"Зат есімні? жасалуы"

Саба?ты? та?ырыбы:

Туынды зат есімні? жасалуы

Саба?ты? ма?саты: а) білімділік: зат есімдерді? ??рамына ?арай б?ліну т?рлерімен таныстыру, зат есімдерді? жасалу жолдарымен таныстыру;
?) дамытушылы?: о?ушыларды? ?здеріне ережелерді шы?арту ар?ылы ойлау ?абілетін арттыру, ?з бетінше ж?мыс істеуге баулу;
б) т?рбиелік: ??рбы - ??рдастарымен тату болу?а, достасты??а, сыйласты??а т?рбиелеу.

?й тапсырмасын с?рау.

1,2-тапсырма.

Мына с?ра?тар?а жауап алу.
1. Зат есім дегеніміз не? ?андай с?ра?тар?а жауап береді?
2. Жал?ы есім ж?не жалпы есімдерге мысал келтірі?дер. Зат есімдер негізгі, туынды, к?рделі болып 3 - ке б?лінеді.
    Ешбір ?осымшасыз негізгі т?бір к?йінде ж?мсал?ан зат есімдер негізгі зат есім деп аталады. Мысалы: кітап, д?птер, адам.
    Бас?а с?здерден ж?рна? ар?ылы жасал?ан зат есімді туынды зат есім дейміз.
                Зат есім тудыратын ж?рна?тар:
1) есімдерден зат есім тудыратын ж?рна?тар:
- шы, - ші: етік+ші, балы?+шы, а?+шы т. б.
- лы?, - лік, - ды?, - дік, - ты?, - тік: жа?сы+лы?, дос+ты?, шын+ды? т. б.
- ша, - ше: б?лім+ше, кітап+ша, ма?дай+ша т. б.
- шы?, - шік: ойын+шы?, ?й+шік т. б.
- хана, - стан, - кеш: д?рі+хана, кітап+хана, ?аза?+стан, арба+кеш т. б.

2) етістіктен зат есім тудыратын ж?рна?тар:
- ма, - ме, - ба, - бе, - па, - пе: б?л+ме, то?ы+ма, кес+пе т. б.
- ым, - ім, - м: б?л+ім, біл+ім, то?та+м т. б.
- ?ы, - кі, - ?ы, - гі: шап+?ы, б?р+?ы, с?з+гі, ашыт+?ы т. б.
- ыс, - іс, - с: же?+іс, айт+ыс, тала+с т. б.
- ы?, - ік, - ?, - к: ?аз+ы?, к?р+ік, с?ра+?, тіле+к

т. б.
- ыш, - іш, - ш: ?уан+ыш, ?кін+іш, ?ыз?ан+ыш т. б.
- уыш, - уіш: тырна+уыш, еле+уіш, т?йре+уіш т. б.

т. б.
- ыш, - іш, - ш: ?уан+ыш, ?кін+іш, ?ыз?ан+ыш т. б.
- уыш, - уфіш: тырна+уыш, еле+уіш, т?йре+уіш т. б.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«"Зат есімні? жасалуы"»

Қазанның жиырма алтысы, дүйсенбі

Сабақтың тақырыбы:

Туынды зат есімнің жасалуы

Сабақтың мақсаты: а) білімділік: зат есімдердің құрамына қарай бөліну түрлерімен таныстыру, зат есімдердің жасалу жолдарымен таныстыру; ә) дамытушылық: оқушылардың өздеріне ережелерді шығарту арқылы ойлау қабілетін арттыру, өз бетінше жұмыс істеуге баулу; б) тәрбиелік: құрбы - құрдастарымен тату болуға, достастыққа, сыйластыққа тәрбиелеу.

Үй тапсырмасын сұрау .

1,2-тапсырма.

Мына сұрақтарға жауап алу. 1. Зат есім дегеніміз не? Қандай сұрақтарға жауап береді? 2. Жалқы есім және жалпы есімдерге мысал келтіріңдер.

Жаңа сабақ . Мына сөздердің жасалуына назар аударту, ерекшеліктерін сұрау. 1. Ағаш. Аға. Ән. Күй. Бала. Дәптер. Жел. Ауа.

2. Қойшы. Айлық. Білім. Күрек. Аялдама. Бастық.

3. Өнеркәсіп. Көкшетау. Ыдыс - аяқ. Қант қызылшасы.

Зат есімдер негізгі, туынды, күрделі болып 3 - ке бөлінеді. Ешбір қосымшасыз негізгі түбір күйінде жұмсалған зат есімдер негізгі зат есім деп аталады. Мысалы: кітап, дәптер, адам. Басқа сөздерден жұрнақ арқылы жасалған зат есімді туынды зат есім дейміз. Зат есім тудыратын жұрнақтар: 1) есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар: - шы, - ші: етік+ші, балық+шы, аң+шы т. б. - лық, - лік, - дық, - дік, - тық, - тік: жақсы+лық, дос+тық, шын+дық т. б. - ша, - ше: бөлім+ше, кітап+ша, маңдай+ша т. б. - шық, - шік: ойын+шық, үй+шік т. б. - хана, - стан, - кеш: дәрі+хана, кітап+хана, Қазақ+стан, арба+кеш т. б.

2) етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар: - ма, - ме, - ба, - бе, - па, - пе: бөл+ме, тоқы+ма, кес+пе т. б. - ым, - ім, - м: бөл+ім, біл+ім, тоқта+м т. б. - қы, - кі, - ғы, - гі: шап+қы, бұр+ғы, сүз+гі, ашыт+қы т. б. - ыс, - іс, - с: жең+іс, айт+ыс, тала+с т. б. - ық, - ік, - қ, - к: қаз+ық, көр+ік, сұра+қ, тіле+к

т. б. - ыш, - іш, - ш: қуан+ыш, өкін+іш, қызған+ыш т. б. - уыш, - уфіш: тырна+уыш, еле+уіш, түйре+уіш т. б.

Зат есімдер бірігу, қосарлану, тіркесу арқылы жасалады. Олар күрделі зат есімдер деп аталады. Біріккен зат есімдерге кемінде екі түбір морфемадан бірігу арқылы жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: бәйтерек, бәйшешек, белбеу, көкпар, қайнаға, қолбасы, қолқанат т. б. Қосарланған зат есімдерге екі түбір морфемадан қосарланып жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: абысын - ажын, ақыл - айла, ас - су, ата - ана, бала - шаға, әл - қуат, ел - жұрт, жігіт - желең, жауын - шашын, ой - пікір, ой - қыр, отын - су, тері - терсек, ұрыс - керіс, шай - су т. б. Тіркес (құрама) зат есімдерге кемінде екі я онан астам түбір сөздерден әр қилы жолмен тіркесу арқылы жасалған зат есімдер жатады. Мысалы: ауыл шаруашылығы, балалар бақшасы, кәсіп одағы, күн тәртібі, қоғамдық еңбек, сары май т. б.

“ Орныңды тап” ойыны арқылы сыныпты 3 топқа бөлу .

І-топ. Негізгі

ІІ-топ. Туынды

ІІІ-топ. Күрделі

Оқулықпен жұмыс.

І-топ. 1 - тапсырма. 3 минут

ішінде зат есімі бар жұмбақтар тауып

жазыңдар.

ІІ-топ. 2 - тапсырма. 2 минут ішінде

деректі зат есімнен құралған қазақ әндерінің

атын жазыңдар.

ІІІ-топ. 3-тапсырма. 2 минут ішінде

құрамында дерексіз зат есімдері бар

мақал-мәтелдер жазыңдар .

Ортақ тапсырма.

Тор көздің ішіндегі шашыраңқы әріптердің басын қосып зат есімдерді тауып көрсетіңдер. Қай топ жылдам әрі тез табады? А Д А М Д О Л І Т А Й Б И Р А Л А Р М А Н А Е Г Қ А С Л Н Қ О Е М Л Е С І И Ш К

Қорытынды. Зат есім негізгі және туынды зат есім, күрделі зат есім болады. Туынды зат есімдер жұрнақтар арқылы жасалады. Мысалы: қой-шы, күй-ші, ай-лық, жақсы-лық, біл-ім, аялда-ма, бұр-ғы, айт-ыс, куре-к т. б. Зат есімдер бірігу, қосарлану, тіркесу арқылы да жасалады. Олар күрделі зат есім деп аталады. Мысалы: өнеркәсіп, белбеу, ашудас, Көкшетау, Сарысу, аяқ-табақ, азық-тулік, ауыл-аймақ, қант қызылшасы, қызыл отау, Арал теңізі т. б.