Создайте Ваш сайт учителя Курсы ПК и ППК Видеоуроки Олимпиады Вебинары для учителей
Та?ырып: ?аза?станны? ?зендері
Саба?ты? ма?саты: О?ушылар?а ?аза?станны? ?зендері туралы толы? м?лімет беру
1. Білімділігі:?аза?станны? ?зендеріні? ірі алаптары,?зен ж?йесіні? ерекшелігі, ?оректену режимі мен жылды? а?ыны туралы о?ушыларда т?сінік ?алыптастыру, жер бедері,тау жыныстары мен ?зен а?ысы сипаты- ны? байланысын т?сіндіру,?зендерді? су?а молы?уы ж?не ?зенге сипаттама беру т?сілін ме?геру.
2. Дамытушылы?ы: О?ушыларды? шы?армашылы? ?абілетін дамыту ?шін ойын элементтерін ?олдану, картамен ж?мыс істеу да?дысын жетілдіру.
3.Т?рбиелілігі:ынтым?ты??а т?рбиелеу. ізденімпазды??а баулу,?зендерді ?ор?ау?а,оны? ?ажеттілігін т?сіне білуге ?йрету.
??рал-жабды?тар, к?рнекі ??ралдар:?аза?станны? физикалы? картасы, плакат,тірек сызба,географиялы? диктант,корточка.
Саба? т?рі: Аралас саба?.
?діс-т?сілдер: жа?а саба?ты к?рнекіліктерді ?олдану ар?ылы т?сіндіру, баяндау,картамен ж?мыс, с?ра?-жауап,с?зж?мба?,
Саба? барысы:
І. ?йымдастыру с?ті: (с?лемдесу, сынып тазалы?ын ж?не о?ушыларды? саба??а ?атысын,дайынды?ын тексеру. О?ушыларды? назарын саба??а аудару)
II.?й тапсырмасын тексеру кезе?і.
1.Географиялы? диктант
1.?аза?станны? климаты.. болып келеді.
2.?аза?стан аума?ы. климатты? белдеуде жатыр.
3.?а?тар айында солт?стікте.,ал о?т?стікте. температура бай?алады.
4.?аза?станны? климатын.,.,., ауа массалары типтері ?алыптастырады.
5.?олайсыз атмосфералы? ??былыстар?а.,.,.,.,.,., жатады.
2.Кортачка.(та?тада ?аза?станны? климаты тарауына арнал?ан ?айталау с?ра?тары салын?ан .I- II де?гейлік хаттар т?рады)
.I де?гейлік
1.?аза?станны? климат ?алыптастырушы факторлары ата?дар?
2.К?н радиациясы дегеніміз не ж?не оны? т?рлерін ата.
3.?аза?станны? е? ысты? айыны? орташа температураларын ата?
4.?аза?станда ?ар жамыл?ысыны? ?алы?ды?ы ?андай?
5.Арктикалы? ауа массасына сипаттама бер?
II де?гейлік
1.?аза?санны? солт?стігіндені,о?т?стігіндегі ж?не орталы?ында?ы жылды? жауын –шашын м?лшері ?андай?
2.?аза?станны? ?ай аима?ында жауын –шашын к?бірек ?ай айма?ында азыра? т?седі?Неліктен?
3.?ауіпті атмосфералы? ??былыстарды? біреуіне мысал келтір
4.Жел дегеніміз не? ?аза?стан териториясына ?сер ететін ?андай к?шті желдерді білесі?дер?
5.Тропиктік ауа массасына сипаттама бер?
ІІІ. Жа?а саба?ты т?сіндіру кезе?і:(С?ра?тар ар?ылы жа?а саба?ты? та?ырыбын ашу)
1.Су ?абы?ы?(Гидросфера)
2.Физикалы? картадан гидросфераны? ?андай б?ліктерін к?руге болады?(М?хит,?зен,те?із,к?л ж?не м?зды?тар)
3.М?хит суыны? негізгі ?асиеттері ?андай?(т?здылы?ы мен температурасы)
4.Суды ??рамына ?арай нешеге б?леміз?(Ащы ж?не т?щы)
5.Халы?ты т?щы сумен ?амтамасыз ететін д?ниеж?зілік м?хитты? негізгі б?лігі? (?зендер)
Сонымен б?гінгі саба?ымызды? та?ырыбы ?аза?станны? ішкі сулары тарауыны? ал?аш?ы та?ырыбы §27 «?аза?станны? ?зендері»
Жоспар: 1.?зен ж?йелері ж?не ?зен алаптары.
2. ?зен ж?йесіні? ерекшелігі
3.?зен суыны? шы?ыны ж?не жылды? а?ыны.
4.?зендерді? ?оректену мен режимі
?аза?станны? ішкі сулары.
?зендер
К?лдер
Каналдар
М?зды?тар
Жер асты суы
Б?гендер
?зен ж?йелері ж?не ?зен алаптары.?аза?стан аума?ында ірілі –?са?ты 85 мы? ?зен бар.Оларды? ішінде 7 ?зенні? (Ертіс,Тобыл,Жайы?,Сырдария,Іле,Шу) ?зынды?ы 1000 км-ден асады.
Республиканы? барлы? ?зендері Солт?стік м?зды м?хит ж?не ішкі т?йы? к?лдер алаптарына ??яды.Екі алап арасында?ы суайры? Сауыр-Тарба?атай тау ж?йесіні? ?ыр?асы мен Сарыар?а,Тор?ай ?стірті ар?ылы ?тіп,О?т?стік Орал?а тіреледі.
Солт?стік М?зды м?хит алабы ?зендеріні? су а?ыны т?ра?ты келеді.Б?л алап?а жататын ?зен Ертіс(Есіл ж?не Тоблыл салаларымен)
Республиканы? ?зендеріні? ед?уір б?лігі ішкі т?йы? алап?а жатады.Ішкі т?йы? алап ірі к?лдерге ??ятын ?зендер ж?йесімен келесі сатыда?ы кіші алап?а б?лінеді.Б?л к?лдерді? ірілері –Каспий,Арал те?іздері ж?не Бал?аш к?лі. Ішкі т?йы? алап?а ?са? к?лдерге ??ятын, ??м?а сі?іп кететін сондай-а? уа?ытша а?атын ?зендер де жатады.
?аза?станны? ?зендері
Бал?аш-Алак?л алабыны? ?зендері
Арал те?ізі алабыны? ?зендері
Каспий те?ізі алабыны? ?зендері
Солт?стік М?зды м?хит алабыны? ?зендері
Ертіс
Есіл
Тобыл
Сырдария Шу
Сарысу Тор?ай
Іле, ?аратал Аяг?з, Тентек,
А?су, Сар?ан
Жайы?
Жем
2.?зен ж?йесіні? ерекшелігі.
?аза?стан ?зендеріні? бірінші ерекшелігі –жасы ?р-т?рлі.Жазы? б?лігіні? ?зен ж?йелері ескі,?зіні? даму сатысыны? со??ы кезе?інен ?туде.Сонды?тан жазы?ты?тарда?ы ?зендерді? а??арлары жа?сы т?зілген ?рі ке? болып кетеді. Б?л ?зендерде тере?дік шаю ?рекеті баяу, ал б?йірлік шаю к?шті болады.Таулы айма?тарды? ?зендері геологиялы? тарихы жа?ынан жас,?з дамуны? бастап?ы кезе?інен ?туде.Б?ларды? бойлы? ?имасы тік,??ламалы келеді,я?ни ?алыптасып бітпеген.?зендерді? тере?дік шаю ?рекеті жылдам да,б?йірлік шаюы баяу.
?аза?стан ?зендеріні? екінші ерекшелігі-оны? ?ркелкі таралуы.Жазы?тарда ?зен ж?йесіні? жиілігі солт?стіктен о?т?стікке ?арай кеми береді.Жауын-шашын к?бірек т?сетін орманды дала ж?не дала зоналары ?зенге бай. Республиканы? солт?стігінде, ?зен ж?йесіні? жиілігі ?рбір 100 км2-ге орта есеппен 4-6 км-ден,ал о?т?стік ш?л зонасында 0,5 км –ден келеді. ?аза?станны? биік таулы айма?тарында ?зен к?п. Алтай,Жетісу Алатауы ж?не Тянь-Шань тауларына жауын-шашын мол т?седі. ?зен ж?йесіні? жиілігі тау б?ктерлерінде ?рбір 100 км2 –де 4-6 км-ге,тауды? орта биіктігінде 140-12 км-ге,биік тауларда 16-18/ км-ге дейін жетеді.
3.?зен суыны? шы?ыны ж?не жылды? а?ыны.
?зенні? су шы?ыны дегеніміз ?зенні? су ?имасынан бір секунд ішінде а?ып ?тетін су м?лшері.?детте су шы?ыны секундына а?ып ?тетін текше метр (м3/сек) есебімен ?лшенеді.
?аза?станны? е? мол сулы ?зені- Ертісті? к?п жылды? орташа су шы?ыны 880м3/сек, Сырдария-703м3/сек.
?зенні? жыл бойына а?ып шы??ан су шы?ынын жылды? а?ын деп атайды.
Мысалы,Ертісті? жылды? а?ыны -28млрд м3. Су шы?ыны жер беті суларыны? ?орларын аны?тайды.А?ын республика аума?ы бойынша ?те ?ркелкі тара?ан,беткі а?ынны? м?лшері -59 км3
?аза?стан бойынша орташа а?ынны? ?рбір км2-ге келетін м?лшері 20 000м3.
Республика ?зен а?ыныны? м?лшері жа?ынан Т?ркменстаннан ?ана алда. А?ын жыл маусымдарына ?арай ?згеріп отырады.?ыс айларында жазы?та?ы жылды? а?ынны? 1%-ын береді.
4.?зендерді? ?оректенуі мен режимі.
?аза?стан ?зендері негізінен ?ар,жа?быр,м?зды? ж?не жер асты суымен ?оректенеді.
Республиканы? жазы? б?лігіні? ?зендеріні? ?оректенуіне ?арай ?ар-жа?быр суымен ж?не басым ?ар суымен ?оректенетін ?зендер деп екі типке б?луге болады.
?ар-жа?быр суымен ?оректенетін ?зендерге орманды дала, дала зоналарыны? ?зендері жатады.Басты ?зендері –Есіл,Тобыл.Б?л ?зендер к?ктемде тасиды,с?уір-мамыр айларында жылды? а?ынны? 50%-ы а?ып ?теді. ?зендер суды алдымен еріген ?ардан,кейін жа?быр суынан алады.?зен су?ыны? де?гейіні? е? т?мен кезі ?а?тар айында бай?алады,б?л кезде олар еспе суымен ?оректенеді.Негізінен ?ар суынан ?оректенетін ?зендерді? а?ыны т?гелге жуы? к?ктемге келеді.Б?л ?оректену типіне ш?лейт ж?не ш?л зоналарыны? ?зендері - Н?ра,Жайы?,Са?ыз,Жем,Тор?ай ж?не Сарысу жатады.?зенді? де?гейі толы? кезе?і к?ктемні? бірінші жартысында бай?алады.?зендер негізінен ?ар суымен ?оректенеді.К?ктемгі ?ар ерігенде ?зен а?ыны к?рт к?теріледі.
?зен де?гейіні? е? т?мен кезе?і жаз айларында болады.Кейбіреулері м?лдем тартылып ?алады.К?здегі жа?бырдан ?зен де?гейі аздап к?теріліп,?ыста ?айта т?мендейді.
?аза?станны? биік таулы б?лігіні? ?зендері ?ар суымен ж?не м?зды?тар мен ?оректенетін типіне жатады.Б??ан Сырдария,Іле,?аратал ж?не Ертіс ?зендері кіреді.Б?л ?зендерді? де?гейі к?ктемде,Алтай тауыны? ?зендері кіреді(Ертіс) к?ктемні? 2жартысы мене жазда тасиды.Біра? ?арды? бір мезгілде ерімеуіне байланысты Сырдария ?зенніні? су тасуы ?за??а созылады.
Тянь-Шань,Жетісу Алатауы ?зендері к?ктем мен жазда,я?ни жылды? жылы кезінде тасиды.Б?л тауларда ?арды? еруі к?ктемде т?менгі белдеуден басталып,одан орта,жо?ары биіктегі ?ар мен м?зды?тар жаз бойы еріп,к?зге дейін созылады. Тау ?зендеріні? а?ынында жа?быр суыны? ?лесі шамалы (5-15%),ал аласа тауларда оны? ?лесі 20-30%-?а дейін жо?арылайды.
?аза?станны? жазы?та?ы ?зендері суыны? аз ж?не а?ысы баяу болуынан ?ыс т?сісімен тез ?атып ?алады да,оларды ?арашыны? ая?ында т?ра?ты м?з басады.М?зды? ?алы?ды?ы 70-90 см-ге жетеді. Аязды ?ыста м?зды? ?алы?ды?ы республиканы? солт?стігінде-190см,о?т?стігінде ?зендерінде 110 см болады.?зен м?зы 2-4 ай бойы ?атып жатады.
Биік тау ?зендеріні?і м?з режимі бас?аша.Оларды? таулы б?лігінде а?ысты? к?шті болуына байланысты ж?не жер асты суымен ?оректенетіндіктен,т?ра?ты м?з жамыл?ысы ?алып таспайды.Тек кей жерлерде ?ана жа?алы? м?здар байлады.
?аза?санны? жазы? б?лігіндегі ?зендеріні? а?ысы баяу болады.?атты материалдарды аз тасымалдайды.М?ндай ?зендерді? лайлы?ы 50-100г/м3, ал т?менгі а?ысында 200г/м3.Борпылда? жыныстары к?п а?ызып ?келетін батыс ?аза?станны? ?зендеріні? лайлы?ы тым жо?ары(500-700г/м3) келеді.Тау ?зендеріні? лайлы?ы а?ыс бойымен т?мен ?арай артады.Оны? м?лшері-Іледе 650г/м3, Шуды? т?менгі а?ысында -900 г/м3,Сырдарияда -1200г/м3
IV. Бекіту кезе?і.Сандар с?йлейді.
?алы?ды?ы)
Контур картамен ж?мыс.Контур карта?ы 4-алапты? ?зендерін белгіле?дер.
Бекіту с?ра?тары.
1.?аза?станны? ішкі суларына нелер жатады?
2.?аза?станны? ?зен ж?йесіні? ерекшеліктері ?андай?
3.?зендерді? таралуыны? негізгі себебі ?андай?
4.?зенні? су шы?ыны ж?не жылды? а?ын дегеніміз не?
5. ?аза?стан ?зендерін ?оректенуіне ?арай ?андай типтерге б?луге болады?
V.?й тапсырмасын беру. §27
VI.О?ушыларды ба?алау
* Свидетельство о публикации выдается БЕСПЛАТНО, СРАЗУ же после добавления Вами Вашей работы на сайт