Ұйымдастыру кезеңі (Амандасу, түгендеу, құрал-жабдықтарын тексеру, сабаққа назар аударту)
II. Өткен сабақты пысықтау
Сабақты бастамас бұрын сыныпты 3 қатарға бөлемін( әр қатар басшысын сайлау)
Өткен сабақтарға байланысты білімдерін тексеру: Сөзжұмбақ шешу (сурет бойынша) Слайд
т
1.Жануардың аяқ мүшесі
а
2.Кілем шетіне көп қолданатын
р
Геометриялық ою түрі
а
3.Түйенің бір мүшесі
4.Геометриялық ою
қ
5. Өсімдік әлеміне байланысты ою-өрнек
Сабақты бейнелеу өнерінің түрлерін еске түсіруден бастаймын: Б.О.Н тірексызбасын шешу.
Сұрақ-жауап.
1. Сәндік қолданбалы өнердің қандай түрлері бар? (керамика ойыншықтар,көркем оймыш,металдан жасалған бұйымдар,тоқыма,шыныдан жасалған заттар)
2. Сәндік колданбалы өнерді әзірлеу үшін қандай материалдарды қолданады? (ағаш, сүйек, тас,шыны, табиғи және жасанды заттар)
3. Ою-өрнек дегеніміз не? Ұлттық нақышта жасалған орномент, әсемдеу, сәндеу)
4. Ою-өрнек түрлері неше топқа бөлінеді? (4 топқа) қандай? (зооморфтық, өсімдік типтес, космогониялық, геометриялық).
5. Ритм дегеніміз не? Ою-өрнекте бір элементтің қайталануы.
6. Колорит дегеніміз не? Бояу түрлерінің бір-бірімен жарасуы.
7. Кампозиция дегеніміз не? Құрастыру, үйлестіру.
8. Ою-өрнек кұрудың қандай композициялық схемаларын білесің? (Арабеска, гротеск, таспалы өрнектер. тұйық өрнектер, тор көзді өрнектер)
Сабақты бастамас бұрын сыныпты 3 қатарға бөлемін( әр қатар басшысын сайлау)
Жаңа сабақ: (Жаңа сабақтың тақырыбы мен мақсатын таныстырамын)
Қазақы киім –көненің көзі. Ескерткіш ретінде болашақ ұрпаққа сақтау қажеттігін ескерсек, оны қалпына келтіріп, баламаларын көптеп шығару басты парыз болмақ. Себебі уақыт өткен сайын ұлттық киімді сақтап, зерттеп білудің қиынға түсе беретіні де күмән туғызбайды. Мәселен, ұлттық киімді этнографиялық жолмен, далалық экспозициялар арқылы іздестіріп, киім-кешектің әлі де болса сақталып қалған нұсқаларын, жинап, хабарлаушылар арқылы ел аузындағыларды жазып алғанның өзінде, олардың білетіндерін, әке –шешелерінен естігендерімізді қоса есептегенде,біздің бар мүмкіндігіміз хронологиялық жағынан XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басымен шектеледі.
Республиканың мұражай қорында да негізінен осы кезеңнің киімдері сақталған.
Қазақ халқынын ұлттық киімдерінің көп ғасырлық тарихы бар. Үлттық киімдер- эстетикалык мәні жағынан да маңызды дайындалған және көркем жасалған өндірістік немесе қолөнер арқылы өмірге келген көркем туынды. Қай халыктың болса да тұрмыс-тіршілігіне қажетті әдемі бұйымдар мен заттарды дүниеге әкелген қолөнері болды. ¥лттық киім-бай тарихи , мәдени мұра, оны зерттеу бізді өткен ғасырдағы әдет-ғұрып, салт-дәстүр, халықтың хал-ахуалынан хабар етеді.
Қазақтың ұлттык киімдері негізінен ертедегі көшпенділер киімдерін еске түсіреді. Қазір өзіміз күнделікті киіп жүрген бірқатар киім үлгілері сақ дәуірінен бастау алады.
(Осының ішінде біз бүгін қазақтың ұлттық бас киімдеріне тоқталамыз)
Қазақта, әсіресе бас киім ерекше қастерленген. Оны осы кезге дейін аса кұрметті қонаққа ат мінгізіп шапан жауып, бөрік кигізетін дәстүрден де аңғаруға болады.
Қазақ халқы ешқашан жалаң бас жүрмеген. Ер адам, әйел адам өзіне сай бас киім киген. Жалаң бас жүрмеудің экологиялық, эстетикалық негізі бар. Баскиім қыста аязда, жазда күннің ыстығынан қорғайды. Денсаулыққа үлкен мән берген ата - аналарымыз баскиімге аң, мал терілерін пайдаланған, тыстық ретінде берік, тығыз, шыдамды матаны қолданған. Бас киімді екі түрге бөлген. Ер бала және қыз бала, әйелдер сәлде, картоз, тақия киеді. Қыз балалар – кәмшат бөрік, тақия. Әйелдер бас киімі – сәукеле, кәмшат бөрік, қасаба, кимешек, шылауыш. Ұлтты бас киімдердің түрлері: бас киімдер XIX ғасыр мен XX ғасырдың бас кезіндегі қазақтың ұлттық киімдеріне зерттеу жасаған И. В. Захарова мен Р. Р. Ходжаева ер адамның бас киімдерін 6 түрге бөлген.
1. Дөңгелек, жеңіл, өзін сырып, кестелеп матадан тіккен және қалпақ, тымақ астынан киетін кішігірім бас киім – тақия.
2. Матадан тігілген кішкентай, етегі терімен көмкерілген бас киім – төбетей.
3. Киізден тігілген бас киім - қалпақ.
4. Қалың матадан тігілген башлық (күләпара).
5. Тері қапталған жылы бас киім бөрік.
6. Аң терісінен жасалып, суықта киетін бас киім. Ерлердің бас киімдері – башлық, бөрік, далбай, жалбағай, жекей тымақ, күләпара, қалпақ, құлақшын, малақай, мұрық, тақия, тымақ, шалма.
Мысалы: биік айырқалпақты Әйтеке би, батырлар дулығасын киген Райымбек баба, Әлмерек бабамыз, әскери папаха киген Б.Момышұлы. тақия киісімен бейнеленген Абай атамыз және ауыз әдебиетіндегі бөрікті Алдар көсе, тақиялы Қожанасыр т.б. тұлғалар.
Бас киімді кез келген жерге тастамайды, аяққа баспайды, астыға басып отырмайды, аяққа кимейді. Бас киімді айырбастамайды, бөтен адамға бас киімін бермейді.
(Слайд арқылы бас киімдерге жеке-жеке тоқталу)
Қалпақ(Айыр қалпақ)- аса қымбат материалмен тысталып, ішіне жұқа киіз немесе қалың мата салынып сырылып тігілетін ер адамдардың бас киімі. Сыртына өсімдік тектес өрнек салынып, алтын зермен зерленеді. Оны ертеде негізінен, хан-сұлтандар салтанатқа киетін болған.
Мұрақ- елбасы мен ел ағалары киетін қалпақ түрі
Тымақ- ерлердің қысқы бас киімі.Түрлері: түлкі тымақ, елтірі тымақ, сеңсең тымақ, пұшпақ тымақ. Соның ең бағалысы түлкі тымақ.Оның маңдайы мен құлақтарының ішкі жағына түлкі терісі тігіледі де,сырты мақпалмен, пүлішпен не басқа маталармен сырылып тысталады. Бұрын қазақ елі қай жүздің, қай рудың адамы екенін тымағына қарап таныған. Тымақ-қасиетті бас киім. Оны айырбастауға болмайды, оған аяқ тигізбейді. Жақсы адамдардың киімдері атадан балаға мұра болып қалып отырған. Бұрынғы кезде қазақтар шала туған баланы неше күні кем болса, сонша күн тымаққа салып, кереге басына іліп қоятын болған.Бұл тымақтың қадірі мен қасиетін бейнелейтін құбылыс.
Тақия -қазақта тақияның түрі көп.Соның ішінде аса сәндісі,көркем бүлдіршін қыздар киетін үкілі тақия.Ол биіктігі 10-15 см мөлшерінде дөңгеленіп тігілген, жалпақ төбесіне үкі тағылатын жеңіл бас киім.Айнала жиегіне ою салынып түрлі асыл тастармен көмкеріледі.
Бөрік- Ұлымызға жарасатын бас киімнің бірі бөрік.Жеткіншектерден бастап,ересек адамдарға дейін киетін бас киім. Оның жазғы және қысқы түрлері болады.Көмкерілген тері түрлеріне қарай кәмшат бөрік, құндыз бөрік, жанат бөрік,сусар бөрік, түлкі бөрік, күзен бөрік деп аталады. Сәндік үшін төбесіне үкі, жиегіне моншақ, шашақ, түрлі асыл тастар тағылады. Жас жігіттер мен сал-серілер, ақындар бөркіне үкі тағып,зерлеп, өрнектеп киген. Мысалы: Ақан сері, Біржан сал, Үкілі Ыбырай, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы бөріктерінің төбесіне үкі тағып жүрген.
Келіншек кимешегі-әйелдер киетін бас киім.Ол өң бойы көкіректі жауып тұратын тұтас матадан тігіледі. Ақ матадан бет жағы ойылады.Жағы өңірі оқаланып кестеленеді.Төбесіне сәндік үшін шылауыш не күндік сияқты аң мата оралады.
Сәукеле-ұзатылатын қыз киетін аса қымбат бағалы, кәделі әрі әсем бас киім.Сәукелені өте шебер әйелдер ғана тіккен.Ұзатылған қыздың дәрежесі осы сәукелесіне қарап бағаланған. Мұндай бағалы бас киімді байлар мен өте ауқатты адамдардың қыздары ғана киген. Оның төбесіне күмістен құйылған үкі тағылған, маңдайына жақұт қондырылады.Өңбойы алтын,күміс сияқты қымбат металдармен өрнектеліп, жақұт, маржан, гаухар сияқты асыл тастармен безендіріледі.Екі жақтауына моншақтан салпыншақ өріледі,төбесінен жерге дейін төгілген ақ желек жабылады. Осы туралы этнограф, ғалым, ақын Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы еңбегінен алынған бір деректі айта кетейін. XIX ғасырдыңалғашқы жартысында Кіші жүздің Байсақал атты байы мен Орта жүз Сапақ бай құда болыпты. Байсақал құдаларына құдаларына қызының сәукелесін жіберіп: «Басқа ештеңе сұрамаймын, тек осы бір сәукеленің бағасын өздері есептеп берсе болды»,-депті. Сонда Кенесарының ағасы Саржан төре: «Бұл сәукеленің бағасы бес жүз байтал болады екен, сондықтан қызының қалың малы бес жүз жылқы болсын», деп кескен екен.
Сәукеле – тек бас киім ғана емес, ол – қазақ халқының байлығы мен сән салтанатының, мәдениеті мен өнерінің озық үлгісі, өнер туындысы ретінде бағаланатын өте қымбат этнографиялық мүлік.
Бас киімге салынатын өрнектердің түрлері.
Кос мүйіз, түйе табан
Қазақы киімді қастерлеу әрі құрмет тұту елдің кемеліне келген өскелең өмірін танытады. Оның қазақтану ісінде де, халқымыздың мәдени- тарихи өмірінде де елеулі орын алатыны даусыз. Өйткені қазақ киім-кешегі – ұрпақтан ұрпаққа алмасып келе жатқан, елдің ғасырлар бойы қалыптасқан сезімталдық талғамын, сәндікке, үйлесім бірлігіне, көркемдікке ұмтылған жасампаздығы мен шығармашылығының жетістіктерін бойына сіңірген мұра.
IV.Оқушылардың өзіндік жұмыстары
Сарамандық жүмыс: (сергіту сәтінен кейін)
Қатар бойынша жұмыс жасау.Тапсырма
Көрнекілік бойынша 3 қатар: ¥лттық бас киімдер суретін салады.
қатар-тақияны бейнелеу
қатар-сәукелені бейнелеу
қатар-бөрікті бейнелеу
Сурет салу кезеңдері:1.3.4
Жаңа сабақты бекіту.Сөзжұмбақ шешу.
б
а
с
к
и
і
м
Сұрақтары:
1. Әйелдер де, ерлерде киетін бас киім (бөрік)
2. Ерлердің кыстық бас киімі (тымақ)
3. Қалыңдык бас киімі (сәукеле)
4. Жас келін балалы болған соң киетін бас киім (кимешек)
5. Тұрмыс кұрмаған қыз балалар киетін бас киім (тақия)
6. Орамал тәрізді тоқылған бас киім (шәлі)
7. Елбасы,ел ағалары киетін қалпақ түрі (мұрақ)
Слайд: «Бас киім түрлері» тірексызбасын шешу.
Бас киімді кез келген жерге тастамайды, аяққа баспайды, астыға басып отырмайды, аяққа кимейді. Бас киімді айырбастамайды, бөтен адамға бас киімін бермейді
Сабақты корытындылау:
Әр оқушы смайлик арқылы өзінің сабақтан алған көңіл күйін білдіртеді.
Жұмыс аяқталған соң топ басшысы өз тобының жүмысын қысқаша талдап қорғайды.
VII. Бағалау
VIII. Үйге : Ұлттық бас киімдер туралы қысқаша реферат жазып келу.
