Есім с?здерді (зат есім, сын есім, сан есімді) ауыстырып, соларды? орнына ж?ретін с?здер е с і м ді к т е р деп аталады.Мысалы: Омар мектепке бара жатыр еді. Жолшыбай олМ?рат?а жолы?ты. Олар б?гінгі эксурсия туралы ??гімелесіп кетті деген с?йлемдердегі ол с?зі Омар деген зат есімні? орнына ?олданылса, олар с?зі Омар, М?рат деген зат есімдерді? орнына ?олданылып т?р.
С?йтіп, есмідіктер есім с?здерді? атын да, белгісін де, санын да атамай, тек соларды н?с?ап, ме?зеп к?рсетеді де, соларды? орнына ?олданылады. Сонды?тан да кейде есімдіктерді орынбасар с?здер деп те атайды. Есімдіктер ма?ынасы мен ?ызметіне ?арай жеті топ?а б?лінеді.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Есім сөздерді (зат есім, сын есім, сан есімді) ауыстырып, солардың орнына жүретін сөздер е с і м ді к т е р деп аталады.
Мысалы:Омар мектепке бара жатыр еді. Жолшыбай олМұратқа жолықты.Олар бүгінгі эксурсия туралы әңгімелесіп кетті деген сөйлемдердегі ол сөзі Омар деген зат есімнің орнына қолданылса, олар сөзі Омар, Мұрат деген зат есімдердің орнына қолданылып тұр.
Сөйтіп, есмідіктер есім сөздердің атын да, белгісін де, санын да атамай, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де, солардың орнына қолданылады. Сондықтан да кейде есімдіктерді орынбасар сөздер деп те атайды.
Есімдіктер мағынасы мен қызметіне қарай жеті топқа бөлінеді.
Мағынасына қарай
жіктеу
сілтеу
сұрау
өздік
жалпылау
болымсыздық
белгісіздік
Жіктеу есімдігі
Жіктеу есімдіктеріне мен, сен, (сендер), сіз, (сі здер), ол (олар), біз (біздер) дегендер жатады.
Жіктеу есімдіктерінің үш жағы және бекеше, көпше түрлері бар. Олар мыналар.
Үнемі жақ ұғымдарымен байланысты қолданылатындықтан, есімдіктердің бұл абе ж і к т е у е с і м д і к т е р і деп аталады.
Жақ
І
Жекеше түрі
Көпше түрі
ІІ
Мен
ІІІ
Біз, біздер
Сен, сіз
ол
Сендер, сі здер
олар
Жіктеу еесімдіктері зате сім орнына жұмсалады.
Жіктеу есімдіктерінің І, ІІ жағы кім?деген сұраққа жауап берсе, ІІІ жағы Кім? Не? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: Мен оқығанда, сен не істейсің? Ол – инженер. Олар – шекара сақшылары.
Жіктеу есімдіктерінің тек ІІІ жақтағы ол, олар түрі ғана тәуелденеді. І, ІІ жағы тәуелденбейді .
Тәуелдік жалғауының жағы
І менің
Жекеше
Көпше
ІІ сенің
оным
оларымыз, онымыз
сіздің
оның
ІІІ оның
оларың
оныңыз
онысы
оларыңыз
олары
Мен, сен, ол есімдіктерінің септету үлгісі
Ескерту:Ол есімдігі жекеше түрде тәуелденгенде, түбірдегі л дыбысының орнына н дыбысы айтылады да, одан кейін ы дәнекері пайда болады.
Жіктеу есімдіктерінің бәрі де септеледі. Бірақ бұлардың жекеше (мен, сен, ол) түрлерін септегенде, ілік, барыс, табыс, шығыс септіктерінде олардың соңғы н, л дыбыстары түсіп қалады да, көмектес септікте деі (ы) дәнекері пайда болады.
Септік
Атау
І жақ
ІІ жақ
Ілік
мен
Барыс
ІІІ жақ
сен
менің
Табыс
сенің
ол
маған
оның
Жатыс
саған
мені
Шығы
оған
сені
менде
оны
Көмектес
менен
сенде
онда
сенен
менімен
онан
сенімен
онымен
Жіктеу есімдіктері сөйлемде бастауыш та, анықтауыш та, толықтауыш та, баяндауыш та болады.
Мысалы:мен оқушымын. Оны кинодан көрдім. Сен өзің қалай оқисың? Біз – бізбіз дегендердегі мен, сен – бастауыш, он – толықтауыш, бізбіз – баяндауыш
Сұрақ –жауап:
Біз бүгін сабақта нені білдік? Есімдік дегеніміз не?
Есімдік мағынасына қарай нешеге бөлінеді екен?
Қандай есімдіктің түрі жіктеу есімдігі деп аталады?
