Презентация тақырыбы "Ақуыз"

ШҚО, ҮРЖАР АУДАНЫ,

«ҮРЖАР КОЛЛЕДЖІ» КММ

Жоғары санатты химия пәнінің оқытушысы Куракбаева Альфия Майкыновна

 — 

Фридрих Энгельс пікірі бойынша: «Тіршілік — ақуыз заттарының өмір сүру формасы».

• Ақуыз - молекулалары өте күрделі болатын аминқышқылдарынан құралған органикалық зат; тірі ағзаларға тән азотты күрделі органикалық қосылыс. Аминқышқылдары қалдықтарынан құралған жоғары молекуларлық органикалық түзілістер. Ақуыз ағзалар тіршілігінде олардың құрылысы дамуы мен зат алмасуына қатысуы арқылы әр алуан өте маңызды қызмет атқарады. Ақуызды зат құрамында міндетті түрде азоты бар күрделі органикалық қосылыс.

Ақуыз құрамы

• Ақыздардың қасиеттерін олардың құрамы мен құрылымы анықтайды. Ақуыз молекуласындағы а-аминқышқылдары қалдықтарының саны әр түрлі болады, кейде бірнеше мыңға дейін жетеді. Әр ақуызда а-аминқышқылдары тек осы ақуызға ғана тән ретімен орналасады. Олардың молекулалық массалары бірнеше мыңнан миллионға дейін жетеді. Мысалы, жұмыртқа ақуызының молекулалық массасы 36000, бұлшық ет ақуызының молекулалық массасы — 150000, адам гемоглобині 67000, ал көптеген ақуыздардікі 300000 шамасында. Олар, негізінен,  көміртек  (50—55%), оттек (20—24%), азот (15—19%), сутектен (6—7%) тұрады.

Кейбір ақуыздардың құрамына бұлардан басқа күкірт, фосфор, темір кіреді. Ақуыздар гидролизденгенде а-аминқышқылдарының қоспасы түзіледі. Әрбір ағзаның өзіне тән ақуыздары бар. Барлық ақуыздар 20-дан астам әр түрлі а-аминқышқылынан құралады. а-аминқышқылдарының жалпы формуласы:

R—CHNH 2 —COOH

• R—CHNH 2 —COOH

АҚУЫЗДЫ ТҮЗЕТІН АМИНҚЫШҚЫЛДАРЫ

Аталуы

Құрылымы

Глицин

Мағынасы

Аланин

Гли

Валин

Ала

Лейцин

Изолейцин

Вал

Лей

Иле

СЕРИН

ТРЕОНИН

СЕР

ЦИСТЕИН

ТРЕ

МЕТИОНИН

ЦИС

ЛИЗИН

МЕТ

ЛИЗ

АРГИНИН

АСПАРАГИН ҚЫШҚЫЛЫ

АРГ

АСПАРАГИН

АСП

ГЛУТАМИН ҚЫШҚЫЛЫ

АСН

ГЛУТАМИН

ГЛУ

ГЛН

ФЕНИЛАЛАНИН

ТИРОЗИН

ФЕН

ТРИПТОФАН

ТИР

ГИСТИДИН

ТРИ

ПРОЛИН

ГИС

ПРО

Ақуыз жасуша құрамына кіретін тірі құрылымдар – ядро, митохондрия, рибосома, цитоплазма негіздерін құрайды. Сондықтан ол организмде үлкен орын алады. Мысалы, адам мен жануарлар денесінің құрғақ заттарында 45%, жасыл өсімдіктерде 9 – 16%, дақыл тұқымында 10 – 20%, бұршақ тұқымдастар дәнінде 24 – 35%, бактерия жасушаларында 50 – 93% ақуыздық заттар бар. Ақуыз барлық организмге ортақ зат болғанымен, әртүрлі организм ақуыздарының құрылымы түрліше болады. Сондай-ақ, организм түрлерінің бір-біріне ұқсамауы, олардың эволюция жолымен үздіксіз өзгеріп дамуы да ақуыз қасиеттерінің үнемі өзгеріп отыруына байланысты. Ақуыз – бүкіл тірі организмнің негізгі қорегі. Ол жасуша протоплазмасын құрумен қатар, организмдегі көптеген тіршілік кұбылыстарына – тамақтану, өсу, көбею, тітіркену, козғалу, тыныс алу процестеріне тікелей қатысады.

Ақуыздардың барлығы екі топқа бөлінеді

қарапайым ақуыздар – протеиндер (альбуминдер, глобулиндер, гистондар, глутелиндер, проламиндер, протаминдер, протеноидтар);

күрделі ақуыздар – протеидтер (гликопротеидтер, нуклеопротеидтер, липопротеидтер, фосфопротеидтер). Бұлардың құрамында амин қышқылдарынан басқа заттар да болады.

Ақуыз молекуласының сыртқы пішіні екі түрлі болады

Біріншісі  – шар тәрізді домалақ – глобулярлы ақуыздар. Бұларға альбуминдер, глобулиндер, гемоглобин, пепсин және өсімдік жасушасының ақуыздары жатады

Екіншісі  фибриллярлық (талшық тәріздес) ақуыздар. Бұларға бұлшық ет ақуызы – миозин, актин, сіңір ақуызы – коллаген және малдың жүні мен піллә жібегі ақуыздары жатады.

Түзілуі

Ақуыздың түзілуі - бұл өте күрделі жасушадағы ұсақ бөлшектер-рибосомаларда жүретін процесс. Қашан, қанша және қандай ақуыз түзілуі керектігі жайлы мәлімет жасуша ядросындағы ДНҚ,  РНҚ  арқылы жеткізіледі.

Ақуыз түзілетін a- аминқышқылдарының радикалды құрамында ашық тізбек те,тұйық тізбекті әртүрлі сақиналар мен функциональдық топтар да кездеседі. Ақуыздардың құрылысы өте күрделі. Ақуыз молекуласы құрылымын: бірінші реттік, екінші реттік, үшінші реттік және төртінші реттік деп бөліп қарастырады .

Бірінші реттік құрылымы

Полипептидтік тізбектегі аминқышқылдары қалдықтарының қатаң тәртіппен бірінен кейін бірінің орналасуын бірініші реттік құрылым  анықтайды. Ақуызды құрайтын жүздеген, мыңдаған, миллиондаған а-аминқышқылдарының қалдықтары өзара пептидтік байланыс (— CO — NH —) арқылы жалғасады (49-сурет).

Екінші реттік құрылымы

Ақуыздардың көбінің кеңістікте спираль тәрізді оратылуы  екінші реттік құрылым  деп аталады. Бұл құрылым, негізінен, спираль оралымдарында орналасқан — CO...HN— арасындағы сутектік байланыстар арқылы іске асады. Шиыршықтың бір орамында 3 және 5 аминқышқылдарының қалдықтары болады. Оралымдардың арақашықтықтары 0,54 нм шамасында

Үшінші реттік құрылымы

Ақуыздық оралма тектес молекуласы биологиялық процестердің әсерінен, молекула арасындағы сутектік байланыс, — S—S— дисульфид көпіршесі, күрделі эфирлік көпірше және бүйір тізбектегі анион мен катиондар арасындағы иондық байланыстар арқылы өзара байланысады да, өте күрделі  үшінші реттік құрылым  түзіледі. Бұл кезде оралма құндақталып, шумаққа айналады (52-сурет). Үшінші реттік құрылым ақуыздың өзіне тән қасиеттері мен белсенділігіне жауап береді.

Төртінші реттік құрылымы

Ақуыз молекуласы тек қана бір полипептидік тізбектен тұрса, оның құрылымдары бірінші, екінші және үшінші реттік болады. Ал ақуыз молекуласы екі және одан да көп полипепидік тізбектен құралса, онда төртінші реттік құрылым түзіледі.  Төртінші реттік құрылым  — кейбір ақуыздарда бірнеше полипептидтік тізбектердің бір-бірімен күрделі кешенді комплекстерге бірігуі. Мысалы, гемоглобин құрамына 141 аминқышқылының қалдығы кіретін төрт полипетидтік тізбектен және құрамында темір атомы бар ақуызды емес бөлшек  гемнен  комплекс түзеді. Гемоглобин тек осы құрылымда ғана оттекті тасымалдай алады.

Ж

І

К

Т

Е

Л

У

І

күрделілік дәрежесіне (қарапайым және күрделі), қарапайым протеиндер тек қана аминқышқылдары қалдықтарынан тұрады, күрделі протеидтер құрамына ақуызды заттардан басқа қосылыстардың қалдықтары кіреді;

молекула пішініне (шар тәрізді және жіп тәрізді);

кейбір еріткіштерде еру қабілетіне қарай (суда еритіндер, әлсіз түз ерітінділерінде еритіндер - альбуминдер, спиртте еритіндер — проламиндер, сұйытылған қышқыл және сілті ерітінділерінде еритіндер глутелиндер);

атқаратын қызметтеріне қарай (мысалы, корға жиналатын ақуыздар, тірек қызметін атқаратын ақуыздар).

Қызметтері

Ақуыздар клетканың барлық мембранасы мен органоидтарын түзуге қатысады

кератин

Белоктың ең басты қызметі - катализаторлық қызмет. Барлық тірі организмдерде зат алмасу реакциялары ферменттердің әсер етуімен жүзеге асады. Белгілі ферменттердің барлығы белоктардан құралған.

Заттарды тасымалдау да - белоктың маңызды қызметінің бірі. Заттардың клетка мен органоидтар ішінде қозғалуын белок реттеп отырады, яғни оларды активті түрде тасымалдайды. Клетка мембранасының құрамында түрлі тасымалдаушы белоктардың болатыны анықталған .

мысалы, г е м о г л о б и н

оттегіні тасымалдайды

Гормондар түрлі физиологиялық процесстерді реттейді.

мысалы, инсулин қандағы көмірсу

мөлшерін реттеп отырады .

Бұлшық ет жиырылуы актин және миозин ақуыздардың жиырылуынан іске асады

Актин мен миозин – бұлшық ет ақуызы

Ақуыз клеткада энергияның бірден-бір көзі болып табылады.1 грамм акуыз ыдырағанда 17кДж энергия бөлініп шығады.Көбінесе

көмірсу мен майлар тәрізді энергия көздері таусылғанда ақуыз энергия көзіне айналады.

Химиялық қасиеттері

Ақуыздардың гидролизі.  Сілті немесе қышқыл ерітінділерін қосып қыздырғанда, ақуыздар гидролизденіп, аминқышқылдарын түзеді

Әртүрлі физикалық және химиялық факторлардың әсерінен

(спирт, ацетон, қышқылдар, сілті, жоғары температура, сәулелену, жоғары қысым және т.б.) ақуыз молекуласының табиғи құрылымының бұзылуы

Денатурация

қайтымсыз

қайтымды

Ақуыздардың түсті реакциялары.  Белоктарды сапалық анықтау үшін түсті реакциялар қолданылады.

а)  Ксантопротеинреакциясымен  (грек. ксанты — сары) құрамында бензол ядросы бар ақуыздар концентрлі азот қышқылымен сары түс береді.

ә)  Биурет реакциясы.  Мыс ( II) гидроксидінің сілтідегі ерітіндісімен ақуыздарға әсер еткенде, ашық күлгін түс пайда болады. Бұл реакция ақуызтардың құрамындағы пептидтік байланыстарды анықтайды.

б) Құрамында күкірті бар ақуыздарға қорғасын ацетатын және сілті қосып қыздырғанда, қорғасын сульфидінің қара тұнбасы түзіледі.

Ақуыздар аса маңызды тағамдық, заттар (ет, жұмыртқа, сүт, нан, т.б.) құрамында болғандықтан, ас қорыту жолдарында ферменттер әсерінен аминқышқылдарына дейін ыдырап гидролизденеді. Аминқынщылдары ішек қабырғалары арқылы қанға өтеді. Көмірсулар мен майлардан айырмашылығы — аминқышқылдары организмде қор болып жиналмайды. Олардың біразы адам немесе жануар организмінің өзіне тән ақуызын түзеді. Ал аминқышқылдарының бір бөлігі ақуыз емес азотты қосылыстардың, нуклеин қышқылдарының синтезіне жұмсалады. [1]  Кейбіреулері тотығып, ең ақырғы өнімдерге (С0 2 , Н 2 0, т.б.) дейін ыдырап, энергия бөледі.