Биография и творчество Абдуллы Алиша.
эшемне? максаты:Абдулла Алишны? ?киятл?ренд? табигать к?ренешл?рене? бирелешен ачып к?рс?т?. Максатка иреш? ?чен т?б?нд?ге бурычлар алынды:
1. ?кият остасы буларак,А.Алиш и?атын тир?нтенр?к итеп ?йр?н? аны? ?кият жанрын ?стер?д?ге роле
2 А.Алишны? балалар бел?н эшл?? эшч?нлеген тулырак анализлау.
3 ?киятл?рене? т?рбияви яктан ???миятлелеген ачып бир?, андагы балалар ?чен кир?кле булган сыйфатларны, ?киятл?ренд? сур?тл?нг?н табигать куренешл?рен ачып бир?.
Мин А.Алиш ?киятл?рен тагы бер кат укып бик к?п н?рс?л?рг? т?шендем. ?с?рл?рд?ге матур итеп сур?тл?нг?н табигать к?ренешл?рен к?реп, аларга сокланып, табигатьне? нинди матур,серле булуына ышандым. ?киятт?ге геройлар бел?н берг? матур табигать кочагына с?ях?тк? чыктым. Алар бел?н берг? шатландым, кайгырдым. Кошлар сайравын, б???кл?рне?, кош- кортларны? уянуын, ?анлануын к?з?ттем.
?зене? ?киятл?ре бел?н язучы безне табигатьк? тел?кт?шлек ит?рг? чакыра, табигатьне яратырга, сакларга куша.Бары берг?л?п тотынсак кына без ?ир анабызны саклап кала алачагыбызга инандым.
Чыннан да, А.Алиш ?зене? ?киятл?ренд? кечкен?д?н табигатьне? матурлыгын к?р? белерг? ??м саклый белерг? ?йр?т?. Ул ?зене? ?киятл?ре аша балаларны мог?изалы табигатьне? серле д?ньясына алып кер?, ??м шулай итеп укучыда табигатьк? карата кызыксыну уята.
?киятл?р ??ркемне сабый чагыннан башлап олыгайганчы озатып кил? торган жанр. Алар балаларны т?рле яктан т?рбияли: аны? рухи д?ньясын баета, туган телл?рен?, туган як табигатен? м?х?бб?т т?рбияли. А.Алиш ?киятл?рене? барысы да кешелеклелек, м?рх?м?тлелек хисл?ре т?рбияли.
Абдулла Алиш!
Д?ньяда аз гына яш?п т?, ?зене? г?з?л тормыш юлы, эшч?нлеге, Ватанга тугрылыгы ??м батырлыгы бел?н халык к??еленд? кереп калган кешел?р р?тенд? тора. Аны? балаларны,кешел?рне, тормышны яратуы, ?зен? ген? хас булган матур тыйнаклыгы, тырышлыгы к??елд? соклану уята.
Элегр?к зурлар ?чен яза башлаган булса да, нигезд? ул ?зен балалар ?д?бияты остасы итеп танытты. А. Алишны? и? к?п басылган ??м и? к?п таралган ?с?рл?ре м?кт?п яшенд?ге ??м м?кт?пк?ч? яшьт?ге балаларга багышланганнар.
Урман- суларга, кыргый ??нлекл?рг? бай булган х?зерге Татарстанны? Спас районы К?ек авылында туган, сабый чакта аучы м?з?кл?рен ты?лап, Габдулла Тукай шигырьл?рен, ?киятл?рен, укып ?ск?н А.Алиш кечкен?л?р ?чен ?киятл?рене? т?эсир к?чен яхшы а?лый ??м ул ?зене? и?ат й?зен ?кият жанрында таба.
?кият- халык и?атыны? борынгы жанрларыннан берсе.?кият хыялга бай азык бир?, к?р?ш кискенлеге, гаделлекне? ??рчак ?и?еп чыгуы, чикл?нм?г?н фантазиясе бел?н сабыйны ??леп ит?. Алар гаять шома. Тигез ритм- рифмага салынган, ?и?ел укыла.Бигр?кт? А. Алиш ?киятл?ренд? тылсымлы ?киятл?рг? хас булган дию п?рие, убырлы карчык, Ш?р?ле, Су анасы шикелле куркынычлы фантастик образлар очрамый.Ул вакыйгаларны бик реаль итеп,х?зерге тормыш факторлары бел?н тасвирлый.Язучы балаларны батыр, эшч?н,т?рбияле,ипт?шк? ярд?мч?н,туган илен ??м халкын с?юче патриот кеше булып ?с?рг? ?нди ??м балаларда ?н? шул сыйфатларны т?рбияли.
Г?з?л табигать кочагында ?т? Алишны? балачагы.Ч?нки ул ??р ч?ч?кне? ?зен? ген? хас исен тоя, ??р агачны? шаулавын ишет?, б???кл?рне? уянуы,кошлар сайравын- болар барысы да Алишны? к??еленд? ?йтеп бетергесез тир?н т?эсир калдыра.
Б?ек ?киятче Абдулла Алиш ?зе д? кече яшьт?н халык ?киятл?рен ты?лап, укып ?ск?н. Язучы бу турыда ?зене? бер ист?легенд? т?б?нд?геч? иск? ала: «Безне? к?рше ?сма ?би ?кият с?йл?рг? ярата иде. ? мин, ?з чиратымда яратып ты?лаучыларны? берсе идем. Йокыга кит?р алдыннан ?лл? нич?ш?р башлы юха еланнарны?, соры б?рел?рне?, алтыннан эшл?нг?н сарайларны? тарихын, вакыйгаларын, ма?араларын ты?лый, ?лл? нинди уйларга батып бет? идем.»
«Гаптул бик кечкен?д?н ?киятл?рне, м?з?кл?рне яратты. Безне? ?ни д?, ?ти д? ?киятл?рне бик матур итеп с?йли идел?р. ?сма аптый да с?йли иде кызыклы ?киятл?рне! Бер с?йл?г?нне икенче кабатламый, берсенн?н-берсе кызыклы ?киятл?ре ?ич бет?рлек т?гел иде. М?др?с?д? д? к?п ты?лады Гаптул андый кызыклы ?киятл?рне ??м м?з?кл?рне,»- дип яза Закир? апасы «Сагынып иск? алабыз» дип аталган ист?лекл?ренд?. [«М?йдан» журналы, №8 2008, 70 бит]
Абдулла Алишны? чын таланты ?киятл?р жанрында ачыла. ?дип ?киятл?рне? балаларга т?эсирен, бу нигезд? т?рбиял??не? халык педагогикасында и? отышлы алымнарны? берсе булуын а?лаган. Ул балалар ?д?биятындагы эшч?нлеген т?рле юн?лешт? алып бара: балалар ?чен журнал ??м газеталар чыгару эшенд? катнаша, алар ?чен т?рле жанрдагы ?с?рл?р и?ат ит?, матбугат битл?ренд? ?д?биятны ?стер?, аны югары с?нгать д?р???сен? к?т?р? юн?лешен билгел?п м?кал?л?р яза, чыгышлар ясый, т?къдимн?р керт?, т?р?ем? бел?н ш?гыльл?н?.
Алишны? ?кият жанрын ?стер? юн?лешенд?ге т?р?ем?л?ре д? ???миятле. Ул т?рле телл?рд?н «Ил гиз?чел?р бел?н х?йл? с?ючел?р», «Койрыклар», «Бай бел?н ялчы», «Эт ?зен? ничек ху?а эзл?г?н?» ?киятл?рен и?ади т?р?ем? ит?.
?дипне? балалар ?д?биятындагы эшч?нлеген б?ял?п, Гази Кашшаф: «. Олы й?р?гене? ?ылысын балаларга ?л?шеп бирерг? ?зер торуы ??рбер адымыннан сизел?», - дип яза ??м аны? балаларга ??м ?д?биятка булган м?х?бб?тен аерып ассызыклый.
А.Алишны? ?с?рл?ре, бигр?к т? ?киятл?ре ?хлакый нормалар бик еш алышынып торган б?генге ??мгыятьт? бик актуаль булып кала Аларны укып, ??ркем я гыйбр?т ала, я чын к??еленн?н соклана. Язучы-?киятчебезне? к?псанлы ?киятл?ре гади, балаларга а?лаешлы тел бел?н язылган. Шул ук вакытта аларда ниндидер серлелек т? бар. ? серлелек балаларны ??рвакыт ?зен? тарта. Шу?а к?р? д? б?ек ?киятчебезне? китаплары кибет ш?рлекл?ренд? тузан ?ыеп ятмый, укучыларны ?з д?ньясына тарта, мавыктыра, балаларда халкыбызны? борынгыдан килг?н асыл сыйфатларын – тырышлык, эшч?нлек, хезм?т с?юч?нлек, ярд?мчел булу, ??р эшне ?ирен? ?иткереп эшл?? кебек сыйфатларын т?рбияли. ?киятл?ре аша Алиш балаларны табигать ??м тормыш-к?нк?реш шартлары бел?н таныштыра, кечкен?д?н ?к бала характерында у?ай сыйфатлар формалаштыру бурычын куеп, аларны т?рле матур гад?тл?рг?, ата-аналарны ??м олыларны х?рм?т ит?, гаделлек, намуслылык, батырлык, тыйнаклык ??м башка к?рк?м сыйфатларны булдырырга тырыша.
Балалар ?чен табигатьт?ге ??р к?ренеш – серле ??м кызыклы, ??рн?рс? - я?алык. Алиш ?киятл?рене? т?п геройлары да – б???кл?р, кош-кортлар, ??нлекл?р. Аны? и?атындагы табигатьк? соклану, а?а м?х?бб?т уяту табигатьне, мохитне саклау темасы бел?н берг? ?релеп бара. ? бу проблема – х?зерге чор проблемаларыны?к?н кадагына суга торганы, и? актуале.
Туган табигатьк? м?х?бб?т хисе патриотизмны? т?г?л бер чагылышы булып тора. Б?ек ?киятчебезне? гомерен палач балтасы ?зс? д?, ул б?ген д? безне? арабызда. А.Алиш, чыннан да ?зе ?йтк?нч?, безне? арабызга табыш булып кайтып керде. Ул ?з халкына хезм?т ит?. ?зене? батыр образы ??м якты ?киятл?ре бел?н яшь буында батырлык, гаделлек ?рн?кл?ре, туган илебезг?, туган халкыбызга ??м туган телебезг? м?х?бб?т т?рбияли; берд?м, тату булырга чакыра, горурлык хисл?ре уята.
Гомум?н, Абдулла Алиш - балалар ?д?биятын ?стер? юн?лешенд? зур тырышлык куйган, т?рле жанрларда эшл?г?н ??м татар ?д?биятында югалмас эз калдырган ?дип.
?киятче, язучы абыебыз арабызда юк инде. Л?кин аны? ?с?рл?ре, ?киятл?ре б?ген д? актуаль.Аларны укып ??ркем соклана. Алар х?зер д? матбугатта басылып кил?. К?п санлы ?киятл?ре гади, балаларга а?лаешлы тел бел?н язылган.
?йе, Абдулла Алиш, чыннан да – безне? арада, ?з халкына хезм?т ит?, якты образы бел?н яшь буында батырлык ??м гаделлек ?рн?кл?ре, туган илебезг? ??м туган телебезг? м?х?бб?т т?рбияли.
Алиш ?зене? бит кечкен? балалар ?чен язган ?с?рл?ренд? д? табигатьне? матурлыгын к?р? белерг?, аны сакларга ?йр?т?. Ул бу – эшне балаларга ?гет- н?сих?т аша т?гел, ? кошлар, б???кл?р тормышыннан кызыклы м?гьл?матлар биреп ?йр?т?. Аны? кечкен? герое Нечк?бил урман-кырлар, матур болыннар ?стенн?н очып й?рг?нд? аны? матурлыгына соклана – соклана оча.
Мондый ?с?рл?рне укыган бала, ?лб?тт?, табигать матурлыгына кул к?т?рерг? ??рьят итм?яч?к. Абдулла Алиш ?с?рл?рен укыган ??р кеше ?зен? н?ти?? ясарга тиеш. Дим?к, табигатьне? матурлыгы, байлыгы кешел?рне?
?зл?рен? б?йле.Кеше табигатьне яратырга, а?а сакчыл карарга тиеш.
Эшемне Татарстанны? халык шагыйре Ш??к?т абый Галиев с?зл?ре бел?н т?мамлыйсым кил?:» Х?зер уйлап карыйм да, ?киятл?ренд? т?рле-т?рле уй-тойгылар балкышы к?р?м, лирик та, сатирик та. Халык ?киятл?ред?й ?ыйнак, коеп куйгандай т?г?л,т апкыр алар. Шулай булуы бик табигый – инде нич? буын кечкен?д?н укып-се?дереп ?с? - ?н? б?генге балалар кулында да китап булып чыккан шул ?с?рл?р ич!
Мин бу и?ади эшемд? язучыны? и?атындагы табигать к?ренешл?рен ?зем а?лаганча, чагылдыра алдым дип уйлыйм.
Т?б?нд?ге н?ти??л?рг? киленде:
1.Аны? ?киятл?ре т?рбияви ???миятк? ия.
2.Аны? ?киятл?ре укучыны тормыштагы вакыйгага битараф булмаска ?йр?т?
3Аны? ?киятенд? к?т?релг?н тема тормыштагы вакыйгаларны чагылдыруы бел?н ???миятле.
Без б?хетле чорда яшибез, якты м?кт?пл?рд? укыйбыз, белем алабыз, ?зебез яраткан эшл?р бел?н ш?гыльл?н?без,бу матур тормышны безг? Абдулла Алиш кебек батырлар яулап алдылар.
