Материал для развития речи на крымскотатарском языке 4 класс

Данная работа создана для уроков развития речи в школах с углубленным изучением крымскотатарского языка. Каждый следующий урок связан с предыдущим. На каждом уроке предусмотрены как задания по образцу, так и творческие. Имеет место и межпредметные связи. Так же предусмотрены резервные задания, расположеные в конце рабочей тетради.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«материал для развития речи на крымскотатарском языке 4 класс »

ДЖАНЛЫ ТИЛИМ

4 СЫНЫФ

______________________________________________________________________________________________________________

_____________________________________________________

____________________________________________________

АНА ТИЛИНДЕН НУТУКЪ ИНКИШАФЫ ИЧЮН

ИШ ДЕФТЕРИ

- 1 –

БОЗУЛГЪАН ДЖУМЛЕ ВЕ МЕТИНЛЕРНИ

ЯНЪЫДАН ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Окъу. Джумлени буюк арифнен язылгъан сёзден башлап, бозулгъан метинни тертип эт. Метиннинъ чешитини тайинле (икяе, тасвирлев я да муляаза).

Зеэрли мантарлар

ягъмурдан, пейда ола, кузьде, сонъ, Язда, чокъ, ве, мантарлар.

зеэрли, ашалгъан союна, ошай, Чокъусы, мантарлар

теджрибели, айырып, Атта, мантарджылар, аламайлар, оларны.

ичинде туталар, Мантарнынъ, ичюн, хавфлы, мадделер, чокъусы, инсан, чюнки, зарарлы, олар.

- 2 -

Окъу. Джумлелернинъ сонъуны тап. Эр бир джумледе биринджи сёзюнинъ астыны сыз. Метиннинъ чешитини бельгиле.

Ягъмурдан сонъ чокъ мантарлар пейда олды нарат тюбюнде акъ мантарлар осе оларнынъ семиз аякълары ве къою кестане тюсте къалпачыкълары бар орман аланчыкъларында нарат мантарлары (рыжики) тёкюльдилер олар джийрен тюстелер ве яхшы корюнелер узакъта акъкъайынлар ве титрек къавал акъкъайын астында - акъкъайын мантарлар ве титрек къавал мантарлар

(Н. Павловадан)

Муляаза метинни окъу. Къысымлары тертипнен язылгъанмы? Догъру тертипке къой ве метинни яз. Серлева къойып, яз.

Мына насыл худжур бу мантарлар - къурт мантары!

Мына, от арасында беяз томалакълар сакълангъан. Бу - къурт мантары. Олар ягъмурдан сонъ пейда олалар. Адамлар оларны джыймайлар, ве мантарлар пек тез вакъыт ичинде бурюшик томарчыкъларгъа чевириле.

Сенинъ фикринъдже, эр бир мантарнынъ аягъы ве къалпагъы бармы? Екъ, ондай дегиль.

(Ю. Дмитриевден)

- 3 -

Бир талебе китаптан мантарлар акъкъында метинлер кочюрип язды. Лякин ашыкъып, о, мантарлар акъкъында эки метинни къарыштырды. Окъу, не олды. Базы джумлелер чибин мантары акъкъында, дигерлери - титрек къавал мантарлары акъкъында. «Чибин мантар» метинге келишкен джумлелерни язып ал.

О узакътан корюне. Оны корьмек къолай дегиль. Юксек акъ аякъ устюнде къызыллы-акълы тамгъалы къалпагъы бар. Чокъусы титрек къавалнынъ тюбюнде осе, онынъ къалпагъы тюшкен портакъал-къызыл япракълар тюсюне ошай. Дюльбер ве ярашыкъ. Оны узьмеге истейсинъ. Титрек къавалнынъ тюбюнде ____________

_______________ осе. Мантар ондай козьге корюнсе, онда бир шей бар! Яхшы, яшамагъа ярагъан мантар отлар арасында сакълана. Буны - лютфен, ма, ал!

Ёкъ, чибин мантарыны сепетиме къоймайым! Сен - зеэрли мантарсынъ!

(Ю. Дмитриевден)

Чибин мантары

4 -

ЯЗЫ ШЕКИЛЬДЕ МЕТИННИНЪ СУАЛЛЕРИНЕ ДЖЕВАП БЕРМЕГЕ ОГРЕНЕМ

Метинни окъу.

Бурундукъ

Орман айванлары ве къушлары кедр джевизлерини пек севе ве оларны къышлыкъ азырлайлар.

Хусусан бурундукъ тырыша. О, сансаргъа ошай, лякин уфакъча, ве аркъасында беш къара ёлачыгъы бар.

Мен оны ильк корьгенимде, кедр карпасинасында ким отургъаныны анълап оламадым - ёлакълы миндерчикке ошай! Карпасина ельден саллана, амма бурундукъ къоркъмай, тек джевизлернен шытырдай. Онынъ джеплери ёкъ, шунынъ ичюн джевизлерни янакълары артыны толдура да, ювасына алып кетмеге тырыша.

Мени корьди, сёгюнди, бир шейге мырылданды: озь ёлунънен кете бер, ишиме кедер этме; къыш узун, шимди азырланмасам - ач къалырым!

Мен исе кетмейип турам, тюшюнем: «Бакъайым, къайда джевизлерни алып кетер экен. Яшагъан ерини билерим». Амма бурундукъ эвини корьсетмеге истемей, далда отура, панджачыкъларыны къурсакъ устюне къоюп, кеткенимни беклей.

Мен четке кечтим - бурундукъ ерге тюшти ве ёкъ олды. Мен онынъ къайда киргенини корьмей къалдым.

Бурундукъны хавфсызлыкъкъа аюв огретти: келе, бурундукънынъ ювасыны къаза ве джевизлернинъ эписини ашап кете. Мына, шу себептен бурундукълар озь ювасыны эр кестен сакълайлар.

(С. Баруздинден)

Метиннинъ чешитини бельгиле. Метинде тасвирлевни тап. Метинде муляаза бармы?

- 5 -

Язы шекильде суаллерге джевап бер.

Бурундукъны тасвир эт.

О нени ашамагъа севе?

Бурундукъны не хавфлыкъны бильмеге огретти?

Метинни окъу.

Хырсызчыкъ

Ачыкъ кузь сабасы эди. Сервер дагъ ёлунен ашыкъмай кете эди.

Тюневин о чокъ мантар топлагъан эди. Мантарнынъ эписи сепетине сыгъмагъаны себептен, огъланчыкъ къалгъан мантарларны къарт чамнынъ тюбюне обалап къалдырды, ве устюни ешиль ёсуннен япты.

Мына таныш чамым! Бирден тынчлыкъны бир шей кемирген сансарнынъ давушы бозды. Сервер къатып къалды. Чамнынъ тюбюнде, тюневин къалдыргъан мантарларнынъ янында джийрен сансарны абайлады. Ог панджачыкъларында о беяз мантарны тута эди.

Сервер тюшюнджелерге далды. Аякъларын тюбюнде чам карпасинасы къырсылдады. Шу вакътында джийрен от киби зыпкъын айванчыкъ чамнынъ тюбюнден тёпеге минип къачты.

- 6 -

Сервер топлангъан обасына бакъты ве агъызы ачылып къалды - топламнынъ еринде эки русула (сыроежка) ята эди.

Терекнинъ тёпесинде сансар мартарларны къурутмакъ ичюн асып къойгъан эди. Огъланчыкъ кулюмсиреп тазе мантарларны топламакъ ичюн акъкъайынлыкъкъа ёл тутты.

( А.Рыжовдан)

Язы шекильде суаллерге джевап бер.

Сервер мантарларны къайда обалап къойды?

Тынчлыкъны не бозды?

Ог панджаларда сансар не тута эди?

Мантарлар къайда къура эди?

7 -

МЕТИН - ТАЛИМАТ ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Окъу. Бу парча насыл масалдан алынгъан? Муэллифи ким? Метин-талиматны текрарла.

- Терек устюне мин, тёпесинде къувуш бар. Къувуш ичине кирип, энъ тюбюне тюш. Ашада узун ерасты ёлу корерсинъ. Анда пек ярыкъ - гедже-куньдюз бинъ чыракъ яна. Бурулмагъан ёлнен кетебер. Сонъуна еткенсин, учь къапу корерсинъ. Эр бир къапунынъ анахтары бар. Анахтарны бур, къапу ачылыр. Биринджи одада балабан сандыкъ тура, сандыкъ устюнде копек отура. Копекнинъ козьлери эки тепсиге ошай. Ама сен къоркъма. Мен санъа сантрач оглюгим берерим, оны ерге тёше ве копекни тут. Туткъан сонъ оглюкке ора. Энди сандыкъны ачсанъ да ола. Истеген къадар акъча ал…

2. Тюшюн, бир аджайип орманда тылсымлы терек осе. Онынъ емишинден перилер тылсымлы ичимликлер япалар. Ойле ичимликни азырламакъ ичюн талиматны тертип эт. Планнен къуллан.

План

1. Тылсымлы емишлерни къайсы вакътында джыймакъ керек.

2. Ичимликке не къадар емиш керек? Олар насыл тюсте олмакъ керек?

3. Насыл этип ве не вакътында ичимликни азырламакъ керек?

4. Тылсымлы ичимликни азырлагъанда арекет тарзы насыл олмакъ керек?

5. Насыл этип ве не вакъытта ичимликни къулланмакъ керек?

6. Насыл этип ве къайда оны сакъламакъ керек?

- 8 -

Буратино бирден байымагъа истеди, о Карло –бабасына куртка аладжакъ эди. Карабас-Барабас бергенини, Алиса-тильки алдатып Буратинонынъ алтынларыны аладжакъ эди. Буратино, унутмайым деп, эписини язды, амма базы сёзлерини унутты. Ярдымджы сёзлерни къулланып, Буратиногъа ярдым эт.

Акъмакълар Мемлекетинде тылсымлы___________________ бар. Онынъ ады Муджизе Тарласы. Бу тарлада _______________ къаз, учь кере «Крекс, пекс, Фекс» айт, чукъурчыкъкъа _____________ къой, устюнден _________________ сеп, яхшы сувар ве юкъла. Сабагъа чукъурдан буюк ____________ осип чыкъар, _____________________ ерине алтынлар асылып турар.

Ярдымджы сёзлер: туз, алтын, чукъур, ернен, терек, тарла, япракъ

- 9 -

РЕСИМ РЕПРОДУКЦИЯСЫНЕН КЪУЛЛАНЫП,

ТАСВИРЛЕВ МЕТИННИ ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. И.И.Левитаннынъ «Алтын кузь» ренкли репродукциясына дикъкъатнен

бакъынъыз.

План ве плангъа ашагъы берильген ярдымджы джумлелерни окъу.

Къайсы бири мундереджесини толу бильдире?

План

1. Алтын кузьнинъ биринджи куньлери.

2. Кок ве ава.

3. Тереклер.

4. Озен.

5. Ресимден теэссурат.

Ярдымджы джумлелер

1. а) Бу эсерде Левитан алтын кузьнинъ биринджи куньлеринде табиат парлакъ дюльберликке кийингенини корьсетмеге истеди. Ресимге бакъкъанда, джыллы алтынгъа ве сувукъ кокнинъ мавылыгъына комюлесин.

Б) Бу ресимде Левитан алтын кузьни тасвирледи.

2. а) Кузь авасы шеффафлы. О буллюр киби. Кок темиз ве ачыкъ.

Б) Кок темиз, ава шеффафлы.

3. а) Ачыкъ кокнинъ мавылыгъына тереклернинъ алтыны шенъ яна. Тереклер энъ дюльбер урбаларыны кийгенлер.

Б) Тереклер энъ дюльбер урбаларыны кийгенлер.

4. а) Озен кузьде сувукъ олып корюне. О, юкълагъангъа ошай. Онынъ тюсюнде ачыкъ тамгъаларнен мушмолланынъ къырмызы япракълары къаткъан.

Б) Озеннинъ суву сувукъ олды.

5. а)Гъалиба алтын кузь мевсими бир аньде токътады. Амма о, кечкен сонъ, табиат солмагъа башлар. Кузь озь укъкъугъына кирди: отлар тюслерини джойды ве тереклер кунешли кийимлернен сагълыкълашаджакъ. Шу вакъытта шенъ симфониянынъ ерине гъамлы ноталар келеджек.

- 10 -

б) Гъалиба, табиат дюльберлигини джоймагъа азырлана. Шунынъ ичюн гъамлана.

3. И.И.Левитаннынъ «Алтын кузь» ресимине тасвирлев инша яз.

Ярдымджы джумлелернен къуллансанъ да ола

____________________________________________

________________________________________

_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

- 11 -

ИНСАННЫНЪ ТЫШ КЪЫЯФЕТИНИ ТАСВИРЛЕВ. МЕТИН ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Ресимлерге бакъ. Масал къараманларынынъ тасвирлевини окъу.

Акъшам, балалар ятаяткъанда, Оле-Лукойе келе. О, дюльбер кейинген: устюндеки йипек къафтан ондайын дюльбер ки, - эм мавы, эм къырмызы, эм ешиль тюсте ола. Къолтукъларынынъ астында эки шемсие: бириси - ренкли, оны о гедже яхшы балалар устюнде ача, шунынъ ичюн олар тюшюнде тылсымлы масаллар корелер; экинджиси исе - адий, - оны яман балаларнынъ устюнде ача, ве олар ич тюш корьмейлер.
Пенджерелер артында къар данелери айлана эдилер. Бириси, балабанджа сою, чечек чёлмегининъ четине тюшип, осип башлады, ве къадынгъа чевирильди. Къадын беяз тюльге орангъан; тюлю исе миллион къар данечиклерден орюльген олса керек. О пек дюльбер эди, лякин озю ялтыравукъ буздан экен. О, джанлы эди! Козьлери эки йылдыз киби ялтырай, амма оларда сыджакълыкъ, раатлыкъ ёкъ эди.
Степан бакъа, онынъ къаршысында балабан ташнынъ устюнде бир къадын отура. Къап-къара орьме сачы аркъасына япышкъан. Уджунда - ленталар: олар къырмызы, ешиль олып корюнелер ве индже сеснен бакъыр (медь) киби чынъылдайлар. Онынъ урбасыны башкъа ич бир ерде корьмезсинъ. О, йипек бакъырташтан (малахит)
Эр кеснинъ алдында беяз япынджалы къарт къадын кетмекте эди. Онынъ сюйрюкошели шляпасы ве япынджасы устюнде уфакъ йылдызчыкълар йылтырай эди. Къартийнинъ чал сачлары омузларында ята эди. Бу къартийчик тылсымджы Вилли эди.

Окъугъан парчалардан къараманларнынъ къайсылары мераметли тылсымджылар сайыла, къайсылары исе ачувлы, залым? Бу парчалар къайсы масаллардан алынгъан? Муэллифлери ким? Бу тасвирлер бири-бирине ненен ошайлар, нелери исе фаркъ?

- 12 -

Озюнъ ойлап бакъ да, мераметли бир тылсымджынынъ ресимини яп. Онынъ тасвирини яз. Язгъан тасвиринъ дос-догъру олмакъ керек, чюнки оны окъугъан адам, ресиминъни корьмесе биле, корьген киби олмакъ керек.

-13-

АЙВАНЛАРНЫ ТАСВИРЛЕВ МЕТИНИ

ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

Тасвирлев метинни окъу. Тенъештир. Къайсы бири къашкъырчыкъны я да тилькичикни яхшы тасвирлей. Санъа ярдым эткен сёзлернинъ астыны сыз.

Къашкъырчыкъ бутюнлей баштан ибарет эди - дерсинъ, дёрт аякънынъ устюнде башнынъ алд къысмы, ве башы бутюнлей агъыз киби, агъызы - беяз ве мых киби кескин, тишлернен толу. Кевдеси кичкене, къаверенки сийрек, къыллар киби, терили, ве артында - индже къуйручыгъы бар.

(Б.Житковдан)

Бу пек кичкене тилькичик эди. Териси ачыкъ къара, кокреги - кок, къуйругъынынъ уджу беяз. Козьлери пек дюльбер: олар садеф (перламутр) киби йылтырай. Алд къысмы индже сюйрю, айнеджи корюмли. Тилькичик уфакъ, сессиз адымларнен, къара панджачыкъларны зариф бир сызыкъкъа къойып юре эди.

(Э.Станевден)

Метинни окъу

Янат-чайкъавджы

Балалыкъта циркте корьген бир айванчыкъны хатырладым. Бутюн вакъыт о бир шей юва эди. Айванчыкъ-чамашырджы! Ярашыкъ, къыскъа кевдели, тим-тик къулакълы, ачыкъ сары тюсте териге кийинген, манълайында ве бурну уджунда къаверенки тамгъалар. Къуйругъы балабан, сансаргъа коре къыскъаджа, къара юзлю. Манъа анълаттылар - бу янат.

(С.Багуздинден)

Муэллиф къайсы сёзлернен айвангъа олгъан мунасебетини корьсете?

-14-

Язма шекильде суаллерге джевап бер.

Янатнынъ кевдеси насыл?

______________________________________________________________________________

Териси насыл?

_______________________________________

Манълайында ве бурун уджунда насыл тюсте тамгъалар бар?

______________________________________________________________________________

Янатнынъ къуйругъыны тасвирле.

______________________________________________________________________________

Эвинъде я да танышларынъда айванчыкъ бармы? Ресимини яп. Тасвирлев метинни тертип эт ве яз.

- 15 -

РЕСИМ РЕПРОДУКЦИЯСЫНЫ КЪУЛЛАНЫП,

ТАСВИРЛЕВ МЕТИННИ ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. В.М.Васнецовнынъ «Иван-шахзаде Кок Къашкъырнынъ устюнде» ренкли репродукциясына дикъкъатнен бакъынъыз.

План ве плангъа ашагъы берильген ярдымджы джумлелерни окъу.

Къайсы бири мундереджесини толу бильдире?

План

1. Рессам-масалджы

2. Иван-шахзаде, Елена Дюльбер, Кок Къашкъыр.

3. Бедиий ифаделиликнинъ васталары (ренк, боянынъ тюсю)

4. Тылсымлы орман.

5. Ресимден теэссурат.

Ярдымджы джумлелер

1. а) Виктор Михайлович Васнецов - белли рус рессамы. Ресимлерни чокъусы рус халкъ масалларындан файдалангъан. «Иван-шахзаде Кок Еъашкъырнынъ устюнде»- онынъ бириси

Б) Бу ресимде В.М.Васнецов масалнынъ бир левхасыны «Иван-шахзаде Кок Къашкъырнынъ устюнде» тасвирледи.

2. а) Ресимнинъ меркезинде - Иван-шахзаде ве Елена Дюльбер. Олар Кок Къашкъырнынъ устюнде чытырман ормандан чапалар. Иван-шахзаденинъ агъар къылычы авада секириклей. Кок Къашкъырнынъ панджалары ерге тиймей - о батакънынъ устюнден учып кете.

Б) Ресимнинъ меркезинде - Иван-шахзаде ве Елена Дюльбер Кок Къашкъырнынъ устюнделер.

3. а) Иван-шахзаде ве Елена Дюльберни тасвирлемек ичюн рессам ачыкъ джыллы тюслерни сайлады. Амма къырмызы тюсте Иван-шахзаденинъ къалпагъы, аякъ ве чызмалары, къашкъырнынъ ал тили этрафында хавфлыгъыны корьсете. Иван-шахзаде раатсызлыкънен арткъа бакъа, лякин онынъ бакъышы джесюр ве юрекли.

Б) Иван-шахзаде ве Елена Дюльберни тасвирлемек ичюн рессам ачыкъ джыллы тюслерни ишлетти.

-16-

4. а) Эр бир тарафтан къачакъларны гъамлы, асырларнен тургъан тереклер къаплай, оларнынъ бир япрагъы корюнмей. Оларнынъ арасында гуллеген эки алма терегинен занбакъ корюне. Олар да къараманлар киби келеяткъан къаранлыкънен куреше.

Б)Къараманларнынъ башлары устюнде асырларнен тургъан тереклернинъ даллары асыла, аякъларын тюбюнде исе - батакъ.

5. а) Бу ресим аджайип дуйгъу догъура. Онъа бакъкъанда, мен тылсымлы ормангъа баргъандай олам. Мен, масал къараманлары киби хавфлыкъны дуям ве ондан къачаджакъ олам. Мен билем: сонъу яхшы олур, чюнки масалларда яхшылыкъ эр вакъыт яманлыкъны енъе.

б) В.М.Васнецовнынъ «Иван-шахзаде Кок Къашкъырнынъ устюнде» ресимини мен пек бегендим.

В.М.Васнецовнынъ «Иван-шахзаде Кок Къашкъырнынъ устюнде» ресимине тасвирлев инша яз. Ярдымджы джумлелернен къуллансанъ да ола

-17-

- 18 -

МУЛЯАЗА МЕТИННИ ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

Муляаза метинни окъу. Джумлелернинъ сонъуны бельгиле. Джумледе биринджи сёзюнинъ астыны сыз.

Бакъа

Адамлар бакъаны севмейлер, о акъкъында чокъ акъылсыз сёз айталар бу лафлар - ялан.

Иште, бакъанынъ терисинден кескин шингенлик чыкъа шунен о душманлардан сакълана чюнки бакъанынъ кескин тишлери ве чабик аякълары ёкъ амма бакъа файда кетире теджрибели бостанджылар бакъаларны бостангъа алып келелер ве оларны йиберелер бутюн кунь бакъалар сакъланып отуралар, амма къаранлыкъ тюшкенде - авгъа чыкъалар ве геджеси бою болдурмай сыралар арасында юрип зарарлы ашератларны ашайлар.

Бакъа - бизим балабан достумыз о дюльбер олмаса да, достларны дюльберликлери ичюн севелерми?

(Ю.Дмитриевден)

Метинни окъу.

Жалейкин ве бакъачыкъ

Куньлерден бир кунь батакъта Жалейкин кичкене бакъачыкъны корьди. Огъланчыкъ бакъачыкъкъа къарангъы ве сувукъ деп белледи. Шунынъ ичюн оны Жалейкин эвине алып кетмеге къакаргъа кельди.

Эвде Жалейкин бакъаны энъ дюльбер къутучыкъкъа отуртты, йымшакъ къуру памукъ тёшеди, къутучыкъны джыллы кунеш къаршына къойды ве къуванып кулюмсиреди. Огъланчыкъ бакъачыкъкъа ярдым эткенине эмин эди.

Амма бакъачыкъ къуванмады, о ярамай олды. Айванчыкъ кунешке къаршы къызып кетти ве памукъкъа сарылды.

Жалейкин буны корип, бакъачыкъны шу ань батакъкъа чапып алып кетти. Догъру, озь тувгъан батакъта бакъачыкъкъа пек яхшы.

(Н.Сладковдан)

- 19 -

Бакъачыкъны эвге алып келип Жалейкин догъру яптымы? Нечюн? Джевабынъны темелле. Озь дуйгъуларынънен янынъда отургъан талебенен субетлеш. Метиннен къулланып, агъзавий муляаза метинни тиз. Онъа серлева къой. Серлева ве къургъан метинни яз.

-20 -

БЕЯННЫ МУАРРИРЛЕМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. Метинни окъу.

Чонтукъ

Авджылар айванат багъчасына тилькичикни алып кельдилер. Онъа Чонтукъ лагъабыны къойдылар. Узун пуфсал къуйругъы еринде кесик бар эди. Тилькичикни къафес ичине къойдылар. Къафес ичинде Чонтукъ чокъ отурмагъа истемеди ве эки афтадан сонъ дамнынъ тешигинден къачып кетти. Оны кене тутып янъы къафеске ерлештирдилер.

О кене къачып аюв худжейресине (клетка) тюшти. Аювлар Чонтукъны къуваладылар, амма тутып оламадылар, болдурдылар.

Шу арада аювларгъа эт кетирдилер. Чонтукъ да ашайджакъ олды, амма онъа бермедилер. Ондан сонъ Чонтукъ бир аювнынъ табаныны тишледи. Аюв башкъа аювгъа атылды. Шу вакъытта Чонтукъ этке тойды.

2. Талебе язгъан беянны окъу.

Чонтукъ

Авджылар айванат багъчасына тилькичикни алып кельдилер. Онъа Чонтукъ лагъабыны къойдылар, чюнки узун пуфсал къуйругъы еринде кесик бар эди. Оны къафес ичине къойдылар.

Лякин эки афтадан сонъ Чонтукъ дамнынъ тешигинден къачып кетти. Амма оны тутып янъы къафеске ерлештирдилер. О кене къачты. Амма оны аювлар худжейресине отурттылар.

Аювлар Чонтукъны къуваладылар, амма тутып оламадылар. Шу арада аювларгъа эт кетирдилер. Чонтукъ да ашамагъа истеди, амма ашап оламады. О, аювларнынъ ашындан насыл алайым деп, тюшюнип башлады. О, бир аювнынъ табаныны тишледи. Аюв башкъа аювгъа атылды. Олар котеклешип башладылар. Чонтукъ исе эт ашап тойды.

Биринджи метиннен тенъештир. Насыл хата ве янълышларны таптынъ?

- 21 -

Бу беянны башкъа талебе язды. Онда насыл янълышларны таптынъ?

Чонтукъ

Тилькини авджылар туттылар. Онъа Чонтукъ лагъабыны къойдылар ве къафес ичине ерлештирдилер.

Чонтукъ чокъ къафесте отурып оламады. О ондан къачып тесадюфен (случайно) аювлар худжейресине тюшти.

Аювлар тилькичикни къуваладылар, амма тутып оламадылар, чюнки пек болдурдылар. Ве шу арада аювларгъа эт кетирдилер, амма тилькичикке бир шей къалмады. Ондан сонъ о бир аювнынъ табаныны тишледи. О, башкъа бир аювгъа атылды. Ве этни ашады.

Беянны муаррирле. Янъы тюзетильген метинни яз.

-22-

КЪЫСКЪА БЕЯН ЯЗМАГЪА ОГРЕНЕМ

Метинни окъу.

Рави адлы фильчик

Рави - кичкене фильчик. Онынъ ветаны - Индия. Равининъ анасы - балабан ыргъачы филь. Онынъ ады Лали. О адамларгъа ярдым эте.

Эр кунь Рави анасынен берабер ишке къатнай эди. Башта Рави тек бакъа эди, анасы насыл этип онъайтлы агъачларны ве агъыр чувалларны ташый эди.

Куньлерден бир кунь Лали машинагъа къамыш багъламларны юклей эди. Равви де анасы насыл этип хортумынен балабан багъламларны алгъаныны корип озю де ишлеп башлады. Хортумынен къалышны тартып алды ве алып кетти. Къамыш сабы пек узун, ве Равиге къыйын эди. Амма Рави ишини ташламады. О сапны машинагъаджа алып кетти ве анасына берди. Анасы сапны машинагъа котерип къойды.

Сонъ Лали Равиге якъынлашты ве хортумынен къучакълады.

(С.Баруздинден)

Беянларны окъу. Тенъештир. Къайсы бирининъ мундереджеси метинге якъын, къайсы бири - къыскъартылгъан?

Рави адлы фильчик

Индияда кичкене фильчик яшай. Онынъ ады Рави. Онынъ балабан акъыллы ыргъачы филь Лали адлы анасы бар. Лали адамларгъа иште ярдым эте.

Лали эр кунь чалыша. Башта Рави анасы сап ве чувалларны насыл этип ташыгъаныны тек сейир эте эди.

Куньлерден бир кунь Рави анасынъ ишине бакъып тура эди. Лали машиналаргъа къамышларны юклей эди. О хортумынен балабан багъламларны алып машинагъа юклей эди. Рави де бир сапны тартып чыкъарды ве котерип кельди. Онъа пек агъыр эди, амма сапны о, ташламады. Машинагъадже алып келип, анасына берди. Лали сапны машинагъа атты.

Сонъ Лали Равининъ янына келип назик къучакълады.

-23-

Рави адлы фильчик

Кичкене фильчикнинъ ады Рави. Онынъ Лали адлы ыргъачы филь анасы бар эди.

Эр кунь Лали адамларгъа ишке ярдымлаша эди.

Куньлерден бир кунь Лали къамыш багъламларны машинагъа юклей эди ве Рави ярдым этмеге истеди.

Лали севинди, чюнки онынъ баласы пек итина экен.

Метинни окъу. Эр бир абзацны къыскъарт. Яз.

Бу адисе дайимий къар ве бузлар олгъан узакъ Шималь тарафларда олды. Куньлерден бир кунь Эйрапак адлы огъланчыкъ кичкене, юньлери тюйлешкен беяз аювчыкъны расткетирди.

Аювчыкънынъ янында къалмакъ хавфлы эди, чюнки бельки ана-аюв якъын эди. Шунынъ ичюн Эйрапак къая артына сакъланды. Амма анасы шай да корюнмеди.

Аювчыкъ къар устюнде чапкъалана ве аджыныкълы улуй. Анасы эппир корюнмей эди. Аювчыкъ къар устюне ятты. Башыны ог панджалар устюне къойды.

-24-

Огъланчыкъкъа бахтсыз сабийчик агълагъан киби корюнди. Эйрапак устюнден тери курткасыны ташлап, аювчыкъны орады ве къолуна алды. Аювчыкъ Эйрапакны янагъындан ялады. Огълан оны койге алып кетти.

(С.Баруздинден)

Метинни окъу. Къыскъа беян яз.

Алмачыкъ

Орманда кийик алма осе эди. Онынъ мейвасы экши ве аджджы эди. Шунынъ ичюн алмаларны кимсе ашамай эди. Алмачыкъ кедерлене эди.

Орманнынъ четинде кичкене эвчикте орманджы къартбаба яшай эди. О, орманны бакъа эди ве къуш-айванларнен лаф эте эди. Къушлар онъа бахтсыз алма акъкъында айттылар.

Кузьде къушлар сыджакъ ерлерге учып кеткенде, къартбаба оларгъа къайткъанда татлы алма далыны кетирмеге риджа этти.

Баарьде таныш турна керекли далны кетирди. Къартбаба терекнинъ къабугъыны кести, ве кесикке далны къойып, бинтнен багълап къойды.

Баарь кечти, онынъ артындан яз да кечти, кузь кельди. Алма устюнде дюльбер ве татлы алмалар пейда олды.

(О.Иваненко)

Нечюн кимсе кийик алманынъ мейвасыны ашамагъа истемей эди? Бахтсыз алма акъкъында орманджы къартбабагъа ким айтты? Насыл этип къартбаба алма терегине ярдым этти?

-25-

-26-

ИДЖАДАЙ КЪОШМАНЕН

БЕЯН ЯЗМАГЪА ОГРЕНЕМ

Метинлерни окъу.

Ана-къызылтёш ве къзылтёшчыкъ

Азбарымда мен къызылтёшчыкъны таптым, эвге алып кельдим ве ачыкъ пенджеренинъ къаршына къойдым. Бираз вакъыт кечкен сонъ, къуш баласына ана-бабасы учып кельди ве ашатмагъа башладылар. Бутюн кунь бу девам этти.

Гедже мен къызылтёшчыкъны къафеске отурттым ве пенджерени яптым. Саба пенджеренинъ артында мен ана-къызылтёшны корьдим. Агъызында о чибин тута эди.

Мен пенджерени ачтым. Ана-къызылтёш ода ичине учып кирди ве къафес таячыкъларын арасындан баласыны ашатып башлады. Сонъ о учып кетти, мен исе къызылтёшчыкъны къафес ичинден чыкъардым ве азбаргъа йибердим.

Ана-къызылтёш ве къзылтёшчыкъ

Язнынъ бир куню мен азбарда эдим. Бирден аягъым тюбюнден къызылтёшчыкъ учып чыкъты. Мен оны тутып эвге алып кеттим. О, эр даим гъагъасыны ачып аш сорай эди. Анам манъа оны ачыкъ пенджеренинъ къаршына отуртмагъа меслеат берди.

Бир сааттан сонъ къуш баласына ана-бабасы учып кельди де ашатмагъа башладылар. Эвимде о, бир кунь яшады. Гедже мен пенджерени яптым ве къушчыкъны къафеске къойдым.

Саба саат беште уяндым ве пенджеренинъ янында ана-къызылтёшни кордим. Онынъ гъагъасында чибин бар эди. Мен атылып турдым, пенджерени ачтым ве сейир эттим. Ана-къуш пенджереге отурды. Баласы аш сорап къычырды. Ана къафеснинъ янына учып къафес таячыкълары арасындан баласыны ашатып башлады. Учып кеткенден сонъ, къызылтёшни къафес ичинден чыкъарып, азбаргъа алып кеттим.

Бираз вакъыттан сонъ, къызылтёшчыкъны анасы алып кетти.

Метиннинъ къайсы бириси зияде малюмат косьтере?

- 27 -

Метинни окъу. Агъзавий эр бир абзацны толдур. Биринджи ве учюнджи абзацларны яз.

Орман мышычыгъы

Орманда мен тюфекнен кете эдим. Бакъсам - чалылар арасында мышычыкъ юре. Къуйругъы къыскъа, алд къысмы патлакъкозь.

Мышычыкъ тобан тапып арт панджачыкъларынен онен ойнай. Тобаннен ойнап тойгъан сонъ, чибинни къувалап башлады.

Мында о азманны (шмель) корьди. Яваш янына барып, панджанен урды. Азман оны тишледи.

Мен инени чыкъарайым деп, онъа ярдым этмеге истедим. Лякин чалылар арасындан вашакъ (рысь) чыкъты.

Къоркъанымдан мен къачтым. Чименликке чыкъып, от устюне йыкъылдым. Яхшы ки, къачып къуртулдым!

(Е. Чарушинден)

- 28 -

Метинни окъу. Иджадий къошманен беян яз.

Потап адлы аювчыкъ

Потап - бу аювчыкъ. Оны айванат багъчагъа авджылар кетирдилер. Бундан эвель Потап бир къач афта Айше аптеде яшады.

Куньлерден бир кунь Айше апте иштен кеч къайтты, аювчыкъфнынъ исе джаны сыкъылды. Пенджереде о чёльмек ичинде чечекни корьди.

Потап арт аякъларында созулып, агъызынен чёльмекнен чечекни тартты. Чёльмек ерге тюшти, ичинден балчыгъы тёкюльди. Потап устюне къурсагъынен тюшти ве панджаларынен бутюн тарафкъа джайратты.

Иштен Айше апте къайтып кельди. Энди раатланмагъа вакъты ёкъ эди - о чёплюк къопкъа кетирди, полларны, перделерни ювды ве Потапкъа боткъа пиширди.

(Н. Крудовадан)

-29-

РЕСИМГЕ ЭСАСЛАНЫП, ТАСВИРЛЕВ МЕТИННИ ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

Ресимге бакъ. Не коресинъ?

- 30 -

«Орманда къыш» мевзуда инша язмакъ ичюн келишкен сёзлернен джедвельни толдур.

Исим	Сыфат	Фииль	Тенъештирюв
Кок

Булутлар

Кунеш

Тереклер

Ер

Къушлар

Тавшанчыкъ

Сансарчыкъ

Тилькичик

Плангъа эсасланып, ресимни агъзавий тасвирле.

План

Къыш кельди.
Къышнынъ авасы (кунеш, кок, булутлар, ава).
Осюмликлер.
Къушлар ве айванлар.

-31 -

Иншанъны дефтерге яз.

Орманда къыш

- 32 -

ИКЯЕДЖИНИНЪ ШАХЫСЫНЫ ДЕНЪИШТИРИП, БЕЯН ЯЗМАГЪА ОГРЕНЕМ

Метинни окъу.

Фунтикнен Джек

Авджылар орманда кичкене аювчыкъны тапып, айванат багъчасына алып кельдилер. Фунтик адыны къойдылар.

Куньлерден бир кунь аювчыкъ худжейресини ачып кезмеге кетти. Башкъа худжейреде о, Джек адлы кучелекни абайлады. Джекни саибинден алдылар, шунынъ ичюн о даим кошеде ята эди.

Фунтик къапусына якъынлашты, арт аякъларында созулды ве дикъкъатнен къапугъа бакъты. Къапугъа килит асылгъан эди. Аювчыкъ оны панджасынен тийди, килит ерге тюшти, ве къапу ачылды. Джек худжейреден чыкъты ве аювчыкъны абайлады. Кучелекнинъ териси котерильди, о ырылдады ве аювчыкънынъ къулагъыны тишлегендай олды. Фунтик кучелекнинъ япкъан ишини оюн деп белледи. О, башыны четке алып омалады. Текяран вакъыт кечкен сонъ, Фунтикнен Джек шенъленип ойнай эдилер.

Бираз вакъыт кечкен сонъ, Фунтикнен Джекни бир худжейреге отурттылар ве кенъ копек ювасыны къойдылар. Энди эр кеснинъ озь ери олды. Фунтик къапунынъ янында ята эди, амма Джек аювнынъ артына сакълана эди. Онъа эм джыллы, эм де ель тиймей.

Фунтикнинъ адындан метинни икяе эт. Планны къуллан.

План

Мен айванат багъчасына насыл тюштим.
Джекни къутарувы
Джекнен экимиз - достлармыз

- 33 -

Фунтик акъкъында метинни яз

- 34 -

ОЗЬ ФИКРИМНИ ЯЗЫДА АЙТМАГЪА ОГРЕНЕМ

Окъу.

Селям алейкум, балалар!

Сизге Оле-Лукойе яза. Мени Ханс Кристиан Андерсен ойлап чыкъарды. Шунынъ ичюн эки юз йылдан берли мен эр акъшам сизге келем. Сиз юкълагъанда, мен яваш, янынъызгъа отурып, устюнъизден ресимли шемсиемни ачам. Бутюн гедже сиз тюшюнъизде тылсымлы масаллар корип чыкъасынъыз.

Яхшы ки, масаллар сизге тек гедже дегиль, куньдюз де келе. Мен билем, сиз чокъ окъуйсынъыз (Андерсеннинъ масалларынен де танышсыз). Юкълагъанда мен китап рафчыкъларына минип, сиз севген китапларны бакъып чыкъам. Базыларынъызда исе мен ястыгъынъызнынъ тюбюнде де китап тапам.

Куньлернинъ биринде мен Юнус яшагъан эвге тюштим. Языкъ ки, о окъумагъа севмей ве Андерсеннинъ масалларынен таныш дегиль экен. Шунынъ ичюн о, масалларны тек тюшюнде коре.

Балалар, риджа этем, Юнускъа мектюп язынъыз. Онъа Ханс Кристиан Андерсен ве онынъ масаллары акъкъында айтып беринъиз. Сиз пек севген масалны онъа окъумагъа меслеат этинъиз.

Урьмет иле, Оле Лукойе

Мектюплерни окъу. Къайсы бири толусынен язылмагъан? Нечюн?

Мераба, Юнус!

Санъа Селим Исмаилов яза. Мен учюнджи сыныфта окъуйым.

Ханс Кристиан Андерсен - белли масалджы. О «Къар Къыраличеси», «Метинли къалайлы аскерчик», «Сув анасы», «Бир дюймли къызчыкъ» киби масалларнынъ муэллифидир.

Мен эписинден зияде «Кийик акъкъушлар» серлевалы масалны бегенем. Бу масалда Элиза адлы къызчыкъ, онынъ ёлунда расткельген бутюн къыйынлыкъларны чезип, агъаларыны залым огей ананынъ тылсымлылыгъындан къуртарды.

Мен де санъа «Кийик акъкъушлар» ве «Чакъмакъ» киби масалларны окъуп бакъмагъа тефсие этем. Эминим, сен бегенирсинъ.

Селим Исмаилов

-35-

Ракъамларнен джумлелернинъ сынъырларыны корьсет.

Селям Юнус!

Меним адым Арзы Сеитова сен масал окъумагъа севмгенинъни ве Ханс Кристиан Адерсенни бильмегенинъни эшитип, пек шубелендим шаштым да къалдым пек джаиль экенсинъ татарджа окъумасанъ да, дюньяджа белли масалларны окъумай ве бильмей олурмы???

Ханс Кристиан Андерсен - дюньяджа белли масалджы, эки юз йыл эвель Данияда яшагъан.

Ханс масал язып башлагъанда, даа кичкене бала экен о, оськен къоранта пек фукъаре олгъаны ичюн, баланынъ оюнджагъы биле олмагъан шунынъ ичюн акъшамлары бала кягъыттан къырал, шахзаде ве башкъа чешит тюрлю шекиль ясагъан да, ана-бабасы ве достлары ичюн театр шекильде масалларыны косьтерген.

Йыллар кечти. Ханс осип белли масалджы Ханс Кристиан Андерсен олды онынъ масаллары бугунь де окъуйыджыларны мераметлилик, садыкълыкъ, алидженаплыкъкъа ве башлагъан ишни яры ёлда къалдырмамагъа огрете.

Ракъамларнен абзацларнынъ сырасыны бельгиле.

Мераба, Юнус!

____ Амма куньлерден бир кунь манъа Ханс Кристиан Андерсеннинъ масалларыны багъышладылар. О вакъыт мен хасталангъан эдим ве вакъыт кечирмек ичюн бир масалны окъумагъа истедим. Китапны ачкъан сонъ мен чокъ дюльбер ресимлер корьдим. Энъ бегенген масалларым «Метинли къалайлы аскерчик» ве «Сув анасы». Оларны мен башта окъудым. Олар пек маракълы эдилер.

_____ Шундан берли мен чокъ окъуйым. Лякин комикслер мени меракландырмай.

____ Санъа Нури яза. Мен учюнджи сыныфта окъуйым.

____ Сонъ мен бу языджынынъ чонъ масалларыны окъудым.

___ Эвель мен де масал ве икяелерни окъумагъа севмей эдим. Энъ бегенген ишим: компьютерде ойнамагъа ве комикслерни бакъып чыкъмагъа севе эдим.

-36-

Сен де Юнускъа мектюп яз.

-37-

ОЗЬ ФИКИРИМНИ АЙТМАГЪА ОГРЕНЕМ

Метинни окъу.

Орманда пусюр олма

Инсанлар ичюн орман ешиль аланчыкълар тёшеди. Амма бир кунь пусюр келип, эр ерни чёплюкке толдурды ве бош консерва банкасыны ташлады.

Шу банкадан аюв оле язды. О ерде яткъан банканы тапып, ялап башлады. Лякин башынен ичине киргенден сонъ, башыны чыкъарып оламады.

Акъшам спорт мейданда сынъырджылар (пограничники) футбол ойнай эдилер. Олар кескин давушлар эшитип, айландылар ве аювны корьдилер. Онынъ башында балабан банка кийсетильген эди. Бичаре ёлны корьмей эди ве башынен терек кевдесине урула эди. Аюв олер эди, амма сынъырджылар богъаяткъан банканынъ ичинден оны къуртардылар.

Плангъа эсасланып, метинни икяе эт. Пусюр акъкында озь фикиринъни айт. Яз.

План

Пусюр орманда.
Аюв эсирликте.
Сынъырджыларнынъ ярдымы.
Озь фикрим

-38-

ИШ МАТЕРИАЛЛАРЫ

РЕСИМ РЕПРОДУКЦИЯСЫНЫ КЪУЛЛАНЫП,

ТАСВИРЛЕВ МЕТИННИ ТЕРТИП ЭТМЕГЕ ОГРЕНЕМ

1. В.М.Васнецовнынъ «Алёнушка» ренкли репродукциясына дикъкъатнен

бакъынъыз.

2.План ве пландан ашагъы берильген ярдымджы джумлелерни окъу.

Къайсы бири мундереджесини толу бильдире?

План

Рессам - масалджы.
Алёнушканынъ сурети
Табиатны тасвир этюви.
Ресимден теэссураты.

Ярдымджы джумлелер

А) Виктор Михайлович Васнецов озь ресимлерини рус халкъ масалларына эсасланып язгъан. Рус халкъ масал «Алёнушка ве къардашы Иванушка» сюжетине эсасланып «Алёнушка» ресимини язды.

Б) Рессам В.М.Васнецов ресимлернинъ чокъусыны рус халкъ масалларына эсасланып язгъан. «Алёнушка» - олардан бириси.

2. А) Ресимнинъ алд планында -Алёнушка. Рессам Алёнушканы

ойле сызды: онынъ къардашы улакъ олды ве о, бир озю

къалды. Башыны эгип, голь янында таш устюне отурып,

къардашыны сагъынып отура.

Б) Ресимнинъ ортасында - гъамлы Алёнушка. О голь

янында отурып, къардашыны сагъына.

3..А) Алёнушканынъ артында - чытырман орман. О, гъамлы

терен ве къою голь сувунда тасвир этиле. Сув ве акъкъа-

йын устюнде сары япракълар кузь якъынлашкъаныны

анълаттыра. Васнецов гъамлы йыл мевсимини айырды. Табиат

Алёнушканен берабер гъамлана.

Б) Чатырман орман тюсюнде Алёнушка тасвирленген.

Васнецов къарамннынъ гъамлылыгъыны косьтермеге истеди.

-39-

4..а) Бу ресимге бакъкъанда, къараманнынъ гъамлы алы манъа

да кече. Бельки, Алёнушканы тасвирлегенде, Васнецов оны

пек севе эди.

Б) «Алёнушка» ресимини мен пек бегендим.

3. В.М.Васнецовнынъ «Алёнушка» ресимине тасвирлев инша яз. Ярдымджы джумлелернен къуллансанъ да ола

-40-

МЕТИНГЕ ЯКЪЫН БЕЯН ЯЗМАГЪА ОГРЕНЕМ

Метинни окъу.

Насыл Снежок къакъамбаш акъкъушкъа акъыл огретти.

Куньлерден бир кунь мейданчыкъкъа эки кирпи ве беяз акъкъушны чыкъардылар. Кирпилернинъ янына Малыш адлы аювчыкъ якъынлашты. О оларны къокъламагъа истеди ве кирпи инелеринден чыйкъылдап башлады. Малыш ог паджаларынен бурнуны туткъанда, шу вакътында кимдир янындан тишлеп алды. Аювчыкъ бакъса, янында акъкъушны корьди. Малыш къачмагъа башлады.

Амма акъкъуш бассейн таба кетти. Онда беяз аювчыкълар ювуна эди. Бассейн ичинде аювчыкъларны корип, о фысылдады. Лякин Снежок адлы беяз аювчыкъ сувдан чыкъып, акъкъушны гъагъасындан тартты. Акъкъуш туралмады ве сувгъа йыкъылды. Къалабалыкъ башланды. Акъкъкуш къанатларынен сувны урып, фысылдамагъа башлады. Снежок акъкушны аркъасына урды. Бу чокъ вакъыткъадже девам этер эди. Шу ань инсанлар чапып кельди ве акъкъушны къутарды.

Ондан сонъ, акъкъушны мейдангъа чыкъармадылар.

(С. Баруздинден)

Мейданчыкъта насыл вакъиа олды? Снежок адлы аювчыкъ къакъамбаш акъкъушкъа насыл этип акъыл огретти?

Агъзавий план тиз ве метинге якъын беян яз.

-41-

Метинни окъу.

Арго

Бутюн къашкъырларнынъ ичинден айванат багъчасында энъ дюльбер ве кучьлю Арго адлы къашкъыр эди. О тек Вера Васильевнанынъ айткъаныны динълей эди.

Бир кунь авасы пек сувукъ эди. Вера Васильевна, Аргоны ашатайым деп, къой къокъусы олгъан тоныны кийди. Ач къашкъыр къокъуны дуйып, тербиеджиге атылып, тоныны юлкъып башлады. Онынъ козьлери янды, териси тикленди. Вера ВАСИЛЬЕВНА ОНЫНЪ АДЫНЫ айткъандан сонъ, къашкъыр озюне кельди. О, яваш тишлерини бошатты, дикъкъатнен апайнынъ бетине бакъты, ве оны таныгъандан сонъ, къулакъларыны къысты.

Бу вакъиадан сонъ, Арго ич бир вакъыт тербиеджиге атылмады.

-42-

Арго адлы къашкъыр кимни динълей эди? Нечюн къашкъар тишлеринен тонны узып башлады? Вера Васильевна къашкъырны насыл этип тынчландырды?

Агъзавий план тиз ве метинге якъын беян яз.

-43-

КЪЫСКЪА БЕЯН ЯЗМАГЪА ОГРЕНЕМ

Метинни окъу.

Терек устюнде тавшан

Къышта кенъ озеннинъ ортасындаки адачыкъта тавшан яшай эди. Геджелери о яш титрек къавалнынъ къабугъыны узип ашай, куньдюзлери тилькиге корюнмейим деп, чалылыр арасында сакълана эди.

Яш олса да, о, акъыллы тавшан эди. Амма баарь кельгенини ве озенде бузлар патлагъаныны абайламады.

Шу кунь о раат-раат чалы астында юкълай эди. Кунеш къыздыра, ве озеннинъ суву арттып башлады. Ашадан тончыгъы сувлангъандан сонъ, тавшанчыкъ уянды. Сув басувы башланды.

Тавшан адачыкънынъ ортасына чапты. О тараф къуру эди.

Амма озеннинъ суву тез котериле эди, адачыкъ исе эп кичкенелеше эди. Адачыкъта бир къалын чёкюрли терек осе эди. Онынъ устюне тавшанчыкъ минип, сув басувынынъ биткенини беклей эди. Тавшан терек къабугъыны ашай эди.

Учь куньден сонъ, сув эксильди ве тавшан ерге тюшти. Сыджакъ язгъаджа тавшан озен ортасында яшады. Амма озен суву азайгъандан сонъ, о ялыгъа авушты.

(В.Бианкиден)

Къышта тавшан къайда яшай эди? Къышны насыл кечире эди? Баарьде табиатнынъ насыл денъишмелерини абайламады? Сув басувындан насыл къуртарылды?

-44-

Агъзавий план тиз ве метиннинъ къыскъа беяныны яз.

-45-

ИДЖАДАЙ КЪОШМАНЕН

БЕЯН ЯЗМАГЪА ОГРЕНЕМ

Метинни окъу. Оны насыл толдурмакъ мумкюн.

Акъкъайын

Койден ормангъа тарланынъ ичинден ёл кече эди. Ёлнынъ четинде ешиль акъкъайын осе эди. Сыджакъ маалинде онынъ талдасында адамлар раатлана эди.

Куньлерден бир кунь кузьде онынъ янындан огъланлар оте эди. Акъкъайыннынъ тюбюнде отурып, тамырларын янында атеш якътылар. Амма ель атешни сёндире эди. Балалар атеш яхшы янсын деп, акъкъайыннынъ къабугъыны сыдырып, онъа ташламагъа меджбур олдылар.

Къыш кельди, онынъ артындан баарь кельди. Этраф гулледи, ешилленди. Тек акъкъайыннынъ устюнде ешиль япракъ ёкъ эди. О, къарарып, чыплакъ тура эди.