Просмотр содержимого документа
«8 сынып ?аза?станны? пайдалы ?азбалары»
Тақырыбы:
Қазақстанның пайдалы қазбалардың кең орындары және олардың орналасу заңдылықтары
Жоспар
Кіріспе /10 минут/
Картамен жұмыс /5минут/
Тапсырманы орындау /15 минут/
Тексеру /5 минут/
Бекіту /5 минут/
Қорытынды /3 минут/
Бағалау /2 минут/
Қазақстан өзінің жер қойнауының байлығымен әйгілі. Бұл Жер қыртысының геологиялық құрылысы мен даму ерекшеліктеріне байланысты. Тау түзілу кезінде, магмалық жыныстар енгенде метаморфтанып (түрінің өзгеруі), яғни эндогендік үрдістердің әртүрлілігі құрылымындағы тау жыныстарының минералдық және химиялық құрамындағы қандай да бір өзгерістермен түрлі минералдар пайда болады. Әдетте, таулы аймақтардан (қатпарлы және қатпарлы-жақпарлы аудандарда) шөгінді қабығынан айырылған қабаттарда, яғни қалқандарда рудалы қазбалар кені көптеп кездеседі.
Ал шөгінді түріндегі пайдалы қазбаларды (мұнай, газ, көмір және т.б.) шөгінді қабығы бар қабаттардан (жазықтарда) кездестіруге болады.
1919–1923 жылдардың өзінде Қарағанды тас көмір алабының өнеркәсіптік мүмкіндіктері анықталды. Содан бері Қазақстанда геологиялық пайдалы кендер ашылып, жоспарлы зерттеу жұмыстары жүйелі түрде жүргізіліп келеді.
Қазақстанда аса маңызды минералдық шикізат түрлерінің бәрі дерлік бар. Еліміздің жер қойнауынан Менделеев кестесіндегі 99 элемент кездеседі, 70 элементтің мол қоры барланған және оның 60-тан астамы өндіріледі. 6 мыңға жуық пайдалы қазбалар кен орындары ашылған. Республика дүние жүзінде вольфрамның қоры жөнінен 1 орынға, хромит пен фосфор кенінен 2 орынға, марганец кені бойынша (АҚШ пен Украинадан кейін) 3 орынға, қорғасын мен молибден қорынан 4 орынға, темір қоры жөнінен (Бразилия, Аустралия, Канада, АҚШ, Үндістан, Ресей және Украина) 8 орынға ие. Алтын қоры бойынша Қазақстан дүние жүзінде 6 орында, ал ТМД бойынша Ресей мен Өзбекстаннан кейінгі 3 орында. ТМД көлеміндегі мыс пен қорғасын қорының жартысынан астамы, мырыштың 70%-ынан астамы Қазақстанда шоғырланған.
Пайдалы қазбалар
Жанатын
Жанбайтын
Рудалы
Рудасыз
Мұнай
Асбест
Фосфорит
Тұз
әктас, мергель, бор, мәрмәр, гипс, отқа төзімді саз, кварцты құм
Табиғи газ
Сирек кездесетін металдарға: вольфрам
молибден, ванадий, висмут, сүрме
Марганец
Хром
Никель
Аллюминий
Мыс
Полиметалл
Алтын
Көмір
Уран
Қазақстанның пайдалы қазбалары
Тапсырма: кетені толтыр
Пайдалы қазба атауы
Кең орнының саны
Мұнай
Шартты белгісі
Табиғи газ
Таралу аймағы
Көмір
Кең орындарының атауы
Марганец
Хром
Полиметалл
Тексеру
Пайдалы қазба атауы
Кең орнының саны
Мұнай
Шартты белгісі
18
Табиғи газ
4
Көмір
Таралу аймағы
Кең орындарының атауы
Атырау, Маңғыстау, Қызылорда, Ақтөбе, Батыс Қазақстан
6
Марганец
Эмбі, Доссор, Мақат, Өзен, Жетібай, Қаражамбас, Қаламқас, Теңіз, т.б.
Пайдалы қазбалардың Қазақстан территориясы бойынша әр түрлі таралуының себебі неде?
Қорытынды
Қазақстанда минералды шикізат қорының барлық түрі бар. Бірақ мұнай, көмір, темір рудасы, т.б. минералды ресурстар шексіз емес. Олардың жалпы қоры пайдаланылған сайын азая береді. Кейбір кен орындары сатылып, барлау нәтижесінде жаңа кен орындары ашылып жатыр. Мұның өзі жер қойнауы байлығын қорғауды талап етеді. Сонымен бірге кен орындарын игеру ісі табиғат қорларының (топырақ жамылғысы, жер асты және жер беті сулары, орман, егістік, жер, ауа т.б.) жағдайына әсерін тигізеді.
Сондықтан сарқылатын қорларды кешенді әрі тиімді пайдалану және оларды сақтап, қорғау ісін жүйелі түрде жүргізу қажет. Табиғатта таза химиялық элемент кездеспейді. Мысалы, көптеген темір кен орындары құрылымында фосфор, күкірт сияқты сирек металдар бар. Негізгі кенмен бірге қосымша құрамын да айырған дұрыс. Ол үшін негізгі және бірге жатқан пайдалы қазбалар қорын жер қойнауынан неғұрлым толық алу керек, шикізатты өндіргенде, тасымалдағанда және өңдегенде кететін қыруар шығынмен күрескен жөн, шикізатты өңдегеннен қалған өнімді тиімді пайдаланып, әрі қалдықсыз технологияны игеру қажет.
