Алишер Навоий =фёти ва ижоди

Alisher Navoiyning

hayoti va ijodi

• Alisher Navoiy 1441-yil 9-fevralda Hirotda tug’ildi. Zamondoshlari uni bizga “Nizomiddin Mir Alisher” deb tanishtiradilar. “Nizomiddin” – din, diyonat nizomi, degandir. Ko’pincha, donishmand mansab egalariga nisbatan aytilgan. “Mir” – amir demakdir. Uning otasi G’iyosiddin Muhammad (uni “G’iyosiddin Kichkina” ham der edilar) temuriylar saroyining amaldorlardan, onasi amirzoda Shayx Abusaid Changning qizi bo’lgan. Ismi ma’lum emas . Alisherning bobosi Temurning o’g’li Umarshayx bilan emikdosh (ko’kaldosh) edi.

• Alisher Navoiy turk dunyosi adabiyotining eng mashhur vakilidir . Chunki hech kim bu til va adabiyotning ravnaqi uchun uningdek xizmat qilolgan emas. Navoiy ijodi turkiy adabiyotning eng yuksak cho’qqisidir. Chunki hech kim unga qadar bu tilda bunchalik “ko’p va xo’b” (Bobur) yozmagan edi. Navoiy barcha turkiy xalqlarning eng buyuk shoiridir. Chunki u o’zini “Xitoydan to Xuroson” gacha yoyilgan turkiy “qavm” (el, urug’)larning shoiri, deb bildi. Ularni bir adabiy til bayrog’i ostida birlashtirdi, “yakqalam” qildi. Bu bilan millatning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy ravnaqiga katta ta’sir ko’rsatdi.

DAVLATSHOH SAMARQANDIYNING YOZISHICHA U O’G’LI ALISHERNING TARBIYASIGA E’TIBOR BERGAN VA KELAJAKDA FAZILATLI INSON BO’LIB YETISHISHI UCUN ASTOYDIL HARAKAT QILGAN. ONASI SHAYX ABUSAID CHANGNING QIZI BO’LGAN. BO’LAJAK SHOIRNING TOG’ALARI MIR SAID KOBULIY YAXSHI SHOIR , MUHAMMAD ALI G’ARIBIY SHOR, SOZANDA VA HATTOT EDI. ALISHER OILADA UCHINCHI YOKI TO’RTINCHI FARZAND BO’LIB MAKTABDA BO’LAJAK SULTON HUSAYN BOYQARO BILAN BIRGA O’QIDI U ERTA SAVOD CHIQARDI. SHE’RIYATGA BOLALIKDAN HAVASI UYG’ONDI. KICHIK MAKTAB CHOG’IDA FORS SHOIRI FARIDIDDIN ATTORNING “MANTIQ UT- TAYR “ DOSTONINI FORS TILIDA HAM O’QIB YOD OLGANI YOSHLIK ISTE’DODINING MUHIM QIRRALARIDAN EDI.

1447- YIL PODSHOH SHOHRUX MIRZO VAFOT ETADI. ALISHERNING OILASI IROQQA KO’CHIB KETISHGA MAJBUR BO’LADI. YO’LDA TAFT SHAHRIDA ALISHER ZAMONASINING MASHHUR TARIXCHISI SHARAFIDDIN ALI YAZDIY BILAN UCHRASHADI. ALISHERLAR XONADONI 1451-YIL HIROTGA QAYTADI. KO’P O’TMAY TAXTGA ABULQOSIM BOBUR CHIQADI. ALISHERNING OTASI SABZAVORGA HOKIM ETIB TAYINLANADI.

1453-YIL ALISHERNING OTASI G’IYOSIDDIN MUHAMMAD VAFOT ETADI. KEYIN ALISHER AVVAL SABZAVORDA SO’NG MASHHADDA YASHADI. U YERDA ALISHER VA HUSAYN YANA BIRGA BO’LISHADI.

• ALISHER 7, 8 YOSHIDAN SHE’R YOZA BOSHLAGAN. O’ZBEKCHA SHE’RLARIGA “NAVOIY’ FORSCHA SHE’RLARIGA ‘FONIY “ TAXALLUSLARINI QO’YDI. U JUDA HAM KO’P SHE’R YOD OLGA U O’ZINING “MUHOKAMAT UL- LUG’ATAYN” ASARIDA MASHHUR O’ZBEK VA FORS SHOIRLARI NAZMIDAN 50 MING BAYT SHE’RNI YOD BILGANINI AYTADI.
• NAVOIY 1460-YILLARNING IKKINCHI YARMIDA SAMARQANDDA YASHADI U BU SHAHARDA ISLOM OLAMIDA MO’TABAR SANALIB KELINGAN FAZLULLOH ABULAYS SAMARQANDIYDAN SABOQ OLDI. KEYINCHALIK BU SHAHARNI “FIRDAVSMONAND” SHAHAR DEB AYTIB O’TGAN.

• 1465 - 1466–YILLARDA MUXLISLARI SHE’RLARINI TO’PLAB ‘DEVON “ TUZADI. BU KITOB BUGUNGI KUNDA “ILK DEVON” DEB NOMLANADI. 1469-YIL HUSAYN BOYQARO TAXTGA CHIQADI VA ALISHERNI YONIGA CHAQIRADI. DAVLAT ISHLARIGA JALB QILIB, AVVAL MUHRDOR SO’NG VAZIR QILIB TAYINLAYDI. NAVOIY 1487-1488-YILLARDA SABZAVORDA HOKIM BO’LDI. BUYUK SHOIR “AMIRI KABIR “(ILUG’ AMIR) VA “AMIR UL-MUQARRAB” (PODSHOHGA ENG YAQIN AMIR) UNVONLARIGA MUSHARRAF BO’LDI.

• ADIB 1472-1476-YILLRDA “BADOYE UL-BIDOYA”(BADIYLIK IBTIDOSI), 1476-1483-YILLARDA “NAVODIR UN-NIHOYA “(TUGANMAS NODIRLIKLAR) NOMLI IKKI DEVON TUZDI.

Hazrat Navoiydan hikmatli so’zlar

• 1489-1493-YILLAR SHOIR UCHUN AYRILIQ DAVRI BO’LDI. DO’STLARI, USTOZLARIDAN SAYYID HASAN ARDASHER, ABDURAHMON JOMIY, PAHLAVON MUHAMMAD KETMA-KET VAFOT ETDILAR.
• U FANNING BIR NECHA SOHALARIDA QALAM TEBRATIB ZABARDAST OLIM EKANLIGINI HAM ISBOTLADI. O’TMISH MAVZUSIDA “TARIXI MULUKI AJAM”( “AJAM , YA’NI ARAB BO’LMAGAN MAMLAKAT PODSHOLARI TARIXI”) , ‘TARIXI ANBIYO VA HUKAMO” (“PAYG’AMBARLAR VA DONISHMANDLAR TARIXI”) ASARLARINI YOZDI. ARUZGA DOIR “MEZON UL-AVZON”(“VAZNLAR O’LCHOVI”), TAZKIRACHILIKKA OID “MAJOLIS UN-NAFOIS”(“NAFIS MAJLISLAR”) KABI ASARLARINI YOZDI. BUYUK SHOIR LUG’ATSHUNOSLIKKA OID “SAB’AT-U ABHUR”(“Yettidengiz”) NOMLI KITOB YOZGAN. YANA “MUHOKAMAT UL- LUG’ATAYN”(“IKKI TIL MUHOKAMASI”) ASARIDA TURK (O’ZBEK) VA SORT( FORS) TILLARINI SOLISHTIRIB, O’Z ONA TILISINING TUGANMAS IMKONIYATLARINI ILMIY ASOSLAB BERDI.

• NAVOIY 1490-YILLARDA TARIXDAGI YANA BIR KATTA ASAR - “XAZOYIN UL-MAONIY”(“MA’NOLAR XAZINASI”) MAJMUASINI YOZDI. TO’RT DEVONDAN IBORAT BO’LGAN BU ASAR SHOIRNING TURKIY TILDA YOZGAN DEYARLI BARCHA LIRIK SHE’RLARINI QAMRAB OLGAN EDI. SHUNINGDEK FORSCHA SHE’RLARIDAN TUZILGAN “DEVONI FONIY”NI HAM YARATDI.

• SHUNINGDEK SHARQDA YASHAB O’TGAN SHAYXLAR, SO’FIYLAR HAYOTI HAQIDA “NASOYIM UL-MUHABBAT”(“MUHABBAT SHABADALARI”) ASARINI YOZDI. SO’NG UMR BO’YI XAYOLINI BAND QILGAN “LISON UT- TAYR”(“QUSH TILI”)NI YOZDI BOSHQALAR BILAN OLIB BORGAN YOZISHMALARI – XATLARINI TO’PLAB “MUNSHAOT” (“XATLAR”) TUZDI. 1500-YILDA ADIB O’ZINING ENG SO’NGI , YAXSHILIK VA YOMONLIK HAQIDA “MAHBUB UL-QULUB” ASARINI YOZDI.

• 1483-YILDA BIRINCHI BO’LIB “XAMSA” YOZISHGA KIRISHDI. QISQA IKKI YILDA BESH YIRIK DOSTONDAN IBORAT ASARNI YOZIB TUGATDI. ABDURAHMON JOMIY NAVOIY “XAMSA”SIGA YUKSAK BAHO BERDI HUSAYN BOYQARO OQ OTIGA MINDIRIB UNGA O’ZI JILOVDORLIK QILDI. VA HIROT KO’CHALARINI AYLANTIRDI .

XAMSA

“ Hayrat ul-abror ”

“ Farxod va Shirin”

“ Layli va Majnun”

“ Sab’ai sayyor”

“ Saddi Iskandariy”

• Abdurahmon Jomiy Navoiy “Xamsa” siga yuksak baho berdi.

ALISHER NAVOIY 1501-YILNING 3-YANVARIDA VAFOT ETDI.