Рабочая тетрадь по развитию речи на крымскотатарском языке

ДЖАНЛЫ ТИЛИМ

2 СЫНЫФ

_________________________________________________________

_____________________________________________________

____________________________________________________

____________________________________________________

АНА ТИЛИНДЕН НУТУКЪ ИНКИШАФЫ ИЧЮН

ИШ ДЕФТЕРИ

-1-

КЕЛИШКЕН СЁЗЛЕРНИ САЙЛАМАГЪА ОГРЕНЕМ

1. Ресимлерге бакъ. Оларны тенъештир.

Ким? Не? суаллерге джевап берген сёзлерни биринджи я да экинджи ресимге келиштирип икяе тизмеге мумкюнми? Оны яз.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Ким? Не? суалларге джевап берген сёзлерни тек биринджи ресимге

келиштирип икяе тизмеге мумкюнми? Оны яз.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-2-

Ким? Не? суалларге джевап берген сёзлерни тек экинджи ресимге келиштирип икяе тизмеге мумкюнми? Оны яз.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. Ресимлерге бакъ. Ашагъы метинни окъу.

Таныш олайыкъ - бу ………….. . Онынъ ……………………… къулагъы,

…………. …………. териси, ……………. къуйругъы бар. ………………. -…………….. ……………. копектир. Табиаты ………………………. .

Люк я да Пират акъкъында лаф кете. Агъзавий келишкен сёзлернен метинни толдур. Сен эки метин тиздинъ: бириси - Люк,

Дигери - Пират акъкъында. Ярдымджы сёзлерни къуллан.

Ярдымджи сёзлер: Люк, Пират, яш, шенъ, балабан дегиль, къыскъа, акъыллы, къарт, узун, гурь, балабан, джанлы, юваш.

-3-

Бегенген метинни яз.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. Метинни окъу.

Аланда олгъан вакъиа

Куньлерден бир кунь орман аланчыкъкъа айванчыкъ чыкъты. Онынъ гурь джыллы къаверенки териси, кичкене къара козьлери, кичкене къулакълары ве къуйругъы бар эди.

Башта __________ кескин тырначыкъларынен ерни къазып, лезетли тамырчыкъ тапып ашады. Сонъ ахлап корьди. _____________ терекке минеджек олып йыкъылды. _________ пек агъыртты, ве анасыны къыдырмагъа чапты.

Метинде насыл айван акъкъында айтыла? Нечюн? Исбатла. Агъзавий шекильде келишкен сёзлерни къой. Толу метинни окъу.

1. Кирпи акъкъында айтылсын деп, 3-юнджи вазифеде олгъан метинни денъиштир. Ярдымджы сёзлерни къуллан: кирпи, тикенли инечиклер, мантарлы кутюк, кутюкке минди. Денъиштирген метиннинъ сонъки 3 джумлесини яз.

__________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-4-

1. Ресимге бакъ. Ашадаки метинни окъу. Метин ресимге келишеми?

Язда тыйнакъта

Папий балачыкъларын тыйнакъкъа алып кельди. (шаймы?) Мына о яваш сувгъа чомды. (шаймы?) Балачыкълары да онынъ артындан чомдылар. (шаймы?) Бакъаларгъа исе мында кельмеге керекмей - олар мында яшайлар. (Шаймы?) олар яхшы учалар ве ялдайлар. (шаймы?) Тыйнакъта шенъ ола. Папийчиклер бакъылдай, бакъалар исе вакъылдайлар! (шаймы?)

Не япты? Суальге берген сёзлерни ярдымджы сёзлернен ресимге келиштирип денъештир. Сёзлерни джумлеге яз.

Папий тыйнакъкъа балачыкъларыны ______________________ . О яваш сувгъа ___________________ . Папийчиклер артындан ______________. Бакъаларгъа исе мында кельмеге керекмей - олар мында яшайлар. Олар яхшы ялдамагъа ве __________________ билелер. Тыйнакъта шенъ ола. Папийчиклер _______________, бакъалар исе ______________________!

Ярдыиджы сёзлер: чомалар, вакъылдай, бакъылдай, ялдады, ялдадылар, алып кельди.

-5-

РЕСИМГЕ ЭСАСЛАНЫП ДЖУМЛЕ ТИЗМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Ресимге бакъ.

Ресимле эсасланып ойле джумлелер тизмек мумкюн.

Къызчыкъ ресим япа.

Къызчыкъ тавускъушнынъ ресимини япа.

Къызчыкъ альбомда тавускъушнынъ ресимини япа.

Къызчыкъ альбомда къарандашларнен тавускъушнынъ ресимини япа.

Джумленинъ къайсы бири толу мундериджени косьтере. Астыны сыз.

1. Тёпедеки вазифеге эсасланып, джумлени янъы сёзлернен толдур

Сансарлар сычрайлар.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-6-

1. Ресимлерни тенъештир. Астында язылгъан джумлени окъу.

Аювчыкъ ювуна.

Ресимлерге келиштирип эки джумле яз. Берилген джумлени ярдымджы сёзлернен толдур ве яз.

_________________________________________________________________________________________________________________________________

Ярдымджы сёзлер: кичкене, ошлу, къаверенки, беяз,; сыджакъ яз куню; аязлы къыш куню; орман озенинде; сувукъ сувда.

1. Ресимлерге бакъ. Ашадаки джумлелерни окъу. Къайсы бири толу мундериджени анълата.

• Бир кунь эв бикеси маса устюне къаймакъ къалдырды. Айнеджи мышыкъ оны абайлады.

• Мен мындам!

-7-

• Мышыкъ пенджереден ашханеге кирип, бутюн къаймакъны ашады.

• Лезетли къаймакъ!

• Мышыкъ маса устюнде кичкене къушчыкъны къалдырды. Бельки эв бикеси, къушчыкъ къаймакъны ашады, деп беллер.

• Сабийчик, текран мында отурып тур!

• Эв бикеси къайтып кельгенде, бош гугюмни ве къушчыкъны корип шашты.

• Мен насыл акъкъыллы мышыгъым!

-8-

1. Метинге келиштирип 2-3 дане бири-биринен багълы джумле яз.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. Ресимлерге бакъ. Эр бирин астында джумле язки, онъа серлева олсун ве мундереджесини анълатсын.

_________________________________________________________________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________

-9-

МЕТИНЛЕРНИ ТОЛДУРМАГЪА ОГРЕНЕМ

1. Ресимге бакъ. Ашагъы джумлелерни окъу.

• Мышыкъ скемле устюнде ята эди. Мышыкъ баласы кобелекнен ойнай. Мышыкъ баласын артындан сейир эте.

• Гузель яз куню. Шефкъатлы кунеш парылдай. Дюльбер сары мышыкъ кобелекнен ойнагъан баласын артындан сейир эте.

Къайсы метиннинъ мундериджесини бегенесиз? Нечюн?

1. Окъу.

Тильки юва янында ята. Онынъ тилькичиклери ойнайлар. Тильки оларны сейир эте.

Къайсы йыл мевсиминде бу вакъиа олды? Тилькичиклер насыл? Агъзавий метинни толдур. Метиннинъ ресимини яп.

-10-

1. Ресимге бакъ. Ашадаки метинни окъу.

Филь

Айванат багъчасында филь яшай. Фильнинъ балабан мейданы бар. Мейданында бассейн де бар.

Метин толу фикирни анълатамы? Агъзавий янъы джумлелернен метинни толдур.

1. Экинджи сыныф талабелери ойле метинлер тиздилер.

• Базар куню Найле анасынен айванат багъчасына бардылар. Анда Найленинъ севгилиси - къарт мереметли филь яшай. Онынъ ады Раджа. Сыджакъ куньлери оны балабан бассейнде ювундырылар. Раджа хортумнен сув толдурып озюне сув къыя. Кейфи яшхы олса, адамларгъа да сув сепкелей. Ойле этип балаларны шенълендире.

• Базар куню Найле анасынен айванат багъчасында олдылар. Анда Найленинъ севгилиси Раджа адлы филь бар. Раджа бассейнде ювунмагъа севе. О, хортумынен сув толдурып, устюне къыя. Пек сыджакъ олгъанда, Раджа инсанларгъа да сыджакъ деп беллей, шунынъ ичюн оларгъа да сув сепкелей.

Меним де айванат багъчасында севгилигим бар - Тоша адлы сув айгъыры. О, ялдамагъа ве сувгъа чоммагъа биле. Шунынъ ичюн мен эр вакъыт онъа беяз отьмек алып барам.

-11-

Метинлерни тенъештир. Талебелернинъ къайсы бири севгилиси акъкъында метин тизди. Сенинъ де севген айванынъ бармы? О акъкъында айтып бер.

1. Ресимге бакъ. Онда не тасвирленген? Олар не япалар? Ашадаки метинни окъу.

Язда орманда

Яз. Орман озени. Ана-аюв балыкъ тута. Кичкене ошлу аювчыкъ татлы ахудутыны ашай.

Бу метинни толу деп саймагъа оламы? Агъзавий метинни янъы джумлелернен толдур. Тизген метинни яз.

______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-12-

МЕТИНДЕ ОЛГЪАН ХАТАЛАРНЫ ТЮЗЕТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Окъу. Нечюн къалабалыкъ олды?

Орманда ягъмур. Кимдир балабан къампа тюбюнде сакълангъан. Тавшанчыкъ ювадан чыкъмай. Тильки къувушта джевиз кемире. Сансар къарт чамнынъ артында яшына. Сыгъын баласынен дерья ялысында бакъылдай. Бакъалар къырмыскъа ювасынынъ кирювлерини япып, кунеш чыкъкъаныны беклейлер.

На сыл догъру? Икяе эт.

1. Окъу. Шаймы?

Тавшан

Озь ювасына орман аланчыкътан тавшан кече. (Шаймы?) Кузьде тавшанларгъа аш тапмагъа къыйын. (Шаймы?) Ер астына къонузлар, кесерткилер сакъландылар, йыланлар томарландылар. (Шаймы?) Ахмакъ бакъаларны да тапмасы къыйын. (Шаймы?)

Ачыкъ кузь куньлери эмексевер тавшан озюне джыллы юва азырлай. (Шаймы?) Гедже-куньдюз къарт кутюкнинъ тюбюне о къуругъан япракълар ве йымшакъ дагъ ёсуны ташый - къышлыкъ тёшек азырлай. (Шаймы?)

-13-

Тез вакъыттан сонъ тавшан узун къыш юкъладжакъ. (Шаймы?) Башкъа орманда о къонуз, йылан ве сычанларны къыдырып юрьмеджек. (Шаймы?)

Къыш келир, ювасыны терен къар кутюги япаджакъ. (Шаймы?) Кутюк тюбюнде, ёргъан астында киби, тавшангъа джыллы ве онъайтлы. (Шаймы?)

(И.Соколов-Микитовдан)

Метинни окъу. Тавшан сёзюни кирпи сёзнен денъештир. Энди эписи догърумы?

1. Метинни окъу.

Сансарлар

Орманда сансарлар орсенлешелер. Сансарлар джыйгъан мантарларны къуругъан пытакъларгъа асалар. Тез вакътында сансарлар къырмызы антерлерни кок джыллы топчыкъларгъа денъештирерлир. Сансарлар гурь наратлар, терен къувушларда къышлайлар.

Сансар сёзюни ненен денъиштирмек мумкюн? Оларны яз.

_________________________________________________________________________________

Сансар сёзюни башкъа сёзнен денъиштирип, метинни кочюрип яз.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-14-

1. Окъу. Джумлелернинъ догъру сырасыны ракъамларнен бельгеле

Елькъанат къайда ёкъ ола?

______ Елькъанатнынъ джыллы тончыгъы да ёкъ.

______ Ве елькъанат терен къобада яшынды.

______ Ана къайда къаза!

______ Елькъанатта не бар?

______ Шунынъ ичюн о юкъугъа далмай.

______ Сувутса къайда яшынмакъ мумкюн?

______ Бутюн гедже кобелеклер ве чиркийлер сувукътан яшындылар.

_____ Анда къарлы, аязлы олмай.

(Н.Сладковдан)

1. Окъу. Багълы метин олмакъ ичюн, абзацларны насыл ерлештирмек керек? Ракъамларнен бельгиле.

Борсукълар

	Ана балаларны ювагъа яшындырып, бир якъкъа кетти.
	Бильгениме коре, айванлар явруларыны яхшы бакъалар ве къазагъа огърашсалар, оларны къутаралар. Мен Виталий Бианкининъ икяесини окъугъан эдим. Анда къаравул копек тавшанчыкъны къорчалап, оны копек джесаретине огрете эди. Икяенинъ серлевасы «Котекленген янчыкъ». Орманджы къартбабам бир вакъияны айтып берген эди.
	Борсукъ яврулары ешиль от ве джыллы кунешке къувана эдилер. Олар шенъ ойнап куреше эдилер. Анасы исе янларында отурып сейир эте. Бирден пытакъ чатлады. Ана - борсукъ чевре-четке дикъкъатнен бакъты. О хавфлы олгъаныны онълады.
	Сыджакъ яз куню эди. Ана - борсукъ явруларыны ювадан чыкъарды.

- 15 -

МЕТИНГЕ ПЛАН ТИЗМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Метинни окъу. Метиннинъ баш, эсас къысмы ве сонъуны бельгиле.

Пардош - хырсыз

Язда биз озен яныда яшай эдик. Эр гедже пардош келе эди. О бизнинъ балыкъ, эт, къаймакъ ве отьмегимизни хырсызлагъан ичюн, биз онъа Хырсыз лагъабыны къойдыкъ.

Биз оны бир ай девамында тутаджакъ олдыкъ, амма беджералмаджыкъ. Бир кунь пардош тутылды. О эвге тар арадан кирди, амма чыкъалмады. Биз эски балыкъ агъыны къойып, беклемеге башладыкъ.

Амма пардош чыкъмай эди. О токътамай кескин багъыра эди. Не япаджагъымызны бильмей эдик.

Сонъ биз къомшу огълангъа пардошны чыкъармагъа чагъырдыкъ. О, йипке балыкъ багълады ве арагъа макъазгъа ташлады.

Улув токътады. Биз къырст эшиттик. Пардош балыкъ ашамагъа башлады. Огълан йипни тартты. Бир дакъкъадан пардошнынъ башыны корьдик.

Огълан пардошны елькесинден тутты. Биз Хырсызны эвге кирсетип ашаттыкъ. Шу куньден башлап, Хырсыз эвимизде яшап башлады ве бир шей хырсызламай эди.

(К.Паустовскийден)

Бу метинге ойле планлар тизмек мумкюн:

1. Пардаш - хырсыз 1) Пардош - хырсыз

2. Пардошны туттыкъ 2) Паодошны туталмаймыз

3. Пардош бизнен яшамагъа 3) Пардош тутылды!

къалды ве хырсызлыкъны 4) Магъаздан пардошны насыл

базгечти. чыкъарайыкъ?

5) Огъланнынъ айнеджилиги

6) Пардош бизнен яшай.

Насыл план икяе япмагъа ярдымджы олур?

-16-

1. Метинни окъу. Къарандаш ярдымынен метинни учь къысымгъа боль.

Тильки

Терен юва ичинде кичкене тилькичиклер догъды. Сокъур, тишсиз, къыскъа терили.

Эки афтадан сонъ, тилькичиклернинъ козьлери ачылды ве тишлери чыкъып башлады. Амма юва ичи къарандыкъ себебинден бир шей корюнмей эди. Бир кунь ана-тильки яврулурыны юва ичинден чыкъырып, юмшакъ от устюне къойды.

тилькичиклер ильк кере дюньяны корьдилер. Кунеш чырагъы козьлерине урды ве олар козюни юмдылар. Сонъ яваш оларны ачып башладылар.

Этраф насыл дюльбер: чевре-чет ем-ешиль, от юмшакъ, чечеклер сары! Кунеш тилькичиклерни къыздырып башлады. Олар шенълендилер.

Ана-тильки эр кунь яврулурыны ювадан чыкъарып башлады. Яларында отурып, сейир эте эди. О дикъкъатнен бакъа, балалары исе ойнаша, бир бирини къувалай эдилер. Бир ят давуш эшитсе, ана балаларыны тез ювагъа кирсете эди.

(А.Бострыйдан)

Меитннинъ мундереджесине келишсин деп, планны ракъамларнен бельгиле.

План

____ Сокъур тилькичиклер

____ Тилькичиклернинъ козьлери ачылды.

____ Тилькичиклер ильк кере ювадан чкъты

____ Кезентилер

-17-

Метинни окъу.

Ушан

Мен койнинъ четинде яшай эдим. Куньлерден бир кунь кузьде мен орман ёлчыгъынен къайта эдим. Бутюн ер сары япракънен орьтюльген эди. Олар аякъ астында къалын юмшакъ килим олып ята ве аякъ тюбюнде шытырдай эди.

Бирден япракълар арасында бир къара шей абайладым. Мен инкейдим ве тавшанчыкъны корьдим. Къолума алдым, амма о элимде къалтырап башлады, лякин къачмагъа истемей эдим.

Эки ай кечти. Тавшан осьти. Мен Ушан деп лагъап къойдым.

Ушандан гъайры эвде къарт пардош Васька ве авджы копек Джек яшай эдилер. Васьканен Джек дост эди. Олар бир чанакътан яшай ве берабер юкълай эдилер.

Ушаннен де лоар достлаштылар. Акъшамлары берабер сыджакъ оджакъ янында отура эдилер.

(Г.Скребицкийден)

Метинге план тертип эт ве яз.

План

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-18-

РЕСИМ ВЕ ЯРДЫМДЖЫ МАТЕРИАЛЛАР ЯРДЫМЫНЕН

МЕТИННИ ИКЯЕ ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Метинни окъу.

Дюньяда фильчик яшай эди

Дюньяда фильчик яшай эди.

О пек яхшы фильчик эди. Бир беля: ким оладжагъын, не япаджагъыны бильмей эди. Бир кунь пенджере алдында отурып, ойланды…

Бир кунь ягъмур ягъып башлады.

-У-у!- пенджере янында фильчикни корип, сылакъ тилькичик айтты. - Насыл къулакълы! Ойле къулакънен шемсие олмагъа мумкюн!

Фильчик къуванды ве шемсие олды. Тилькичиклер, тавшанчыкълар, кирпичиклер балабан къулакъ тюбюнде яшына эди.

Амма ягъмур токътады, ве фильчик кене гъамланды. Энди ким олар экенмен? О кене пенджере янында отурып гъамланды.

Пенджере янындан тавшанчыкъ кечти.

- О-о-о! насыл узун бурун! - фильчикке тавшан айтты.-Сен фискиге ошайсынъ!

Мераметли фильчик къуванды ве фиски олды. О, чечек, от, тереклерни суварды. Эр бир шейни суварып олгъандан сонъ, о гъамланды…

Кунеш къонды, йылдызлар янды. Гедже кельди.

Кирпичиклер, тилькичиклер, тавшанчыкълар юкъламагъа яттылар. Тек фильчик юкълап оламай эди: тюшюнджеге далды - ким олар экеним?

Бирден о атешни корьди.

«Янгъын!» - деди фильчик. Акъылына кельди: мен фиски олгъан эдим. Озенге чапып, чокъча сув толдурып, учь комюрчикни се янгъан кутюкни сондурды.

Саба айванлар уянгъандан сонъ, фильчикке япкъан ишине минетдарлыкъ бильдирип, орман янгъынджы этип къойдылар.

(Г.Цыферовдан)

-19-

Нечюн фильчик чокъ гъамлы юре эди? Ким онъа шемсие олмагъа айтты? Тавшанчыкъ не олмаъа теклиф эти? Насыл фильчик орман ягъыджысы олды?

1. Метинни даа бир кере окъу ве ресимлерге эсасланып икяе эт.

-20-

3. Ярдымджы сездернен къулланып, фильчик акъкъында икяе эт

Фильчик яшай эди	Не япмагъа бильмей эди	Отура ве тюшюне эди
Куньлердне бир кунь ягъмур ягъды	Сувлангъан тилькичик	Балабан шемсие олды
Фильчик кене гъамланды	Тавшанчыкъ кече эди	Фильчик фиски олды
Фильчик кене гъамланды	Гедже олды	Янгъын
Озенге чапты	Янгъынны сондурды	Айванлар уянды ве орман янгъынджы олып къойдылар

4.Икяе япылгъан метинни окъу ве оригинал метиннен тенъештир

Дюньяда фильчик яшай эди

Дюньяда фильчик яшай эди. О, ким оладжагъыны, не япаджагъыны бильмей эди. Шунынъ ичюн пенджере алдында отурып, ойлана эди.

Бир кунь ягъмур ягъып башлады. Фильчикнинъ эви янындан сылакъ тилькичик кечти. О, онынъ балабан къулакъларыны корип айтты:

- Насыл къулакълы! Ойле къулакънен шемсие олмагъа мумкюн!

Фильчик къуванды ве балабан шемсие олды. Тилькичиклер, тавшанчыкълар, кирпичиклер балабан къулакъ тюбюнде яшындылар.

Амма ягъмур токътады, ве фильчик кене гъамланды. Энди ким олар экенмен? О кене пенджере янында отурып гъамланды.

Пенджере янындан тавшанчыкъ кечти.

- О-о-о! насыл дюльбер узун бурун! - фильчикке тавшан айтты.-Сен фискиге ошайсынъ!

Мераметли фильчик къуванды ве фиски олды. О, чечек, от, тереклерни суварды. Эр бир шейни суварып олгъандан сонъ, о гъамланды…

Гедже кельди. Кирпичиклер, тилькичиклер, тавшанчыкълар юкъламагъа яттылар. Тек фильчик юкълап оламай эди: тюшюнджеге далды - ким олар экеним?

-21-

Бирден о атешни корьди.

Янгъын башлангъанына къуванды. Акъылына кельди: мен фиски олгъан эдим. Озенге чапып, хортумнен чокъча сув толдурып, янгъынны сондурды.

Саба айванлар уянгъандан сонъ, фильчикке япкъан ишине минетдарлыкъ бильдирип, орман янгъынджы этип къойдылар.

(Г.Цыферовдан)

5.Метинни плангъа эсаслансанъ, икяе япмагъа къолай. Шу масалны плагъа эсасланып айтып бер.

План

1. Гъалы фильчик

2. Фильчик шемсие олды

3. Фильчик фиски олды

4. Фильчик кене гъамланды

5. Фильчик янгъынны сондырды

6. Айванлар орманянгъынджы деп сайладылар

-22-

ЯРДЫМДЖЫ СЁЗЛЕР ВЕ ПЛАНГЪА ЭСАСЛАНЫП

МЕТИННИ ИКЯЕ ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Метинни окъу

Тавшанчыкъ ве Клеопатра

Куньлерде бир кунь кузьде Сервер агъа тавшанчыкъны тапып, Клеопатра адлы къаравул копекнинъ янынна къойды. Копекнинъ исе кочелеклерини исе достларына даркъатты.

Клеопатра ящикни янына якъынлашты, амма кочелеклернинъ ериде кичкене айванчыкъ отура ве копек киби къокъуй. О, тавшанчыкъны баласы деп биллеп, онъа сиеклер ташып башлады. Тавшанчыкъ ойле ашны ашамай эди, шунынъ ичюн Сервер агъа онъа сют ве къапыста алып келе эди. Клеопатра оны сюен ашамагъа огретмеди, амма копек айнеджилегини огретти.

Клеопатра саибининъ эвин янына бир копекни якъынлаштырмай эди. Оларнынъ къаршына ачувлы олып чыкъа эди. Тавшанчыкъ да ящиктен чыкъып ойле япа эди. Ойле япкъандан соъ, бутю къомшу копеклери тавшанчыкътан къоркъып башладылар.

Шай этип, Клеопатра ве тавшанчыкъ бир къач афта яшадылар. Амма бир кунь дивар тюбюнден чыкъып, ормангъа къачты.

(В.Бианкиден)

1. Джедвельни толдур, Метинни икяе эт.

План	Ярдымджы сёзлер

-23-

МЕТИН-ТАСВИРНИ ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Ресимге бакъ. Метинни окъу.

Борсукъчыкъ

Бир кунь ана сепет кетирди ве диван устюне къойды.

Сепетнинъ ичинден къара бурунлы узун алд къысмы, ялтыравукъ козьчиклер ве пек кичкене къулачыкълар корюнди. Айванчыкънынъ алд къысмы зевкълы эди: тёпе ве аша ягъы ок тюсте, ортасындан бурундан къулакъ тарафкъа кенъ къара ёлакълар созула эди. Бирден къарасанъ - айванчыкъ маска кийге дерсинъ. Тончыгъы ачыкъ кумюш тюсте, аякъларында къара чызмачыкълар ве къара къолчакълар кийсетильген.

(Г.Скребицкийден)

Суаллерге джевап язынъыз

1. Борсукъчыкънынъ алд къысмы насыл?

____________________________________________________________________________________________________________________________

1. Бурну насыл? Козьчиклери? Къулакълары?

1. Кенъ къара ёлачыкълар неге ошайлар?

________________________________________________________________________________________________________________

Даа насыл суаллер метинге къоймакъ мумкюн?

________________________________________________________________________________________________________________

-24-

1. Ресимге бакъ. Тюбюнде олгъан метинлерни окъу.

…Бир кунь къышта мен тилькини раст кетирдим. Мен ильк кере оны ойле якъы корьдим. Онынъ тончыгъы атеш киби яна эди! Темиз акъ чевреде атеш олып корюне эди…

(А.Дорохинден)

Тилькининъ тишлери кескин, алд къысмы инджи;тоны пуфсал, алтын; кокрегинде беяз елек, бойнузда исе акъ галстук.

(К.Ушинскийден)

Метинлернен къулланып, джеввельни толдур.

План	Ярдымджы сёзлер
Тилькининъ алд къысмы
Тишлери
Тоны
Тону неге ошай

План, ресим, ярдымджы сёзлерге къулланып агъзавий тильки акъкъында тасвир – метинни тиз.

-25-

1. Ресимге бакъ. Ашадаки метинни окъу. Ярдымджы сёзлернен къулланып керикли сёзлернен метинни толдур.

Бэр

Къара йылтыравукъ далгъалар киби Бэр устюнде агъыр бай тон ята эди. _________________ къуйругъы яваш къыбырдай эди. Кенъ кокректе ____________ жабонен _____________ йылдыз дюльберлеше эди. _____________ тишлерини косьтерсе, насыл джессюр олса да пыса эди. Амма энъ дюльбери - косьлери. Олар _________ ве ____________ эди.

(И.Бабичтен)

Ярдымджы сёзлер: акъ, балабан, акъкъыллы, пувсал, салтанатлы (роскошный), басиретли (проницательный).

1. Сансарнен тасвирленген ресимге бакъ. Тасвирлев метинни тизмек ичюн план тертип эт ве яз.

План

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-26-

РЕСИМГЕ ЭСАСЛАНЫП МЕТИН ТИЗМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. 27 саифеде олгъан ресимге бакъ да, «Орманда эрте кузь» метинни тиз.

Метинни тизмек ичюн плангъа эсасланмакъ керек. Даа бир кере дикъкъатнен ресимге бакъ. Башта не акъкъында икяе этерсинъ. О планынъ биринджи къысымы олур. Сонъ е акъкъыда айтарсынъ, оны да яз. Керекли ярдымджы сёзлерни да яз.

План	Ярдымджы сёзлер

1. План ве ярдымджы сёзлерге эсасланып, икяе эт.

1. Ресимге эсасланып, 3-4 бири биринен багълангъан джумле яз

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-27-

-28-

ДИАЛОГ ТИЗМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Ресимге бакъ. Сен къызлар арасында буюгисинъ. Кичкене къызларгъа анълатмакъ керегинъ, къуш баласыы олмагъа олмагъаныны. Оны санъа ашадаки метин ярдымджы олур.

Къуш ве айванларгъа дост ол!

Язда орманда тавшанчыкъларны, кирпичиклерни, сансарчыкъларны раст кетирмек мумкюн. Базы вакътында балалар оларны тутып ярдым этемен деп эвлерине алып кетелер. Амма айванчыкълар олелер, чюкки оларгъа керекли ашны бермейлер.

Кичкее орман балаларыны эвге алмагъа олмай! Биль: кирпи яда сансар озь баласыны ич бир вакъыт ташламаз. Балабан айванлар инсанлардан яшыммагъа яхшы билелер, шунынъ ичюн биз оларны корьмеймиз. Балачыкълары исе даа огренмегенлер.

Орманда яшагъанларны тиймесенъ о вакъытта сен оларнынъ досту олурсынъ!

Джумлелерни тизгенде, ярдымджы джумлелерге эсаслан.

Къуш бабасыны алмагъа олмай, чюнки……..

Эген сен ювадан къунчыкъны алып эвге кетирсенъ, о олер, чюнки….

-29-

2. Диалогны окъу. Къузларнынъ япкъанына фикиринъни айт.

- Мераба, Найле!

- Мераба, Айше!

- Бу не?

- Бу – тавшанчыкъ. Базар куню дагъда раатлангъанда, мен оны таптым.

- Не ичюн сен оны олдынъ, аджынмадынъмы?

- Нечюн аджыйым? Онъа яхшы, мен онъа аш берем.

- оны кезмеге джиберейик,

- Джиберейик. Вай, о батакъкъа сычрады. О чырайсыз. Манъа кереги ёкъ!

- Мумкюн олса мен оны алайым?

- санъа о не керек?

- Сокъакъта къалдырмагъа олмай. Къышта о осе ве мен оны дагъгъа алып йиберерим.

3.Диалогны окъу. Субеттен бирин не олгъан экен?

- Селям алейкум. Нариман агъа!

-Алейкум селям, Юнус. Кир ичери.

-Вай, кучелеклер! Сыйпаласам оламы?

-Сыйпала.

-Бирисини алсам оламы?

-эльбет, сайлап ал.

_Мына бу.

- яхшы, текран осьсюн, сонъ алырсынъ. Аанъдан сора.

- Не вакъыт алсам ола?

- Учь афтадан сонъ.

(Ю.Яковлевден)

Бу вакъия не олып битер эди. Учь афтадан сонъ къараманлар арасында насыл субет олар экен?

-30-

1. Багълы диалог олсун деп джумлелерни ракъамла.

	Къара къаргъа?
	Мераба, Лиля!
	Алиме, къара къаркъанъны корьсем мумкюнми?
	Алиме, нечюн сен чокъ куньден берли кезмеге чыкъмайсынъ?
	Онен сен не япаджакъсынъ?
	Мераба, Алиме!
	Кеттик.
	Билесинъми, Лиля, учь кунь эвеля пенджереме къара къаргъа учып кирди.
	Эльбет, ола. Эвиме кель.
	Къышта о бизнен яшаджакъ. Анамнен беребер онъа къафес ясадыкъ. Баарьде паркке йибереджем.
	Догъру. Къара къаргъалар джыллы ерлерге учып кеттилер, амма бунысы нечюндир къалгъан.

1. Ресимге бакъ. Диалаг тиз.

1. Ресимге диалог тиз. Балагъа анълат, яманлыкъ япкъаныны.

-31-

АЯТЫМДА ОЛГЪАН ВАКЪИЯ АКЪКЪЫНДА

ИКЯЕ ТИЗМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Ресимге бакъ. Огълан анасынен къайда кезе. Сен айванат багъчасында кезмеге севесинъми? Ильк кере айванат багъчасында олгъанынъны икяе эт.

1. Айванат багъчасында кезенти - пек мераклы иш. Базылары оны чокъ арызлайлар ве икяе этелер. Генадий Снегирёвнинъ «Къашыкъъкуш» (пеликан) икяесини окъу ве план тиз.

Къашакъкъуш

Мен даа сабий экенде анамнен берабер айванат багъчасына бардыкъ. Анам манъа отьмек алып берди.

-Айванларны ашатырсынъ,-деди.

Мен отьмек парчаларынен бутюн айванларны ашатып чыкътым.

Деве озь парчасыны ашады, элимни къокълады - тоймагъандайын, амма мен онъа башкъа бермедим, чюнкю къалгъанларгъа етмез.

-32-

Бир парчасыны аювгъа ташладым. О исе кошеде яткъан еринден къыбырдамады. Мен онъа:

-Аюв, аша!-деп къычырдым.

О башкъа янына ятты ве эшитмеди.

Къалгъан отьмекни де айванларгъа даркъаттым, тек отьмек къаттысы къалды.

- Эвге къайтайыкъ, айванлар болдурды ве юкъладжакълар, - деди анам.

Биз чыкъыш тарафкъа ёл алдыкъ.

-Анам, мумкюн ми отьмек къаттысыны къашыкъкъушкъа берейик,-дедим мен.

Къашыкъкъушлар голь яныда яшай эдилер.

Тез чап, мен сени мында беклерим, - деди анам.

Къашакъкъушларгъа барсам, олар юкълай эдилер. Ялы янында топлашып, башларыны къанат тюбюне яшындырдылар.

Тек бир данеси юкъламай эди. Терек янында турып къанатларыны темизлей эди. Гъагъасы балабан, козьлери кичкене ве айнеджи.

Пармакълыкънынъ арасындан мен онъа отьмекни узаттым.

-Тез аша, мени анам беклей, - деп къычырдым.

Къашыкъкъуш ювунмасыны токътатты, отьмекке бакъты, яваш якъынлашты ве бирден чокъуды. Мен етиштиралмадым, о отьмекни къолумнен берабер тутты.

Мен къычырдым, о къолумны йиберди, гъагъасыны тёпеге котерди ве отьмекни ютты.

Мен ъколума бакътым, о сыдырылгъан эди. Къуш отьмекни къолумнен берабер ашаджакъ олды.

-Сен не турасынъ, тез яныма кель! - къычырды анам.

Къашыкъкъуш терек артына яшынды.

-Отьмекни бердинъми? - сорады анам.

-Бердим, - джевап бердим мен.

- Джебинъде не бар?

- Бир шей.

-33-

Мен, анам корьмесин деп, сыдырылгъан къолумны джебиме тыкътым.

Биз эвге кельдик. Анам къолумны корьмеди, мен де онъа бир шей айтмадым.

Бу метинде нени бегендинъ?

1. Айванат багъасына баргъанынъны плангъа эсасланып икяе тиз.

План

1)Айванат багъчасына къачан бардынъ?

2)Анда кимнен бардынъ?

3)Айванларгъа аш азырладынъмы?

4) Насыл айванларнен таныш олдынъ?

5)Насыл айванны зияде бегендинъ? Нечюн?

Икяене ресим яп.

-34-

ОЗЬ ФИКИРИМНИ АЙТМАГЪА ОГРЕНЕМ

1. Метинни окъу.

Бир тюрлю

Эки дост къызлар Сание ве Васфие бар эдилер. Экиси кичкене, ал янакълы, айдын сачлы эдилер. Экисини аналары бирдей кийиндире эди.

Къызлар бир сыныфта окъуй эдилер. Бирдей баал ала эдилер. Эр кеске биз бир тюрлю дей эдилер.

Куньлерден бир кунь Сание анасына макътанды. Энди олар бир тюрлю дегиль, Васфие учь алды.

-Сен ярамай окъуп башладынъ! - ана гъамланып айтты.

Сание шашты: учьни Васфие алды. Ана анълатты: Васфие хасталанды, шунынъ ичюн учь алды. Сание исе къуванды. Бу себептен арамай олды.

(Н.Чабаевскийден)

Сен Саниенинъ анасынен разысынъмы? Озь фикринъни анълат.

1. Метинни окъу

Корюшюв

Куньлерден бир кунь балалар дере четинден кече эдилер. Чевресинда чам вн наратлар осе эди. Бирден дереден савускъан учып кечти ве теляшланды. Оны не теляшландырды?

Балалар дереге бакъып башладылар. Тюбюнде йыкългъан наратнынъ тамырлар арасында ювадан тилькичиклер чыкъа эди. Олар беш дане эдилер. Олар уфакъ эди. Сабийчиклер ойнаша, тишлей, бир бирини тута эдилер. Анасы корюнды. Агъызында аш бар эди.

Балалар деренинъ янындан кеттилер. Не керек ана ве явруларыны къоркъуздырмагъа. Айвалар тыч ашасынлар.

-35-

Балаларнынъ арекетине озь фикиринъни айт. Оны ойле айтмакъ мумкюн:

• Меним фикирим дже, балалар догъру яптылар, чюнки къычыргъан олсалар, олар тилькинен явруларыны къоркъуздырар эдилер.

• Меним фмкиримдже, балалар пек мераметли ве джанлы табиаткъа олар дикъкъатнен бакъалар.

• Балалар – машалла! Ме де ойле япар эдим.

1. Метии окъу. Балаларнынъ арекетине фикиринъи айт. Метинге серлева къой ве яз.

_________________________________________________________

Велинен Мемет озен ялысында балыкъ тута эдилер. Бирден чалылыр къыбырдады, ве сув янына балабан лось якъынлашты. О, сув ичип тойгъандан сонъ, башыны орман тарафкъа айландырды. Чалылыр арасындан кичкене лось баласы чыкъты. О сув ичине кипип, ичип башлады. Шу ань огъланлар лаф этип башладылар.

Ана-лось къоркъты ве сувгъа атылды. Яврусы артындан ялдады. Ана къаршы ялыгъа чыкъты, баласы исе сув астындан корюнмей эди. О сувгъа батты.

Вели онъа ялдап кетти. Янына кельген сонъ, явруны башыны котерди. Мемет исе ярдымгъа чакъырып башлады.

Бала давушларына башкъа балыкъ туткъан балалар чапып кельдилер. Олар лось баласыны балыкъ агъындан къутардылар. Къутарылгъан лось орман тарафкъа къачты. Анда оны анасы беклей эди.

1. Окъу. Багълы метин олсун деп, абзацларны догъру сыранен къой.

-36-

Балалар ярдым эттилер

	Амма насыл муджесе? Сув устюнден пичен черени ялдап кете эди. О ялы янына якъынлашты. Оны балалар къайыкъларнен еми кетирдилер.
	Мен де балаларнынъ ериМен де балаларнынъ еринде олг\ан олсам, ойле япар эдим.
	Ат ахыры озен ялысында тура эди. Баарь кельди, озен сувы ялылардан чыкъып ёлны басты. Ат ахырынынъ мейданчыгъы адагъа ошады.
	Ат балалары гъамлана эди, аякъларынен ерни ура эди. Къарт атчы не чпмагъа бильмей эди. Айванларны ненен ашатайым? Печен битти, амма черенлер узакъ аланларда къалды.

1. Метинни окъу. Балаларнынъ арекетине озь фикиринъни айт.

Ормандаки вакъия

Бир кунь Юнуснен Мемет орман ёлынен кете эди.

Бирден савускъанлар бакъыршты. Аланчыкъта ана-тавшан орсенлей эди, онынъ янында эсе эки савускъан уча эди. Тавшан оларны ог панджаларынен ураджакъ ола эди.

Балалар якъынлашты. Тавшан ормангъа къачып кетти. Савускъанлар да учып кетти.

Ерде чукъурчыкънынъ ичинде балалар тавшанчыкъны корьдилер. Олар тавшанчыкъны чалылар астына алып кеттилер. О тарафта ана – тавшан яшынды. Ана баласыны анда мытлакъ тапар.

(Г.Скребицкийден)

Меним фикиримдже ________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-37-

ИШ МАТЕРИАЛЛАР

ДЖУМЛЕ УСТЮНДЕ ЧАЛЫШМАГЪА ОГРЕНЕМ

1. Джумлени эки сёзгедже къыскъарт

Нюмюне: Чечекке балабан сары кобелек къонды.

Чечекке сары кобелек къонды.

Чечекке кобелек къонды.

Кобелек къонды.

Бакъаяпракънынъ устюнде балабан ешиль чегертки отура.

____________________________________________________

1. Джумлени янъы сёзлернен толдур.

Нюмюне: Емиш къызара.

Отлар арасында емиш къызара.

Отлар арасында къокъулы емиш къызара.

Ешиль отлар арасында къокъулы емиш къызара.

Бульбуль уянды.

_______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

1. Думледе бир сёзни денъештир.

Нюмюне: Кичкене бузавчыкъ тогъайда отлай.

Къара бузавчыкъ тогъайда отлай.

Ошлу бузавчыкъ тогъайда отлай.

Кичкене улакъ тогъайда отлай.

Кичкене тайчыкъ тогъайда отлай.

Кичкене домузчыкъ тогъайда отлай. (Шай я да ёкъ)

Эв бикеси чипчелер тюй септи.

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-38-

ДЖУМЛЕЛЕРНИ ЭКИ СЁЗГЕДЖЕ КЪЫСКЪАРТАМ. ДЖУМЛЕРДЕ СЁЗЛЕРИ ДЕНЪИШТИРЕМ ВЕ ЕРЛЕРИНИ АЛМАШТЫРАМ.

Яз

Булутлар арасыдан кунешчик кульди.

Тереклеринъ тёпесинден кунеш корюнди.

_____________________________________________________________

Бирден ягъмур тамчылары япракълар устюнлен урып башлады.

_____________________________________________________________

Озен устюнде туман дагъылды.

_____________________________________________________________

Озен устюнде кок къушагъы янды.

_____________________________________________________________

Ормангъа акъшам кельди.

_____________________________________________________________

Терек артыларына кунеш яшынды.

_____________________________________________________________

Танъ кокте йылдызлар сёнди.

_____________________________________________________________

Булутлардан сыкъ-сыкъ ири ягъмур ягъды.

_____________________________________________________________

Ягъмур тамчылары ерге тюше.

_____________________________________________________________

-39-

Кокте тюрлю тюслю кок къушагъы ерлешти.

_____________________________________________________________

Тереклернинъ артына къызыл кунеш тыгъырды.

____________________________________________________________

Тогъайлыкъта алтын балкъурт болдурмайып чалыша.

______________________________________________________________

Чалылар арасына тавшанчыкъ яшынды.

_____________________________________________________________

Татлы емишлернен аювчыкълар ашамагъа севелер.

_______________________________________________________________

Геджелери елькъанат кезентиге чыкъа.

Эвимизде кирпичик яшай эди.

_______________________________________________________________

Куньлерден бир кунь бизге сансарчыкъны багъышладылар.

Кузь

Кузь кунеши сылакъ ерни ярыкълата.

________________________________________________________________

Кок булутнынъ артындан кунеш бакъты.

_______________________________________________________________

-40-

Кузь кок булутларнен кокни къаплады.

_______________________________________________________________

Орманкъа акъшам тез келип чыкъа.

________________________________________________________________

Алчакъ акъшамлы кунеш терек артына яшынды.

_______________________________________________________________

Булутлы ава чокъ куньлер олды.

_______________________________________________________________

Озь ювасындан къоркъакъ тавчан чапып чыкъты.

_______________________________________________________________

Сыджакъ улькелерге къушлар учып кете.

_______________________________________________________________

Кийик гъазлар узакъ ёлгъа азырланалар.

_______________________________________________________________

Къыш

Ерни къар къалын ёргъгъаннен къаплады.

_______________________________________________________________

Туман арасындан кунеш уяна.

_______________________________________________________________

-41-

Узакъ орманнынъ артындан яваш кунеш чыкъаятыр.

________________________________________________________________

Сувукъ кок тюбюнден беяз тереклер башларыны эгильткенлер.

________________________________________________________________

Ормангъа сувукъ февраль кельди.

_______________________________________________________________

Шималь тарафтан аязлы ель эсти.

_______________________________________________________________

Къышлы орманда ач къашкъырлар ырылдап юрелер.

________________________________________________________________

Баарь

Дерьяда балабан джамышлар (полынья) пейда олды.

________________________________________________________________

Мектеп пенджерелерине парлакъ кунеш бакъа.

_______________________________________________________________

Орманда шенъ чокърачыкъчыкъ шырылдады.

_______________________________________________________________

Баарь кунешчиги шевкъатлы къыздыра.

_______________________________________________________________

Джыллы баарь куньлери кельди.

________________________________________________________________

-42-

Къуру байырларда от ешиллене.

Отнен берабер бириджи чечеклер де осип чыкъты.

________________________________________________________________

Къыш юкъусындан дереклер уянды.

_______________________________________________________________

Тереклерде къокъулу япышкъакъ бурьлер пейда олдылар.

_______________________________________________________________

Акъкъайын устюнде сыгърчыкъ юва янында сыгъырчыкъ отура.

________________________________________________________________

Къарт кутюк ичинде къышлыкъ одалар бошады.

-43-

ДЖУМЛЕНЕ ЯНЪЫ СЁЗЛЕРНЕН ТОЛДУРАМ

Яз

Кунеш кульди.

________________________________________________________________Кунешчик бакъты.

________________________________________________________________

Кок къушагъы янды.

________________________________________________________________

Акъшам олды.

_______________________________________________________________

Йылдызлар сёнди.

_______________________________________________________________

Кунеш яшынды.

_______________________________________________________________

Кузь

Кунеш парылдай.

_______________________________________________________________

Кунеш бакъты.

________________________________________________________________

Кунеш яшынды.

________________________________________________________________

-44-

Къушлар учып кетелер.

_______________________________________________________________

Къыш

Къар ягъа.

________________________________________________________________

Кунеш уяна.

________________________________________________________________

Кунеш чыкъа.

_______________________________________________________________

Ель эсти.

________________________________________________________________

Къашкъырлар ырылдап юрелер.

________________________________________________________________

Баарь

Джамышлар (полынья) пейда олды.

______________________________________________________________

Кунеш йылтырай.

_______________________________________________________________

Ирмачыкъ (ручей) шырылдай.

_______________________________________________________________

Кунеш къыздыра.

_______________________________________________________________

-45-

Отлар сип чыкъты.

________________________________________________________________

Чечеклер осип чыкъты.

_______________________________________________________________

Тереклер уянды.

________________________________________________________________

-46-

РЕСИМЛЕРГЕ ЭСАСЛАНЫП МЕТИН ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

Ресимлерге бакъ. Эр бирине серлева къой. Эр бир ресимге агъзавий метин тиз. 2-4 бири биринен багълы джумле яз.

1-инджи вазифе

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-47-

2-нджи вазифе

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3-юнджи вазифе

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

-48-

РЕСИМГЕ ЭСАСЛАНЫП ДИАЛОГ ТИЗМЕГЕ ОГРЕНЕМ

Ресимлерге диалог тиз

1-инджи вазифе

2-нджи вазифе

-49-

МУНДЕРИДЖЕ

Келишкен сёзлерни сайламагъа огренем………………………………………………1

Ресимге эсасланып джумле тизмеге огренем………………………………………5

Метинлерни толдурмагъа огренем………………………………………………………….9

Метинде олгъан хаталарны тюзетмеге огренем………………………………..…12

Метинге план тизмеге огренем……………………………………………………………….15

Ресим ве ярдымджы материал ярдымынен метинни икяе этмеге огренем………………………………………………………………………………….18

Ярдымджы сёзлер ве плангъа эсасланып метинни икяе этмеге огренем…………………………………………………………………22

Метин-тасвирни тертип этмеге огренем…………………………………………….….23

Ресимге эсасланып метин тизмеге огренем…………………………………………..26

Диалог тизмеге огренем……………………………………………………………………………28

Аятымда олгъан вакъия акъкъында икяе этмеге огренем…………………………………………………………………………………………..31

Озь фикиримни айтмагъа огренем…………………………………………………………34

Иш материаллар…………………………………………………………………………………………37