Мысалы: Домбыра, шертер, прима-домбыра, бас-домбыра, контрабас-домбыра, ?обыз, прима-?обыз, альт-?обыз, бас-?обыз, контрабас –?обыз, жетіген, сырнай, сазсырнай, дауылпаз, асатая?, т?я?тас ж?не т.б.
Шертер – 2-3 ішекті а?аштан жасалады. Беті к?н терімен тартылып, ішегі жыл?ы немесе ?ой ішегінен жасалады. Б?рын мойнында перне болма?ан. ??ла? к?йі о? ж?не теріс б?рау?а келеді. ?зынды?ы 600-700 см. Кейіннен пернелер та?ылып, бетіне жартылай та?тай жабылып, ішектеріне капрон немесе нейлон ?олданатын болды. Со??ы жылдар жасал?ан аспаптар ?зындау.
Сазсырнай — саздан жасал?ан ?рлемелі аспап. ?ні ашы?, н?зік болады. Сазсырнай ?аза?стан айма?ында?ы Отырар ?аласында ж?ргізілген ?азба ж?мыстары кезінде табыл?ан. Ежелде б?л аспап балалар мен жас?спірімдер арасында ке?інен тарал?ан.
?рмелі аспаптар арасында сыбыз?ы - халы? ?шін е? с?йікті аспап болып табылады.
?урайдан, а?аштан, кейде жезден де жасалады. ?зынды?ы 600 – 650 мм немесе 700 – 800 мм болады; 3 – 4 ойы?ты. Дыбыс ?атары диатоникалы?, к?лемі 2 1/2 октава. Сыбыз?ы ойы?тарынан демді жай немесе к?шті шы?ару ар?ылы т?рлі дыбыс ?уендері туады. Сыбыз?ы негізінен ба?ташылар арасында ке? тара?ан.
Дауылпаз – ?аза?ты? ?рып ойналатын к?не саз аспабы. Ертеректе б?л аспап со?ыс ??ралы ретінде айбар беріп, ?ыр к?рсету ?шін ?олдан?ан. Бертін келе дауылпазды а?шылы? пен ??сбегілікке де пайдаланатын бол?ан. Оны? жасалу ?дісі к?рделі. Дауылпазды? шапаты - ?зегі алын?ан сырты ж?мыр бітеу а?аштан ойып жасал?ан. Беті ?бден иленіп, ке?кей шы?ылтыр терімен ?апталады. Жай?а байлап немесе мойын?а, иы??а іліп алып ж?руге арнал?ан аспалы бауы мен ?рып ойнайтын ша?ын тая?шасы болады. Дауылпазды? шана?ыны? сыртын м?йізбен, т?рлі тастармен, ою-?рнекпен безендіріп, с?ндеп жасайды. ?азір дауылпазды? екі т?рі белгілі.
Оны? бірі - этнографиялы? сипаттамасы бойынша ?алпына келтірілген т?рі.
Екіншісі - ?лкен оркестрлер ?шін жетілдіріп жасал?ан ?лгісі. Ол 1933 - 34 ж. ш-да белгілі ?ол?нер шебері ?.?асымов, коми. А.Ж?банов, дирижер Ш.?ажы?алиевтерді? ?сыныстары бойынша жасалды. Жетілдірілген дауылпазды? жан-жа?ында терісін босатып не керіп т?ратын, дыбысын жо?арылату немесе т?мендету ?шін жасал?ан арнаулы ??ла?тары бар. Ежелгі дауылпазда б?л б?лшектер болма?ан. Аспапты? осы екі т?рлі ?лгі-н?с?асы да ?азір халы? аспаптар ансамбль оркестрлерінде ?олданып ж?р.
Асатая? – сілкілеп онайтын музыкалы? аспап. Дыбысы жа?ынан шылдырма??а ??сас.
Т?я?тас – ?аза?ты? музыкалы? аспабы. Б?л аспап ?згелерден ?арапайым т?рпатымен ерекшеленеді. Аспапты? ?зіне ?ана т?н ерекше ?ні бар.
Сырнай – орыс хал?ыны? музыкалы? аспабы. Гармонь, гармоника (грек тілінен аудар?анда «?ндестік», «?йлесімдік» деген ма?ына береді) клавишті-пневматикалы? аспап?а ??сас. Гармоньды 1822 жылы неміс шебері Ф.Бушман ойлап тауып, 1829 жылы ?згерістер енгізіп, аспапты жасап шы?ар?ан. Ал?аш рет сырнай аспабын оркестрге белгілі сазгер, музыка зерттеушісі Ахмет Ж?банов енгізген болатын.
Сабақтың мақсаты: Оқушыларды қазақ музыка аспаптары оркестрінің құрамымен таныстыру.
Сабақтың міндеттері:
Білімділік: Қазақ халқының ұлттық саз аспаптарының түрлерімен танысу,аспаптардың үндерін тыңдап, дыбыс айырмашылықтарын табу.
Дамытушылық: Оқушылардың саз аспаптарының үндерін тыңдау арқылы әуендік сезімталдығын, әуенді айта білу дағдысын, есте сақтау, тыңдау,қиялдау, жатқа айту қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік: Оқушылардың халық музыкасы, аспаптарына деген сүйіспеншілік сезімін арттыру, қазақ музыка өнерін құрметтеуге,адамгершілікке, ұлттық музыканы қадірлей білуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: Аралас сабақ.
Сабақтың әдісі: Ойын әдісі, түсіндіру, музыка тыңдау, ән айту.
Сабақтың барысы.
1.Ұйымдастыру кезеңі: І. Сәлемдесу.
ІІ. Оқушылардың көңіл-күйіне назар аудару.
Үй жұмысын тексеру: «Домбыра және қобыз аспаптарының түрленуі»
Семантикалық карта
№
Жауаптар
Домбыра
Қобыз
1
Альт
+
+
2
Прима
+
+
3
Бас
+
+
4
Секунда
+
5
Нар
+
6
Қыл
+
Жаңа сабақ:
Оркестр құрманыдағы аспатар сан алуан болады.
Мысалы: Домбыра, шертер, прима-домбыра, бас-домбыра, контрабас-домбыра, қобыз, прима-қобыз, альт-қобыз, бас-қобыз, контрабас –қобыз, жетіген, сырнай, сазсырнай, дауылпаз, асатаяқ, тұяқтас және т.б.
Шертер – 2-3 ішекті ағаштан жасалады. Беті көн терімен тартылып, ішегі жылқы немесе қой ішегінен жасалады. Бұрын мойнында перне болмаған. Құлақ күйі оң және теріс бұрауға келеді. Ұзындығы 600-700 см. Кейіннен пернелер тағылып, бетіне жартылай тақтай жабылып, ішектеріне капрон немесе нейлон қолданатын болды. Соңғы жылдар жасалған аспаптар ұзындау.
Прима домбыра 3 ішекті ағаштан жасалады, ішектері сымнан тартылады. Ұзындығы бойынша шертерден сәл кішілеу және дауысы ашық .
Бас- домбыра – 3 ішекті домбыра көлемі жағынан примадан үлкен дыбысы жуан.
Контрабас-домбыра – 3 ішекті үлкен домбыра дыбысы жуан.
Жетіген — жасалуы да, ойналу әдіс-тәсілі де өте күрделі аспап. Ертеректе ел арасында сақталған көне жетігеннің ішегі аттың қылынан тағылып, тиектің орнына асықтар пайдаланылатын болған. Аспаптың құлақ күйі осы асықтарды әрлі-берлі жылжыту арқылы келтірілген. Ішек сандары жетеу болғандықтан, аспап Жетіген аталған.
Қобыз — әлемдегі ысқышпен орындалатын ішекті аспаптардың атасы, қос ішекті көне музыкалық аспап. Қобыздың екі ішегіне және ысқышына аттың құйрық жалының қылы тағылады. Қобыз адамның денесін шымырлатып, жүректі тербейтін қоңыр қою дыбыс береді. Қобыз күйлері халықтың мұңы мен қуанышын, ішіндегі сырын айқын суреттейді. Ерте заманда қобызда жыршылар, бақсылар, емші — балгерлер ойнаған. Қылқобыздың қазіргі замандағы түрі — прима қобыз.
Прима-қобыз аспабы – үнділігі, дыбыс қамту, оркестрге қосылу мүмкіндіктері мен көлемінде өзіне тән ерекшеліктері бар. Бұл қобызда бұрыннан қалыптасқан тырнақтың сыртымен, көбісімен ойнау әдісі сақталды. Бұл әдісі дүниежүзіннде жоқ. Теріқақпақ бар.
Альт қобыз – прима-қобыздан сәл үлкендеу. Ал үні сәл төмен.
Бас-қобыз – бұл аспапты жасауда үлкен өзгеріске ұшырады. Бар гәп оның көлемін үлкейтудан туған. Көлемін үлкейткендіктен аспаптың дауысы жуан. Бірақ оның мойны алға қарай еңкеймей, түзу әрі шалқақ жасауды талап етті. Бұл эксперименттің нәтижесінде бас-қобыз виолончельге ұқсас болды. Ойнау тәсілі де виолончельге ұқсайды.
Контрабас-қобыз – мұнда да айырмашылығы пішінінің көлемінде, ішегінің жуандығында және ысқышының ұзындығында.
Сазсырнай — саздан жасалған үрлемелі аспап. Үні ашық, нәзік болады. Сазсырнай Қазақстан аймағындағы Отырар қаласында жүргізілген қазба жұмыстары кезінде табылған. Ежелде бұл аспап балалар мен жасөспірімдер арасында кеңінен таралған.
Үрмелі аспаптар арасында сыбызғы - халық үшін ең сүйікті аспап болып табылады.
Қурайдан, ағаштан, кейде жезден де жасалады. Ұзындығы 600 – 650 мм немесе 700 – 800 мм болады; 3 – 4 ойықты. Дыбыс қатары диатоникалық, көлемі 2 1/2 октава. Сыбызғы ойықтарынан демді жай немесе күшті шығару арқылы түрлі дыбыс әуендері туады. Сыбызғы негізінен бақташылар арасында кең тараған.
Дауылпаз – қазақтың ұрып ойналатын көне саз аспабы. Ертеректе бұл аспап соғыс құралы ретінде айбар беріп, қыр көрсету үшін қолданған. Бертін келе дауылпазды аңшылық пен құсбегілікке де пайдаланатын болған. Оның жасалу әдісі күрделі. Дауылпаздың шапаты - өзегі алынған сырты жұмыр бітеу ағаштан ойып жасалған. Беті әбден иленіп, кеңкей шыңылтыр терімен қапталады. Жайға байлап немесе мойынға, иыққа іліп алып жүруге арналған аспалы бауы мен ұрып ойнайтын шағын таяқшасы болады. Дауылпаздың шанағының сыртын мүйізбен, түрлі тастармен, ою-өрнекпен безендіріп, сәндеп жасайды. Қазір дауылпаздың екі түрі белгілі.
Оның бірі - этнографиялық сипаттамасы бойынша қалпына келтірілген түрі.
Екіншісі - үлкен оркестрлер үшін жетілдіріп жасалған үлгісі. Ол 1933 - 34 ж. ш-да белгілі қолөнер шебері Қ.Қасымов, коми. А.Жұбанов, дирижер Ш.Қажығалиевтердің ұсыныстары бойынша жасалды. Жетілдірілген дауылпаздың жан-жағында терісін босатып не керіп тұратын, дыбысын жоғарылату немесе төмендету үшін жасалған арнаулы құлақтары бар. Ежелгі дауылпазда бұл бөлшектер болмаған. Аспаптың осы екі түрлі үлгі-нүсқасы да қазір халық аспаптар ансамбль оркестрлерінде қолданып жүр.
Асатаяқ – сілкілеп онайтын музыкалық аспап. Дыбысы жағынан шылдырмаққа ұқсас.
Тұяқтас – қазақтың музыкалық аспабы. Бұл аспап өзгелерден қарапайым тұрпатымен ерекшеленеді. Аспаптың өзіне ғана тән ерекше үні бар.
Сырнай – орыс халқының музыкалық аспабы. Гармонь, гармоника (грек тілінен аударғанда «үндестік», «үйлесімдік» деген мағына береді) клавишті-пневматикалық аспапқа ұқсас. Гармоньды 1822 жылы неміс шебері Ф.Бушман ойлап тауып, 1829 жылы өзгерістер енгізіп, аспапты жасап шығарған. Алғаш рет сырнай аспабын оркестрге белгілі сазгер, музыка зерттеушісі Ахмет Жұбанов енгізген болатын.
