Урок на тему температура

Sana: 05.02.2017

Sinf: 6-“B”

Mavzu: Temperatura. Termometrlar. Jismlarning temperaturasini o’lchash.

Darsning maqsadi:

Ta’limiy: O’quvchilarga mavzu yuzasidan noan’anaviy dars metodlaridan foydalangan holda bilim berish.

Jismlar va moddalarning temperaturasini, va uni o’lchaydigan asboblar haqida ma’lumot berish.

Termometr va uning ixtiro qilinishi hamda ishlash tamoyilini o’rganish

Tarbiyaviy: O’quvchilarda milliy g’urur va vatanga sadoqat ruhini shakllantirish

Rivojlantiruvchi: O’quvchilarning mavzu yuzasidan fikr mulohazalarini tinglash orqali ularda mustaqil fikrni shakllantirish.

Darsning jihozlari: Iliq, sovuq va qaynagan suv solingan stakanlar, turli termometrlar plakatlar va tarqatmalar.

Dars turi: Bahs va munozara, kichik ma’ruza

Dars uslubi: Noan’anaviy va guruhlar bilan ishlash, tajribalar.

Dars rejasi:

1. Temperatura tushunchasi.

2. Termometrlar

3. Jismlarning temperaturasini o’lchash

Darsni olib boorish rejasi.

1. Tashkiliy qism 2min.

2. O’tlgan mavzuni takrorlash 10min.

3. Yangi mavzuni rejalar asosida tushuntirish 10min.

4. Tajriba – namoyish o’tkazish 5min.

5. Yangi mavzuga oid ma’lumotlarni boshqa adabiyotlardan ma’lumot berish 5min.

6. Darsni mustahkamlash va uyga topshiriqlar berish 6min.

7. O’quvchilarni baholash 2min.

O’tilgan mavzu tarqatmalar asosida takrorlanadi.

1. Yerdagi issiqlikning asosiy manbai nima?

2. Agar Quyosh bo’lmasa yerda hayot bo’ladimi?

3. Jismlarning issiqlik holatini xarakterlovchi fizik kattalik nima?

4. Quyoshdan issiqlik yerga qanday uzatiladi?

5. Temir yo’l relslari nima sababdan bir –biriga zich tegadigan qilib qurilmaydi?

6. Nurlanish nima?

7. Issiqlik o’tkazuvchanlik nima?

8. Issiqlik hodisalari haqida Farobiy, Beruniy, Ibn Sino fikrlari?

9. Konveksiya nima?

10. Issiqlikni uzatilishi nima?

Yangi mavzu bayoni.

Temperatura so’zi har bir odamga yoshligidan tanish. U sovuq va issiqlik sezgisi bilan bog’liq. Qishda havoning temperaturasi yozdagidan past bo’lishini hamma biladi. Stolga 3 ta bir hil idish qo’yamiz. 1- sovuq suv, 2- iliq suv, 3- issiq suv, o’hg qo’limizni sovuq suvga, chap qo’limizni esa issiq suvga botirib biroz vaqt tutib turamiz. So’ngra ikkala qo’limizni iliq suvga botiramiz. Bunda suv o’ng qo’limizga issiq, chap qo’limizga sovuq bo’lib tuyuladi. Demak jismlarning isish darajasini bildiruvchi fizik kattalik temperature deb ataladi.

Issiq suv bilan sovuq suvni aralashtirsak, bir qancha vaqtdan so’ng ularning temperaturasi bir hil bo’lib qoladi. Suyuqlikning bunday holati issiqlik muvozanati deyiladi.

Issiqlik muvozanati holatidagi temperatura jismning temperaturasi deyiladi.

Temperaturani o’lchash uchun mo’ljallangan asbob termometr deyiladi. Eng oddiy termometr ingichka termometrik nay bilan ulangan kichik shisha balonchadan iborat bo’ladi. Termometrda 0 bilan 100 orasidagi masofa teng 100ta bo’limga bo’lingan, shundan bir bo’lagini gradus deb ataladi. Eriyotgan muz temperaturasining 0 va suv qaynash temperaturasining 100 gradus nuqtalari termometrning doimiy nuqtalari deyiladi, 0 dan past temperaturalar “ – “ ishora yoki “minus” so’zi qo’shilib yoziladi.

Bu usulga tayyorlangan shkalasi 100 gradusli shkala deb ataladi. Bularni takomillashtirgan olimning nomi bilan Selsiy termometrlari deyiladi. Termometrlar simobli va spirtli turlarga bo’linadi. Simob – 39 qotadi, shuning uchun past temperaturalarni o’lchashda spirtli termometrlar o’lchanadi. Spirtning qotish temperaturasi -114. Ikkinchi tomondan, spirt 78 gradusda qaynaydi, simob esa 357 gradusda qaynaydi. Shuning uchun yuqori temperaturani o’lchash uchun simobli termometrdan foydalanishgan. Termometr ixtirochisi Galiley. Termometrlarda moddalarning issiqlikdan kengayishi xossasidan foydalaniladi. Galiley termometrida havoning kengayishidan foydalanilgan edi. Rey 1631-yil suvli termometrni yasadi.

Tibbiyot termometri inson temperaturasini o`lchash uchun ishlatiladi.Tibbiyot termometri 35 dan to 42 gradusgacha darajalangan shkalaga ega. Inson tanasining temperaturasi 35gradusdan past, 42gradusdan yuqori bo`lganda yashay olmaydi. Odam tanasining me`yoriy temperaturasi 36-37 gradusda yoki 36,6 gradus bo`ladi. Uy hayvolari qo`y, sigir, ot, quyonlarning temperaturasi 38-40 gradus, qushlarniki 41-42 gradus atrofida bo`ladi. Antraktikada minus 88 gradus (1960). Sun`iy ravishda esa minus 273,149 gradus laboratoriyalarda hosil qilingan. Suv qaynashi uchun ishlatilgan tabiiy gaz alangasida temperatura 1500-1800 gradusga boradi. Elektr lampochkasidagi temperatura 2500 gradus atrofida bo`ladi. Suyuqliklar temperaturasini o`lchash uchun termometrni suyuqlikka tushirib, uning temperaturasi suyuqlik temperaturasi tenglashguncha kutib turiladi. So`ngra termometrni suyuqlikdan olmasdan turib termometr shkalasidan temperatura hisobi olinadi.

Yangi mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. Termometrni tuzilishini tushuntirib bering.

2. Quyoshdan kelayotgan issiqlik, yorug`lik energiyasi tugab qolishi mumkinmi?

3. Yerdagi o`rtacha temperatura 1 gradus ga ko`tarilsa yoki pasaysa ,qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin.

4. Qora tuproqli yer Quyosh nurlarida yahshi qizadimi yoki oqish kul rang tuproqmi ?

5. Eyfel minorasining balandligi necha metr?

6. Issiqxonada muzni mo’ynaga o’rab qo’yilsa uning erishi tezlashadimi?

7. Xonada vakkum hosil qilinsa uni qanday isitish mumkin?

8. Po’stin isitadimi?

Uyga vazifa: Mavzuni o’qish, savollarga javob berish.

Kattaqo’rg’on shahar 18-umumta’lim

maktabining fizika fani o’qituvchisi

Samatova Hadicha Rahmatullayevnaning

6”B” – sinfda fizika fanidan

“Temperatura, Termometrlar, Jismlarning temperaturasini o’lchash” mavzusidagi 1 – soatlik na’munaviy ochiq soat

DARS ISHLANMASI

O’TILGAN MAVZUNI TAKRORLASH UCHUN SAVOLLAR

1 – GURUH

1. Yerdagi issiqlik asosiy manbai?

2. Nurlanish nima?

3. Ibn Sinoning issiqlik hodisalari haqidagi fikrlari?

4. Ibn Sino yana qaysi fanning rivojlanishiga hissa qo’shgan?

5. Farobiy qachon va qayerda tug’ilgan?

6. Jismlarning issiqlikdan kengayishi, sovuqlikdan torayishida suvning alohida xususiyatga ega ekanligiga kim e’tibor bergan ?

7. Richag deb nimaga aytiladi va misollar keltiring ?

8. Uy derazalariga fortochkalar nima sababdan yuqoriga qo’yiladi?

2 – GURUH

1. Konveksiya nima?

2. Agar Quyosh bo’lmasa Yerda hayot bo’ladimi?

3. Temir yo’l relslari nima sababdan bir –biriga zich tegadigan qilib qurilmaydi?

4. Issiqlik o’tkazuvchanlik nima?

5. Gazlarda molekulalar qanday joylashadi?

6. Mexanik mexanizmlarni sanab bering?

7. Nima uchun muz suvda cho’kmaydi?

8. Nima uchun sovuq binoda eng avval oyoq sovqotadi?

3 – GURUH

1. Issiq havo xonaning qayerida joylashadi, nima uchun?

2. Issiqlik tufayli suv bug’lari yuqoriga ko’tarilganda qanday hodisa ro’y beradi?

3. Ibn Sinoning fikricha issiqlikning tashqi sababi 3 tadir, bular qaysilar?

4. Quyoshdan issiqlik yerga qanday uzatiladi?

5. Farobiy fikricha jsmning temperaturasi nimaga bog’lik?

6. Issiqlik uzatilishi nima, unga misollar keltiring?

7. Mexanikaning oltin qoidasi?

8. Diffuziya hodisasi va Braun harakati nima ?

Yangi mavzuni mustaxkamlash uchun savollar:

1. Termometrni tuzilishini tushuntirib bering.

2. Quyoshdan kelayotgan issiqlik, yorug`lik energiyasi tugab qolishi mumkinmi?

3. Yerdagi o`rtacha temperatura 1 gradus ga ko`tarilsa yoki pasaysa ,qanday oqibatlarga olib kelishi mumkin.

4. Qora tuproqli yer Quyosh nurlarida yahshi qizadimi yoki oqish kul rang tuproqmi ?

5. Eyfel minorasining balandligi necha metr?

6. Issiqxonada muzni mo’ynaga o’rab qo’yilsa uning erishi tezlashadimi?

7. Xonada vakkum hosil qilinsa uni qanday isitish mumkin?

8. Po’stin isitadimi?

9. Uy hayvonlari va qushlarning temperaturasi necha gradusga teng?

10. Insonning me’yoriy temperaturasi necha gradusga teng?

Samarqand shahar XTMFMTTE bo`limiga qarashli

18-ixtisoslashtirilgan davlat umumta`lim maktabi

fizika fani o’qituvchisining

“Temperatura, Termometrlar, Jismlarning temperaturasini o’lchash” mavzusidagi 1 – soatlik na’munaviy ochiq soat

Щ

O’qituvchi:Samatova Hadicha Rahmatullayevna

Kattaqo’rg’on-2017yil

6-sinf Fizika

Sana: “A”«___» _________ 201__ y. “B”«___» _________ 201__ y. “V”«___» _________ 201__ y.

Darsning mavzusi: Temperatura. Termometrlar. Jismlarning temperaturasini o'lchash

Darsning maqsadi :

• Talimiy maqsad: O’quvchilarga Temperatura, temometirlar, jism temperaturasini o’lchash haqida tushuncha berish.

• Tarbiyaviy maqsad: O’quvchilarni tabiatga bo’lgan muhabbatini o’yg’otish, Tabiatni asrab avaylashga o’rgatish.

• Rivojlantiruvchi maqsad: O’quvchilarni mustaqil fikrlashga o’rgatish,nutq madaniyatini o’stirish.

II.Dars turi: Maruza

III.Dars jixozi: Electron termometr,spirtli termometr

IV. Darsning xronologik tuzilishi:

№	Dars bosqichlari	Vaqt
1	Tashkiliy qism	3
2	O’tilgan mavzuni so’rash	10
3	Yangi mavzuni tushuntirish	15
4	Darsni mustaxkamlash	10
5	Uyga vazifa.	2

Darsning borishi

1.Tashkiliy qism: O’quvchilarni darsga jalb qilish. Salomlashish.Yuqlama qilish.Dunyo yangiliklaridan xabardor qilish

2. O’tilgan mavzu bayoni: Takrorlash

3.Yangi mavzuning bayoni:

Oldingi mavzularda xona isidi, jism sovud? kabi iboralarni ishlatdik. Ularda, biz o'z sezgilarimizga tayangan holda, shu xulosalarni bergan edik. Lekin bizning sezgilarimiz har doim ham to'g'ri xulosa chiqarishimizga imkoniyat beradimi? Buni tekshirish uchun stol ustiga uchta stakan qo'yaylik. Birida issiq, ikkinchisida iliq, ucliinchisida sovuq suv bo'lsin. Dastlab, chap qo'limizdagi barmoqlardan birini sovuq suvga, o'ng qo'limizdagi barmoqlardan birini issiq suvga biroz muddat solib turaylik. So'ngra ikkala barmoqni iliq suvli stakanga solaylik. Shunda chap barmog'imizga suv issiq, o'ng qo'limizdagi barmog'imizga suv sovuq bo'lib tuyuladi. Faqatgina maxsus o'lchov asbobi ixtiro qilingandan so'nggina temperaturani obyektiv aniqlash mumkin bo'ldi. Temperaturani o'lchaydigan asbobga termometr deyiladi. Uning ixtirochisi Galiley hisoblanadi. Sizning salomatligingizni vrach tekshirganda temperaturangizni o'lchagan termometrni ko'rgansiz. Albatta, hozirgi termometr Galiley ixtiro qilgan termometr (termoskop)dan farq qiladi. Termometrlarda moddalarning issiqlikdan kengayishi xossasidan foydalaniladi. Galiley termometrida havoning kengayishidan foydalanilgan edi (1-rasm). Keyinchalik fransiyalik olim Rey 1631-yilda suvli termometrni yasaydi. Hozirgi kunda ishlatiladigan termometrlarda asosan simob va spirt ishlatiladi. Ulardan biri rasmda keltirilgan (2-rasm). Isitilganda naychadagi modda kengayib, yuqoriga ko'tariladi, sovuganda torayib, pastga tushadi.

Temperatura. Termometrlar. Jismning temperaturasini o'lchash

graduslarda bo'ladi. Shved olimi A.Selsiy (1701-1744) temperaturani o'lchashda hisob boshi bo'lgan 0 (nol) uchun eriyotgan muz temperaturasini oladi (3-a rasm). Normal atmosfera bosimida qaynayotgan toza suv temperaturasini 100 gradus deb qabul qilinadi (3-b rasm).

1-rasm 2-rasm 3-rasm

Ular oralig'ini 100 bo'lakka bo'lib, bir bo'lagini 1°C deb qabul qilinadi. Xonadagi yoki idishdagi suyuqiik temperaturasini o'lchash uchun termometrni o'lchanayotgan muhitda biror muddat ushlab turish kerak. Shunda termometrdagi suyuqiik temperaturasi muhit temperaturasiga tenglashadi. Idishdagi suvning temperaturasini termometrni suvdan chiqarmasdan ko'rish kerak. Aks holda, termometr suvdan olinishi bilanoq uning ko'rsatishi o'zgarib ketadi.

Bemorning temperaturasini o'lchaydigan tibbiyot termometri bunday kamchilikdan xoli. Vrach termometrni bemordan olib, bemalol ko'rishi mumkin. Chunki undagi simob ustuni pastga tushib ketmaydi. Bunga erishish uchun termometr naychasining quyi qismi ingichka qilib yasaladi. Bunda isigan simob ustuni bemalol ko'tarilsa-da, soviganda ingichkalashgan joyda simob ustunchasi uzilib qoladi. Termometr ko'rsatishi aniqlab olingandan so'ng, uni silkitiladi. Shunda yuqori qismida qolgan simob bo'lagi pastga tushib qo'shiladi. Tibbiyot termometrining o'lchash chegarasi 35 dan 42°C gacha bo'ladi. Normal sog'lom odamning temperaturasi ~36,6°C bo'ladi. Tana temperaturasining bundan chetlashishi kasallikdan darak beradi. Uy hayvonlari - qo'y, sigir, ot, quyon- larning temperaturasi 38-40°C, qushlarniki 41-42°C atrofida bo'ladi.

Modda temperaturasining quyi yoki yuqori chegarasi bormi? Yerda tabiiy sharoitda Antarktikada minus 88°C temperatura qayd etilgan (1960-y. ilmiy stansiyada). Sun'iy ravishda esa minus 273, 149°C maxsus laboratoriyalarda hosil qilingan. Hisob-kitoblarga qaraganda temperaturaning quyi chegarasi minus 273,15°C ga teng. Uy sharoitida biz qanday temperaturalar bilan ish ko'ramiz? Suv 100°C da qaynaydi. Uni qaynatish uchun ishlatilgan tabiiy gaz alangasida temperatura 1500-1800°C ga boradi. Cho'g'lanma elektr lampochkasidagi temperatura 2500°C atrofida bo'ladi. Avtomobil dvigatelida yoqilgan yonilg'i hosil qilgan temperatura ~1700°C bo'lsa, elektr payvandlashda 7000°C gacha boradi. Yuqori chegara qayd qilingan emas.

4.Darsni mustaxkamlash uchun savollar:

• Agar havoning temperaturasi odatn tanasining temperaturasidan yuqori bo'lsa, tibbiyot termometri vositasida bemor temperaturasini qanday o'l­chash mumkin?

• Termometr naychasining diametri kichraytirilsa, termometr ko'rsatishining aniqlik darajasi qanday o'zgaradi?

• Tibbiyot termometrini qanday suvda vuvish kerak? Sovuq suvdami yoki issiq suvdami?

5.Uyga vazifa: 38-mavzuni o’qib kelish

O’quv ishlari bo’yichadirektor o’rinbosari:____________________________________

Fizika fani o’qituvchisi:Samatova Hadicha __________________.