Бабочки

1.Оча торган чәчәкләр

Патшалык-хайваннар

Тип-буынтыгаяклылар

Класс-бөҗәкләр

Отряд-күбәләкләр яки тәңкәканатлылар

Табигатьне яратучы һәр кеше өчен күбәләкләр – күңел бәйрәме. Алар тере табигать тудырган могҗиза.

Бервакыт чәчәкләр алласы Флора Зевска бүләк әзерли:

ул таңның чисталыгын, тау елгасы суының сафлыгын, иртәнге чыкның бәллүрдәй ялтыравын, үсемлекләрнең матурлыгын ала да дөньяда тиңе булмаган чәчәк ясый. Зевс әлеге бүләкне күреп таң кала, аның йомшак таҗларыннан үбеп ала. Һәм могҗиза : чәчәк сабактан өзелә дә очып китә! Шулай итеп, борынгы грек риваятьләрендә язылганча, күбәләкләр барлыкка килгән.

2.Мин-болынның кунагы

Болындагы бер чәчәккә,

Очып кунды күбәләк

Хортумчыгы белән җайлап

Бал суырды чүгәләп.

Канатларын әле ачып,

Әле ябып уйнады.

Аяклары белән аннан

Серкәләрне буйлады,

Хәл җыеп алгач, бераздан

Очып китте күбәләк.

Күбәләкләр һәм чәчәкләр

Яшәсеннәр бергәләп.

Басу-болыннарда, урман аланнарында, бакчада йөргәндә, мин бу гүзәл җан ияләренә сокланып карап торам. Күбәләкләр нектар, агач согы белән туеналар (тавискүзлеләр -павлиноглазки һәм күзчәләр- глазчатки гомер буе берни дә ашамыйча тора ала), үсемлектән үсемлеккә, чәчәктән чәчәккә кунып, алар үсемлекләрне серкәләндерүдә катнашалар. Күбәләкләр өчен болын-туган йорт. Анда тормыш кайный. Ә мин шул йортның кунагы. Күбәләкләрне борчымыйча гына, тирә-якның гүзәллегенә сокланып мин аларны күзәтәм.

3.Әйләнә-тирәбездә-күбәләкләр.

Аллы-гөлле төсләре,

Тимгел-тимгел өсләре,

Күзләре нәни төймә,

Син тимә аңа, тимә.

Гөлдән гөлләргә күчеп,

Уйнасын, әйдә, очып,

Хуш исле бу болында,

Якты кояш нурында.

Бергә уйныйк, дисә дә,

Якын гына йөрсә дә,

Мин һич тимәдем аңа,

Тиясем бик килсә дә.

Уйна, нәнәм,оч, дидем,

Чәчәкләрне коч, дидем.

Кагылмадым, тимәдем,-

Озын гомер теләдем.

Күбәләкләр бигрәк тә үзләренең төсләре, хәрәкәтчәнлекләре һәм күптөрлелекләре белән җәлеп итәләр.

Адмирал, аполлон, тавискүз, кара күбәләк, дүләнә, күк урман күбәләкләре-тагын бик күп күбәләкләр туган җиребезне бизи. Без яшәгән әйләнә-тирә алар белән тагын да гүзәлрәк. Бүгенге көндә 140 мең төрле күбәләк билгеле. Махаон, балкарагы, кәбестә күбәләге көз көне җылы якка очалар. Алар хәтта Африкага кадәр барып җитәләр.

Канатлары ачык төстәге тасмасыман буй бизәкле адмирал - Татарстанның аз санлы күчмә күбәләкләреннән берсе. Ел саен көзен бу күбәләкләр безнең яклардан Урта диңгез илләренә китәләр, ә язын, дөньяга яңа буын китерү өчен, безнең якларга очып кайталар.

Адмирал күбәләкнең канатында саклагыч төс бар. Күп бөҗәкләр ачык төстән куркалар. Бу күбәләкне дошман бөҗәкләрдән саклый. Адмирал күбәләк нектар, чык һәм яшелчә, җиләк-җимеш калдыклары белән туена.

Безнең якларда иң күп санлы күбәләкләр- ак күбәләкләр. Кәбестә күбәләге барыбызга да таныш ак күбәләк, аның алгы канатларының очында кара кайма бар, яшелчә бакчаларында җәй буе очрый. Аның гусеницалары кәбестә яфрагын ашыйлар һәм шуңа күрә бу культура үскән җирдә кәбестә күбәләкләре күпләп очып йөриләр.

Ата һәм ана күбәләкләр бер-берсеннән аерыла: ана күбәләкнең алгы канатларында ике кара тап бар, ә аталарында андый таплар юк. Күбәләк кәбестәгә яки башка үсемлеккә килеп кунгач, канатларын арка ягына җыя һәм күренмәс була: канатларының аскы ягы яшькелт-сары төстә, бу исә аны яфракка охшатып тора.

Җиләк-җимеш һәм яшелчә бакчаларында башка ак күбәләкләр дә еш очрый. Шалкан һәм гәрәнкә күбәләкләре кәбестә күбәләгенә бик охшаган, аннан кечкенәрәк булулары белән генә аерылалар. Әле тагын рапс күбәләге, борчак күбәләге, ябалакчык, дүләнә күбәләге бар.Ак күбәләкләр семьялыгында барысының да төсләре ак түгел.

Лимон күбәләге башкалардан ачык сары төсе белән аерылып тора. Ул барлык күбәләкләрдән дә озаграк яши-10 ай: җәй туа, кышлый, яз күкәй сала һәм үлә. Күкәйләрдән гусеницалар чыга. Алар курчакка әверелә, ә курчактан яңадан матур күбәләкләр чыга.

Күк күбәләкләр семьялыгы вәкилләренең күпчелеге үзләренең исемнәренә туры киләләр. Татарстанда очрый торган иң гадәти күбәләкләрнең берсе-Икар күк күбәләге-болыннарда һәм башка ачык урыннарда очрый. Ачык күксел ата күбәләк һәм көрәнсу төстәге ана күбәләкләр ешрак тукранбаш, буяу куагы(дрок) һәм башка кузаклы үсемлекләр үскән җирдә очалар. Урман күк күбәләге июнь –август август ахырына кадәр оча. Зур күбәләк 4 атна яши, яфрак астында төн чыга.

Кычыткан күбәләге-көз көне үлә. Күкәйләрен кычытканга сала, шуңа күрә аны кычыткан күбәләге дип атаганнар. Гусеницалары кара төстә була. Иртә язда уяна.

Безнең республиканың иң эре һәм матур күбәләкләре- җилкәнканатлылар. Махаон, аполлон, мнемозина, подалирий ...

Махаон-май-июнь, июль-август айларында басу юлларында, уриан авызларында, болын, бакча, клумбаларда күпләп очалар.

4.Күбәләкләр-Кызыл китапта.

Татарстан Республикасының Кызыл китабына күбәләкләрнең 28 төре кертелгән: Махаон, подалирий, аполлон, “үлебаш” балкарак, күзләч балкарак, аюкүбәләк Гера, бикә аюкүбәләк, аюкүбәләк-хатын, кайгылы күбәләк...Күбәләкләрнең аз калган, бетә баручы төрләрен сакларга кирәк.

5.Күбәләкләр – һава торышын әйтүчеләр.

1. Төнге күбәләкләр өйгә очып керсә, көчле җил чыгар.

2. Аяз көнне кычыткан күбәләге аулак урынга качса, яшен булыр.

3. Аполлон нектар җыйса, көн кояшлы булыр.

4. Төнге күбәләкләр яңгыр вакытында очса, җылы булыр.

6.Күбәләкләрнең үзенчәлеге.

Күбәләкләр өчен гомуми билге- канатларында тәңкәләр булуы. Андый тәңкәләр тәннәрендә дә була. Болар үзгәргән төкләр. Алар еш кына төрле төстә булалар. Бу төсләрдән күбәләк канатында гаҗәеп матур һәм катлаулы бизәкләр барлыкка килә. Канатларындагы бөтен бизәкләр тәңкәләр белән ясала. Һәрбер тәңкәнең үз төсе. Рәсем мозаика кебек тәңкәләрдән төзелә.Күбәләкне канатыннан тотарга ярамый, аз гына кагылып алсаң да күбәләк үзенең бөтен матурлыгын югалта.

7.Табигатькә йөрәгең белән генә орын!

Чәчәк өздем-ул шиңде, күбәләк тоттым-үлде, шунда мин аңладым: табигатькә йөрәгең белән генә орынырга ярый икән,-дигән бер язучы. Болыннардагы чәчәкләр өстендә матур күбәләкләр оча, чикерткәнең таныш җыры ишетелә, юкә чәчәкләре өстендә бал кортлары гөжли. Бу тавышлар, күренешләр безнең күңел түрендә матур истәлек булып яңгырап торсын!

Эчтәлек.

1. Оча торган чәчәкләр.

2. Мин-болынның кунагы.

3. Әйләнә-тирәбездә-күбәләкләр.

4. Күбәләкләр-Кызыл китапта.

5. Күбәләкләр-һава торышын әйтүчеләр.

6. Күбәләкләрнең үзенчәлеге.

Мамадыш районы Түбән Яке урта мәктәбе

“Мин-эзләнүче”конкурсы

“Оча торган чәчәкләр-күбәләкләр”

Эшләде:Вәлиәхмәтова Илсөя Раил кызы

1 класс