• Øàëäû» ¾éiíå àïàð¹àí åñåãi àëòûí º½ñûï áåðå ìå?

• Åíäi ²àçáàé øàë¹à íå áåðåäi?

• Áàëàëàð øàë¹à íå äåéäi?

• Øàëäû» áàëàëàð¹à àéòºàíûí îºû»äàð.

• Áàëàëàðäû» íå iñòåãåíií îºû»äàð.

• Øàë áàëàëàðäаí «ïiñ ºàçàíûí», «º½ñ åñåãií» ºàëàé ºàéòàðûï àëàäû?

• Øàëäû ºàíäàé àäàì äåñåê áîëàäû?

• Îíû ºàé iñiíåí áiëäi»äåð?

• Øàë ²àçáàéäû» áåðãåí ä¾íèåñiíå èå áîëó ¾øií íå iñòåãåíi ä½ðûñ åäi?

• Àë áàáàëàð ºàíäàé?

9. Îñû áàëàëàðäû» æàñà¹àí ºûëû¹ûíà ºàíäàé áà¹à áåðåð åäi»äåð?

10. Åãåð äå ²àçáàé øàë «ïiñ ºàçàíû», «º½ñ åñåãi», «½ð òîºïà¹ûìåí» ñåíäåðãå êåçäåññå íå iñòåð åäi»äåð?

Åðòåãiíi ð¼ëãå á¼ëiï îºûòºàí êåéií, «Ê¼êïàð» îéûíûíû» 2 – àéíàëûìû áàñòàëàäû. ²àé òîï åðòåãi ìàçì½íûíà æîñïàðäû ä½ðûñ º½ðñà, ñîë òîï ê¼ìáåãå ê¼êïàðäû 1 – áîï àïàðûï òàñòàï, æå»iñêå æåòåäi.

Ñîäàí ñî» åðòåãiíi» ìàçì½íûí æîñïàð áîéûíøà ¸»ãiìåëåó. Iñêå àñûðûëàäû.

Æîñïàð

1. Øàë ìåí êåìïiðäi» ¼ìiði.

2. Øàëäû» ºàçáåí òiëäåñói.

3. Ïiñ, ºàçàíûì.

4. ²½ñ, åñåãiì.

5. µð òîºïà¹ûì.

Îéûí.

Îéûííû» òàºûðûáû: «Ñàëûñòûð: Á½ë ºàëàé?»

Îéûííû» øàðòû: áàëàëàð¹à åðòåãiäåãi ²àçáàéäû» ºàçàíûí, åñåãií, òîºïà¹ûí, ¼ìiðäåãi ºàçàí, åñåê, òîºïàºïåí ñàëûñòûðûï àéòºûçó:

²àçáàéäû» ºàçàíû: ²àçàí:

Á½ë ñèºûðëû ºàçàí. «Ïiñ, ºàçàíûì, ïiñ» äåñå, ¸ð ò¾ðëi òàìຠïiñiðåäi. ²àçáàéäû» åñåãi: Б½ë åðåêøå åñåê. «²½ñ, åñåãiì, º½ñ» äåñå, àëòûí º½ñàäû. ²àçáàéäû» òîºïà¹û: Á½ë æàíû áàð òîºïàº. «µð, òîºïà¹ûì, ½ð» äåñå, ½ðà æ¼íåëåäi.

Á½ë ûäûñ. ιàí òàìຠïiñiðiëåäi. Åñåê: Á½ë - ¾é õàéóàíàòû. Àäàìäàð îíû ê¼ëiê ðåòiíäå Ïàéäàëàíàäû. Òîºïàº: Á½ë ò½ðìûñºà ºàæåòòi º½ðàë. Îíû áið í¸ðñåíi ºà¹ó, ½ðó, ñî¹ó ¾øií ºîëäàíàäû.

²îðûòûíäû

Îéûí – îºóøûëàðäû» íåãiçãi iñ - ¸ðåêåòòåðiíi» áið ò¾ði. Ñàáàºòà¹û îéûí àðºûëû îºóøûëàð áiëiìií øû»äàï îé-¼ðiñií êå»åéòåäi.

µëòòûº ýëåìåíòi áàð äèäàêòèêàëûº îéûííû» ¼ç ìàºñàòû æîñïàðû, ò¸ðáèåëiê, áiëiìäiëiê ì¸íi, æ¾ðãiçiëó åðåêøåëiãi áîëàäû. ̽íäàé îéûí àðºûëû îºóøû òåç îéëàó¹à, òàïºûðëûººà ¾éðåíåäi. κóøûíû» æàñ åðåêøåëiãi åñêåðiëå îòûðûï àðíàéû ½éûìäàñòûðûë¹àí îéûí áàëàíû» àºûëûí, ä¾íèåòàíûìûí êå»åéòåäi, ìiíåç - º½ëºûí, åðiê – æiãåðií ºàëûïòàñòûðàäû æ¸íå äå ñàá຺à äåãåí ºûçû¹óøûëû¹ûí àðòòûðàäû.

Äåìåê, 2 – ñûíûïòà¹û «Àíà òiëi» ñàáàºòàðûíäà ½ëòòûº îéûíäàðäà ºîëäàíó îºóøûëàðäû» ½ëòòûº ñåçiìií îÿòûï, ñ¼çäiê ºîðûí ìîëàéòó¹à, áiëiìií òåðå»äåòóãå æàºñû ¸ñåðií òèãiçåäi.

Áàñºà äèäàêòèêàëûº îéûíäàð ñèÿºòû ½ëòòûº îéûí îºóøûëàðäû» øû¹àðìàøûëûº áåëñåíäiëiãií àðòòûðó º½ðàëû ºûçìåòií àòºàðàäû.

Ïàéäàëàíыл¹àí ¸äåáèåòòåð òiçiìi

1. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» Êîíñòèòóöèÿñû Àëìàòû, 1995æ.

2. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñûíû» Áiëiì çà»û Àëìàòû, 1995æ.

3. ²àçàºñòàí Ðåñïóáëèêàñû áàñòàóûø áiëiìiíi» ìåìëåêåòòiê ñòàíäàðòû, Àëìàòû, ÐÁÊ 1998æ.

4. Æàëïû áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» îºó áà¹äàðëàìàñû (1-4 ñûíûïòàð), Àëìàòû, ÐÁÊ 1997æ.

5. Æàëïû îðòà áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» 2-4 ñûíûïòàðûíà àðíàë¹àí ¸äåáèåòòiê îºó áà¹äàðëàìàëàðû, Àëìàòû, ÐÎÍÄ 2003æ.

6. Æ.Á.²îÿíáàåâ, Ð.Ì.²îÿíáàåâ Ïåäàãîãèêà Àëìàòû, 2000æ.

7. Áåðæàíîâ ²., Ìóñèí Ñ., Ïåäàãîãèêà òàðèõû, Àëìàòû, «Ìåêòåï» 1972æ.

8. Ò¼òåíàåâ Á. ²àçàºòû» ½ëòòûº îéûíäàðû «²àçàºñòàí» 1978æ.

9. Å.Ñà¹ûíäûºîâ ²àçàºòû» ½ëòòûº îéûíäàðû, Àëìàòû «Ðàóàí», 1991æ.

10. Ñ.µçàºáàåâà Òàìûðû òåðå» ò¸ðáèå Àëìàòû, «Áiëiì» 1995æ.

11. Ñ.Ðàõìåòîâà, Ï.Æàìàíº½ëîâà, Á.²àáàòàåâà Àíà òiëi Æàëïû áiëiì áåðåòií ìåêòåïòi» 2 – ñûíûáûíà àðíàë¹àí îºóëûº Àëìàòû, Àòàì½ðà, 1998æ.

12. °.Òàáûëäèåâ Õàëûº òà¹ûëûìû, Àëìàòû «²àçຠóíèâåðñèòåòi», 1992æ.

13. Ñ.²àçèåâà κóøûëàðäû» îé-¼ðiñií äàìûòó // Áàñòàóûø ìåêòåï, 2003æ. № 1

14. Ï.ͽ¹ìàíîâà Ñàáàºòà «Ê¼êïàð» îéûíûí ïàéäàëàíó // Áàñòàóûø ìåêòåï, 2000æ. № 2 42-áåò.

1 Жалпы білім беретін мектептің оқу бағдарламасы (1-4 сыныптар), 4-бет, Алматы, 1997.

2 Е.Сағындықов Қазақтың ұлттық ойындары. Алматы: Рауан, 1991 жыл, 14-бет.