Физминутка для 1 мл гр

Сергіту жаттығулары

Түскі ұйқыдан балаларды ояту үшін ұстаздар тарапынан ерекше көңіл бөлінуі тиіс. Олардың ұйқыдан оянулары ұйқының ұзақтығы мен балалардын мінезіне байланысты. Қалыпты жағдайға келтіру үшін көңілді ұйқы ашардың пайдасы зор. Ұйқыдан оятар кезде біз жайлы музыка қойып, олардың төсекте керіліп, аунауларына мүмкіндік береміз. Соңынан музыканың дауысын қосып, жатқан қалыптарында, соңынан отырып 3-4 жаттығу жасауды ұсынамыз.

Жаттығулар «Я на солнышке лежу» Әні мен жасалады

Кім әлі тәтті ұйқыда?

Тұру керек.

Асығыңдар жаттығуға.

1. И.п.:арқаға жатпы, қолды жанына созу, демдерін бірнеше секунд іште ұстап, еркіншығару.

2. И.п.: арқаға жатпы, қолды екі жаққа созып, жұдырықтарын жұму, қолдарын алға созып айқастыру, демалу.

3. И.п.: арқаға жатпы, қолдарын бастарына қойып кезекпен, сол аяқтарын, оң аяқтарын көтеру, екеуін бірге ұстап, жайлап түсіру.

4. И.п.: арқаға жатпы, шынтақтарын тіреп иілу, кеуделерін жоғары көтеру, бастарын тік ұстау (3-5 сек).

5. И.п.: ішке жатып, қолдарын иыққа қою, аяқтары еденде.

6. И.п.: ішке жатып, қолдарын иекке қою, иілу, шынтақтарын тіреп, мойындарын созу.

СЕРГIТУ СӘТТЕРI

1.      Еркiн ұста денеңдi,

Тарсылдатпай едендi

Орнымыздан тұрып ап

Жүгiрейiк бiр уақ.

Бiр, екi, үш, бiр, екi, үш.

Аяқты алға созайық

Тiк көтерiп, қозғайық.

Тым сылбыр да болмайық

Алға қарай озбайық.

Бiр, екi, үшi, бiр, екi, үш.

2. Орманда кірпі келеді,

Саңырауқұлақ тереді.

Кездесті, міне, керегі:

Екеуі қайың астынан.

Біреуі терек қасынан.

Қанша олар болмақ есепте,

Тоқылған салса себетке?

3.     Тербеледі ағаштар,

Алдымнан жел еседі.

Кіп-кішкентай бөбектер

Үлкен болып өседі.

4.      Иiлiп оңға бiр, иiлiп, солға бiр.

Жаттығу жасаймын.

Оң аяқ, сол аяқ, оң аяқ , сол аяқ

Жаттығу оңай-ақ.

5. Еркiн ұста денеңдi,

Тарсылдатпай едендi

Орнымыздан тұрып ап

Жүгiрейiк бiр уақ.

Бiр, екi, үш, бiр, екi, үш.

Аяқты алға созайық

Тiк көтерiп, қозғайық.

Тым сылбыр да болмайық

Алға қарай озбайық.

Бiр, екi, үш, бiр, екi, үш.

6. Өсемiз бiз күлiп-ойнап,

Он саусақтың саласындай,

Өсемiз бiз күлiп-ойнап,

Бiр адамның баласындай.

7. Бала, бала, балапан

Қане, қайсы, алақан.

Саусақтарың әйбат,

Былай-былай ойнат.

Бала, бала, балапан

Қане, қайсы, алақан.

Саусақтарың әйбат,

Былай-былай ойнат.

8. Орнымыздан тұрамыз,

Алақанды ұрамыз.

Бiр отырып, бiр тұрып,

Тез шынығып шығамыз.

9. Сағаттың тіліндей,

Иіліп оңға бір,

Сағаттың тіліндей

Иіліп солға бір.

Оң аяқ, сол аяқ,

Жаттығу оңай-ақ.

10. Қатты нөсер басылды (жаймен тырсылдатады)

Күн жарқырай ашылды (қолдарымен күн жасайды)

Көктен төмен  әдемi кемпiрқосақ шашылды (жарты доға жасайды)

11. Тәулiк бойы тынбайтын,

Болайықшы ақ жаңбыр (Ақырын жауған  жауын тырсылын жасайды)

Астан-кестен жауатын

Өткiншi ендi бiз жаңбыр (Тез-тез жауған жаңбыр тырсылын келтiредi)

12. Қырғауыл боп ұшамыз, ұшамыз (Екi қолымен қанат жасап ұшады)

Түлкi болып қашамыз, қашамыз  (Бiр орындарында тұрып жүгiредi)

Қырғауылдай тапқыр боп, тапқыр боп,

Орнымызға қонамыз (Бәрi орындарына отырады).

13. Орманның бiз емшiсiмiз

Тоқ, тоқ, тоқ (Партаны үш рет ұрады)

Құрт бiткендi жоқ етемiз

Жоқ, жоқ, жоқ, (Қимыл көрсетедi)

Тоқ, тоқ, тоқ,

Жоқ, жоқ, жоқ.

14. Аққу болып ұшамыз

Көлге келiп қонамыз

Көлдiң бетiн құшамыз

Қайта самғап ұшамыз.

15.  Иiлiп оңға бiр,

Иiлiп солға бiр.

Денемiздi дұрыстап,

Тұрамыз тік ұстап.

16. Әппақ болып таң атты,

Түтiн тiке шығады.

Қарлығаштар қанатын

Самғап биiк ұшады.

17. Топ-топ, топ басайық,

Жалаудан күн жасайық.

Жаса, жаса алтын күн

Жаса, жаса жарқын күн. (балалар қолдарын соғады)

18. Шынығамыз, жастай бiз,

Жаттығуды бастаймыз.

Бiр, екi, үш, бiр, екi, үш

Бойымызға жинап күш.

Шынығамыз, жастай бiз,

Жаттығуды бастаймыз.

19. Шаршасаңдар, балалар,

Қолдарыңды созыңдар.

Саусақтармен ойнаңдар,

Қолдарыңды сермеңдер.

Денелерiң шынықсын,

Саналарың тынықсын.

20. Бiр, екi, үш, бiр, екi, үш,

Бойға жинап күш.

Жаттығу жасап алайық,

Бiр дем алып қалайық.

21. Бiр, екi, үш

Бойға жинап күш.

Жаттығуды жасаймыз

Шынығуды бастаймыз.

22. Жолдарыңа үңіліп,

Екі бақа жүгіріп,

Секіреді, бақ-бақ,

Ағаштарды аттап.

Олар ерте тұрады,

Беті-қолын жуады.

Оңға-солға шайқалып,

Бақылдайды ән салып.

Судан шіркей табады,

Өсіп үлкен болады.

Бақ-бақ, нақ-нақ,

Біздер айттық тақпақ.

/Б.Бөрiбаев/

23. Бір, екі – еңкей,

Бүгілмесін тізең.

Үш-төрт шалқай

Иілмесін тізең.

Қолды көтер аспанға

Саусақты сөз, жасқанба.

/Б.Бөрiбаев/

24. Қолдарыңды көтеріңдер – бір дейік.

Көп отырып, қатты шаршап жүрмейік.

Қолды создық, басты бұрдық – екі деп,

Қозғалыспен әрбір адам жетіледі.

Алға, артқа қарадық та – үш дедік.

Тағы жаңа жаттығулар істедік.

Түсірейік қолды төрт пен бесті айтып,

Отырайық көңілді енді марқайтып.

/Б.Бөрiбаев/

25. Оңға түзу тұр,

Солға түзу тұр.

Алға бір адым

Артқа бір адым.

Оңға бұрылып,

Солға үңіліп

Жоғары, төмен қарайық,

Орнымызды табайық.

26. Оңға, солға бұрылдық,

Алға, артқа иілдік.

Тіземізді бүктіріп,

Қолды создық тік тұрып.

27. Секіреміз топ-топ,

Шапалақтап көп-көп.

Иiлемiз оңға қарай бiр,екi,үш,

Иiлемiз солға қарай бiр,екi,үш.

28. Біз балдырған баламыз,

Құстай қанат қағамыз.

Дүниені аралап,

Оқып білім аламыз.

Көзді салып қараңыз,

Былай қанат қағамыз.

/Б.Бөрiбаев/

29. Тез қозғалып осылай

Жаттығулар жасайық.

Жақсылықты үйреніп,

Жамандықтан қашайық.

/Б.Бөрiбаев/

30. Тереңдет ойыңды,

Тiк ұста бойыңды.

Құстарға ұсайық,

Қалықтап ұшайық.

Шық алға оң қанат,

Шық алға сол қанат,

Шаршаған кездерде

Қонайық жорғалап.

/Б.Бөрiбаев/

31. Бір үйде біз нешеуміз?

Кел санайық, екеуміз.

Бас бармағым - папам,

Балаң үйрек - апам.

Ортан терек - ағам

Шылдыр шүмек -  мен

Титтей бөбек - сен.

Бір үйде біз нешеуміз?

Бір үйде біз бесеуміз.

32. Айнадағы бейнедей,

Қимылдарды қайтала.

Бiр сөз айтсаң сен оған

О-дан жауап қайта ма?

/Б.Бөрiбаев/

33. Айнаға қараймын

Шашымды тараймын.

Бақытты боламын,

Сымбатты боламын.

Әрқаша тазамын,

Бәрiнен озамын.

34. Ендiбiз демаламыз,

Айналаны шоламыз.

Қол-аяқты кезекпен,

Оңға-солға созамыз.

Күн шыққанда сүйiнiп,

Бәйшешектей иiлiп,

Бiз тынығып аламыз.

Жиi-жиiжаттығып,

Үлкен кiсiболамыз.

/ Б.Бөрiбаев/

35. Алға қарай бір адым,

Артқа қарай бір адым

Бiр орнымда қозғалып,

Кезек басып тұрамын.

Жоғары, төмен қарайық.

Орнымызды табайық.

36. Біз бесеуміз, бесеуміз.

Бес тармақты жұлдызбыз.

Біз бесеуміз, бесеуміз

Ақ қалпақты құндызбыз.

Аяғымыз қайда екен,

Тез қозғалсақ пайда екен.

Бiзден биiк секiрер

Мықты жандар бар ма екен?

37. Оңға бір,

Солға бір,

Бұрылып жолдары,

Жолаушы жүредi.

Соңынан жүгiрiп,

Бұтаға үңiлiп,

Сүрiнiп, тығылып

Күшiгiүредi.

/Б.Бөрiбаев/

38. Бала, бала, балақай,

Қол соғайық, алақай!

Бiр,екi,үш деп айтайық,

Саусақтарда тартайық.

Жалқау бала болмайық,

Қолды қысып, ойнайық.

/ Б.Бөрiбаев/

39 Ал, балалар, тұрайық.

Алақанды ұрайық

Оңға қарай иiлiп

Солға қарай иiлiп

Бiр отырып, бiр тұрып,

Бойымызды созайық

Белiмiздiжазайық.

Оңға-оңға түзу тұр

Солға-солға түзу тұр

Жоғары-төмен қарайық

Қолымызды созайық

Бойымызға күш жинап

Бiр шынығып алайық.

40. Орнымыздан тұрамыз,

Қос бүйiрдiсығамыз.

Оңға, солға бұрылып,

Бiр айналып шығамыз.

Бiр,екi, үш, төрт, бес

Қолды қолға ұрамыз.

/ Б.Бөрiбаев/

41. Көп отырып, шаршадық,

Қозғалуды аңсадық.

Жүгiргiмiз келедi

Әдемiлеп ән салып,

Топ-топ басайық,

Жаттығулар жасайық.

Қайырымды жан болып,

Жамандықтан қашайық.

Ұшқандай боп кекiлiк,

Биiк-биiк секiрiп,

Ойнап-ойнап, тез өсiп,

Кетемiз бiз жетiлiп.

Тұрып қалмай жантайып,

Бiр еңкейiп, шалқайып,

Жылдам-жылдам қозғалып,

Асқақ әндер айтайық.

Сергіту мен саусақ жаттығулары.

Қолға, алып шарды,

Үрлеймін мен былай.

Уф-ф-ф,

Үрлеймін деп қатты,

Жарып алдым шарды.

Пах.

Бойды сергек тік ұста,

Емін-еркін тыныста.

Оң қолыңды соз алға,

Қол ұшына қара да,

Үшбұрыш сыз ауада,

Сол қол босқа тұрмасын,

Шеңбер жасап тынбасын.

Бір саусағым тіпті де,

Ұстай алмас жіпті де.

Екі саусақ бірікті,

Ине қолға ілікті.

Үш саусағым орайды,

Жүгіртеді қаламды.

Өнерлі екен он саусақ,

Қала салсақ, жол салсақ.

1 дегенде тұрайық,

2, 3, 4 – алақанды соғайық,

Оң жаққа бұрылып,

Сол жаққа бұрылып,

Бір отырып, бір тұрып,

Біз жүгіріп алайық.

5 дегенде асықпай,

Орнымызды табайық.

Ормандағы аюдың,

Құлпынайы көп екен.

Теріп-теріп аламыз,

Қалтамызға саламыз.

Дөңгеленіп тұрайық,

Керегені құрайық.

Уықтар боп иіліп,

Киіз үйді құрайық.

Қане балалар, тұрамыз,

Бойымызды жазамыз.

Балықтарға ұқсап біз,

Жүзіп-жүзіп аламыз.

Қоюланып қара бұлт,

Жаңбыр жауды себелеп,

Жапырақты жамылып,

Жата қалды көбелек.

Бармақ болып жұмысқа,

Қырға шықты құмырсқа,

Тоңып кетіп аяғы,

Қырға қайтып шығады.

Ой – ой – ой,

Әне аю келеді.

Құмырсқаны көреді.

Енді қайтып құтылар,

Илеуіне тығылар.

Апам үшін күнде мен, (әндете)

Отынға ағаш жарамын. (ағаш жарғандай)

Су құямын гүлге де, (гүлге су құйғандай)

Дүкенге де барамын. (қолдарына сөмке ұстап жүру)

Сыпырамын үй үшін, (сыпырғандай)

Жуам ыдыс-табақты. (ыдыс жуғандай)

Жылай қалса бөпемді, (бөпені ұстағандай)

Жұбатамын ойнатып. (қолдарын шапалақтайды)

«Қуырмаш»

Қуыр-қуыр қуырмаш,

Балаларға бидай шаш.

Бас бармақ,

Балан үйрек,

Ортан терек,

Шылдыр шүмек,

Кішкене бөбек.

Сен тұр – қойыңа бар!

Сен тұр – жылқыңа бар!

Сен тұр – ешкіңе бар!

Сен тұр – сиырыңа бар!

Сен тұр – түйеңе бар!

Ал сен алаңдамай,

Қазан түбін жалап, үйде жат.

Мына жерде құрт бар,

Мына жерде май бар.

Мына жерде қатық бар,

Қытық, қытық!

Қане, қайсы алақан,

Біз – кішкентай. (балапан)

Аралардың нәрі,

Бау-бақшаның сәні. (гүл)

Тік, тік, тік пісте,

Қысы-жазы бір түсте. (шырша)

Менің тұрақты мекенім,

Сәнді етіп жүремін. (үй)

Санайық жаңаша,

Бір, екі, үш!

Желбіре жалауша,

Достықта біздің күш.

Оң қолымда бес саусақ,

Сол қолымда бес саусақ.

Оларды атап шақырар,

Әрқайсысының аты бар.

Бас бармақ,

Балаң үйрек,

Ортан терек,

Шылдыр шүмек,

Кішкене бөбек.

Біз гүлдерше өсеміз,

Жапырағы жайқалған

Сабақтары салалы,

Желмен бірге ырғалған.

Тепе-теңдік жолменен,

Арасында мен келем.

Бір, екі, үш, төрт,

Келе жатқан жете алмай,

Мынау бздің мекен-жай.

Санамақтар.

Бессаусақ.

Ал санайық санамақ,

Саусақтарға қарап ап,

Кәне-кәне санайық,

Санын біліп алайық.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Мынау, мынау, бас бармақ,

Санамақ содан басталмақ.

Мүйіз қалпақ басында,

Төрт серігі қасында.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Қутыңдаған сұқ қолым,

Епетейлі мықты оным.

Бармақтың басты тірегі,

Өзінің ісін біледі.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Мынау, мынау ортаң қол,

Кішілерге қамқор қол,

Төртеуінің ағасы,

Білектің үлкен баласы.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Бәрін тегіс мақтап бол!

Деп тұрсың ғой аты жоқ қол!

Орайласым ортаншым,

Елгезексің жортасың.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Саусақтар күшін сынасақ,

Ойнақы епті шынашақ.

Еркелеп өскен кенжесі,

Қамқоршы оған өзгесі.

Қолымда сонда саусағым нешеу,

біреу, 2, 3, 4, 5-еу.

(Ж. Сымақов)

Математикалық есептер мен тақпақтар және жұмбақтар.

Жан-жаққа кетті зымырап,

Мысықтан қорыққан тышқандар:

Қорапқа кірді біреуі,

Соңынан кетті екеуі.

Тығылды сонда нешеуі?

Екі балапан тұр,

Екі балалапан отыр.

Шатаспай тез ойлансақ,

Тура тауып атасақ,

Тұрғаны бар, отырған –

Барлығы қанша балапан?

Төменде үш қаз ұшады,

Үшеуі бұлтты құшады,

Өзеннен көрдік екеуін.

Айтқын, қаз нешеу екенін?

Аулада жүр балалар:

Самат, Арнат, Сашалар,

Келді және оларға

Сәуле, Шолпан ойнауға.

(Аулада барлығы қанша ұл бала ойнауда?)

Келеді көп құс ұшып;

Кептер, аққу, қос шымшық.

Сауысқан, қарға, торғай да,

Ұшып жүр осы тоғайда.

Қанша құс бар қосып шық.

Бір көжекке бір көжек

Келе қалды қонаққа,

Бес сәбізден бірден жеп,

Тойып алды тамаққа.

Айта қойшы алғырың

Қанша сәбіз барлығы?

Орманда кірпі келеді,

Саңырауқұлақ тереді.

Кездесті, міне, керегі:

Екеуі – қайың астынан.

Біреуі – терек қасынан.

Қанша олар болмақ есепте,

Тоқылған салса себетке?

Қасқыр қақты қақпаны.

-Ашыңдар тез! – айтқаны.

Сол-ақ екен, лақтар –

Титтей-титтей шұнақтар

Жан-жағына жүгірді,

Жасырынып үлгерді:

Бірі – төсек астына,

Бірі – пештің қасына,

Бірі – сәкі астына,

Бірі – астына кереует,

Бірі – тапқыр керемет

Отыр күбі түбінде.

Қанша лақ бар бұл үйде?

Үйшікте мына бір сәулетті

Тұратын қай мықты әулеті?

Мен – тышқан-шиқылдақ,

Мен – қоян-желаяқ,

Мен – түлкі-керіммін,

Мен – қасқыр-серімін.

Бәріміз тұратын көңілді,

Қажетті сәулетті көр үйді!

Үйге кірді Алдияр,

Оған қоса Мадияр,

Кейін келді Айдана,

Қанша болды бар бала?

Тиін отыр арбада,

Жаңғақ сатып базарда.

Түлкі бикеш пысыққа,

Торғай менен шымшыққа

Мақтап қойып жаңғағын,

Салып берді алғанын:

Жаулығына бірінің,

Жемсауына бірінің,

Табанына бірінің.

Тауық шықты көшеге,

Ерді барлық шөже де.

Алға кетті 7-еуі,

Артта қалды 3-еуі.

Санай алмай барлығын

Есі шықты тауықтың.

Сен есепте, балақан,

Қанша еді балапан?

Әр қолына Нүриден

Төрт өріктен бердім мен.

Бала санай білмеді,

Неше өрік ол жеді?

Ұлпа жүнін қыздырып,

Күн шуақта бір күшік,

Отыр еді маңына,

Келді тағы бір күшік.

Қанша күшік барлығы?ъ

Алты қонжық орманға

Бара жатты қорбаңдап.

Бірі олардың шаршады,

Әрі қарай бармады.

Жауабын тез айт,

Қанша қонжық кетті алда?

5-тен 4-ті алайық,

Қанша қалды санайық.

Қарайық та санайық,

Санайық та табайық. (1)

Беспайда бар 5 іні,

Естайда бар 2 іні,

Қоссақ 5 пен 2-ні,

Қанша болар шешуі? (7)

Шығармақ боп кеше есеп,

Жиналғанда 5 есек.

3-і ұйықтап отырды,

Ынталысы неше есек? (2)

Қазып жүр құмды 5 мысық,

3-і жатыр күн ыстық.

Нешеу болды сен сана? (2)

Үстел үстінде төрт алма жатыр,

Оның біреуін ағам жеп қойды.

Сонда неше алма қалды? (3)

Келеді көп құс ұшып:

Кептер, аққу, қос шымшық.

Сауысқан, қарға, торғай да,

Ұшып жүр осы тоғайда.

Қанша құс бар қосып шық.

Дейді Күлтай:

- Қуыршақтар,

Ойыншықтар, тұршы қатар:

Екі аю мен Буратино, -

Әрі көңілді Чипполино!

Көжек пенен пілтай да!

Көмектесіп Күлтайға,

Бәрін, қане қосып шық,

Нешеу екен ойыншық?

Құралай тақтаға екі

Үшбұрыш, үш шаршы,

Тікбұрыш, шеңбер және

Сопақша салды. Құралай

Тақтаға қанша төртбұрыш салды?

Математикалық өлеңдер.

(мәнерлеп оқу)

Жеті ұлы бар бір ұйдің

Сәл демалып,

Тыным ал,

Тақпақ тыңдап,

Ұғып ал.

Апта деген ағайдың,

Жеті бірдей ұлы бар.

Біріншісі – Дүйсенбі,

Екіншісі – Сейсенбі,

Үшіншісі – Сәрсенбі,

Төртіншісі – Бейсенбі,

Жұма деген – бесінші ұл.

Алтыншы ұлы ол – Сенбі,

Жетіншісі-Жексенбі. (Қайрат Жұмағалиев)

Топ, топ, добым.

Топ, топ, добым домалақ,

Қайда кеттің домалап.

Бір, екі деп екі ұрдым, -

Шатырға сен секірдің.

Үш, төрт, бес деп үлгердім,

Ішіне ендің гүлдердің.

Алты, жеті дегенде,

Жаттың шоршып еденде.

Сегіз, тоғыз дегенде,

Сайға сырғып жөнелдің.

Топ, топ, добым домалақ.

Қайда кеттің домалап. (Ғ. Өкеев)

Сандардың айтысы.

Достар мені «бір», - дейді,

Қарайды да бүй дейді:

Мұқтажсың қол, аяққа,

Ұқсап тұрсың таяққа.

Мен екімін балалар,

Екі деген баға бар,

Аз болған соң талабы,

Үлгіре алмай қалады.

Жаңғалақтың, жалқаудың,

Алаңғасар аңқаудың,

Алатыны екілік,

Басын шайқап өкініп.

Бірім артық екіден,

Аздығыма өкінем,

Кедерлі аттай тұсалып,

Жүр біреулер, «үш» алып.

Достар мені «төрт» дейді,

Беске бірім жетпейді.

Бірақ үшке ағамын,

Жақсысымын бағаның.

Оқуға дос барғанда,

Риза мені алғанға,

Қуанады мамасы,

Төрт алғанда баласы.

Жараспайды бір сарын,

Өзің тап төрт мысалын,

Ол үшін түрлі аңдарды,

Еске түсір малдарды.

Әр қолда саусақ бес-бестен,

Шықпас тегін ол естен,

Біліп соның шамасын,

Мысал ойлап табасың.

Гүлде бес күлте жапырақ,

Өседі-ау шіркін жарқырап.

Бесбұрыш алтын жұлдыздар,

Тағады батыр ұл-қыздар.

Бір мен екі алмаңдар!

Үшке алданып қалмаңдар!

Кілең төрттік алғандар,

Мені ғана армандар. (С. Сауытбеков)

Үш бала.

Бір ауылда үш бала,

Олар – құрдас: үш жаста.

Бірақ, бірақ олардың,

Қылықтары үш басқа.

Біріншісі шыңқ етпе,

Тиіп кетсе, жылайды.

Екіншісі бір қоңыр,

Ақыл айтсаң, тулайды.

Үшіншісі – елгезек,

Бәрімізге ұнайды. (Нұрхан Жанаев)

Мектепалды дайындығында балалармен төмендегі ойындарды жүргізүге болады

«Қай әріпті жоғалттым ?»

Бұл ойын әліппені өткен уақытта, дыбыс пен әріп: дауысты, дауыссыз дыбыстар, жуан және жіңішке дыбыстар тақырыптарын өткен кезінде пайдаланылады.

Ойынға сөз ішінде 1 әріпті қалдырып кеткен (жағалтқан) бірнеше карточкалар жасалынады. Карточкалардың суреттегі заттың атын білдіруге арналған түрі төмендегідей болады

«Қай буынды жоғалттым?» ойыны

Бұл ойын әліппені үйрету кезеңінде және буын тақырыбын өткенде сөздерді буынға дұрыс бөле білуге төселдіру үшін қолданылады.

Бұл ойында бір буынды қалдырылып кеткен сөз карточкалары жасалады.

Бос торды толтыр» ойыны

Тор көздердің ішіне керекті әріптерді қойып, сөздер құрау ойыны оқушыларды тапқырлыққа, ойлау білуге, өз беттерімен жұмыс жасай алуға баулиды.

«Қызықты тор көз» ойыны

Бұл ойын оқушыларды іздемпаздыққа, тапқырлыққа біліктіліктерін қалыптастырады. Ойынды барлық сыныптарда күрделендіре түсіріп жүргізуге болады.

«Артығын тап» ойыны.

Бұл ойын арқылы оқушылар заттар арасынан артығын тауып үйренеді. Ойлау қабілеттері арта түседі. Аналитакалық дағдылар қалыптаса бастайды.

1) доп, қуыршақ, қалам, пирамида

2) алма, жүзім, алмұрт, қияр

3) Әлия, Мұрат, Азада, Гүлбаршын

4) машина, автобус, велосипед, трамвай

5) Кітап, қамам, терезе, оқулық.

Зейінге құрылатын ойын.

Дидактикалық мақсат. 1 – ден 20-ға дейін, 20-дан 1-ге дейін санауды пысықтау.

Құрал – жабдық. Бірінші ондық сандары суреттердің көмегімен белгіленген карточкалар.

Мазмұны. ( 1 вариант) Мұғалім магнит тақтаға суреті бар карточкаларды кезекпен іліп қояды да, суреттің саны қанша, санаңдар – дейді. Сонан кейін мұғалім допты бір оқушыға қарай лақтырады да, қолымен солдан оңға қарай белгі береді: допты ұстаған оқушы белгіленген санды айтады да, сол саннан бастап 20-ға дейін санап шығады. Егер мұғалім қолымен оңнан солға қарай белгі берсе, оқушы санауды 20-дан бастап көрсетілген санға дейін санап шығады. Санау мұғалімнің белгі беруімен тоқтатылады. Мұғалім басқа карточканы алып қояды да, ойын алдыңғыдай жолмен жалғастырылады.

2 вариант. Мұғалім санды атайды да, допты лақтырады, оқушы келесі санды не алдыңғы санды (мұғалімнің сұрағына орай) атайды.

«Кім тапқыр?»

Мақсаты: берілген дыбыстың орнына таба білуге машықтандыру. Ойын барысында балалады зейінді болуға дағдыландыру. Түстерді тез айырып, жылдамдыққа, тапқырлыққа баулу. Достық қарым – қатынасты тәрбиелеу.

Көрнекілігі: берілген дыбысқа арнап салынған түрлі -түсті суреттер, ойыншықтар, жалаулар.

Ойын шарты: тәрбиеші берілген дыбыстың сөздің басында, ортасында, соңында келетіндігін айтады. Балалар зейін қойып тыңдап, егер өтілген дыбыс сөздің басында болса, көк жалаушаны, ортасында болса, жасыл жалаушаны, соңында болса қызыл жалаушаны жоғары көтереді.

Мысалы: Самат, сағыз, тіс, сиыр, қасық.

«Буынға буын қос»

Мақсаты: басталған буынға буын қосып сөз құрастырып айта білуге шапшаңдыққа, зейінділікке баулу.

Көрнекілік: ұсақ жалаушалар, ойыншықтар

Ойынның шарты: Балалармен жеке-жеке немесе екі топқа бөліп, өткізуге болады.

Тәрбиеші сөздің басқы буынын айтады, балалар сөзді тез аяқтайды.

Мысалы: Ау – (ла). Сә – (біз). Қа – (лам).

«Шатыспақ» ойыны

мақсаты: өтілген дыбыстарды қайталап пысықтау.

Ойын шарты: әріптер қалтасына әріптер ретсіз салынады.

Мысал: СОНА (С, А, О, Н), АЛМА (Л, А, М, А) және сол сияқты шатасқан әріптерді ретімен қойғанда шыққан «СОНА» сөзін буынға бөлгізіп, онда екі буын бар екенін айтқызу.

Күн аяз болғанда ата-ананың жеті қателігі

1. Көбісі баланы жылырақ киіндіру керек деп ойлайды.

Қымтап киіндіре берген бала өкінішке орай жиі ауырады. Қозғалыс өздігінен денені қыздырады, баланы «қырық қабат» киіндіру артық болады. Ағзада жылу алмасу бұзылады, нәтижесінде ол ысиды. Сол кезде болмашы желден салқын тиіп қалады.

2.Көпшіліктің ойы: жылыны сақтау үшін киім денеде тығыз тұру керек.

Суықтан қорғанудың ең сенімді жолы – ауа. Төмен температурадан сақтану үшін, дене айналасында кеңістік болғаны дұрыс екен. Ол үшін жылы, бірақ мүмкіндігінше кең киім болу керек. Ал аяқ киімнің ішінде бас бармақ еркін қозғалатындай болғаны жөн.

3.Көпшіліктің ойы: егер бала тоңса ол міндетті түрде айтады.

Бала терісінің астындағы майлы қабат өте аз, термореттегіш жүйесі толық қалыптаспаған. Бала әсерді тез байқамауы мүмкін. Баланы бесік-арбада немесе шанада ұзақ уақыт алып жүрмеңіз. Ол қозғалыста емес – ол аяз құшағында жатыр.

4.Көпшіліктің ойы: қыс уақытында бір сағат серуен жеткілікті.

Бұл мәселеде қатаң тәртіп жоқ. Барлығы баланың шыныққандығына және дала температурасына байланысты. Қысқы уақыттағы ауа қаупі – жоғары ылғалдылық және жел. Егер серуенге шығар алдында баланы жақсылап тамақтандырса балалар суыққа шыдамды болады – көмірсу мен майға бай тамақ ерекше жылу береді.

5.Көпшіліктің ойы: егер бала тоңып қалса, онда баланы тезірек жылыту керек.

Жылыту керек бірақ жедел түрде емес. Мысалы, егер баланың тоңып қалған саусақтарын батареяға қойса немесе ыстық судың астына тосса – қиын жағдайға тап боласыздар. Екі түрлі температураның жедел араласуынан дененің қатты тоңған жерлері ауруы мүмкін немесе одан да жаман, жүрек жұмысы нашарлауы мүмкін. Ең дұрысы, баланы жылы, құрғақ киіндіріңіз, жамылғы жабыңыз, жылы суға шомылдырыңыз.

6.Көпшіліктің ойы: салқын тиген бала серуенге шықпауы тиіс.

Егер баланың температурасы жоғары болмаса, серуенге міндетті түрде шығу керек. Науқас баланы апта бойы пәтерде ұстап отыру үлкен қателік. Мүмкін өзіңіз байқаған да боларсыз таза ауада тыныс алуы жеңілдейді, мұрын тазаланады, терең демалуы жақсарады. Егер аздап аяз болса да кедергі емес. Баланың аузымен тыныс алмауын және терлемеуін қадағалаңыз, салқын жел тиіп қалмасын, өте көп қимылдауға жол бермеңіз.

7.Көпшіліктің ойы: баланың құлағы тоңғаны өте қиын.

Балаға жеңіл-желпі салқын тигенде мұрын жолдары арқылы сұйық өзімен бірге инфекцияны бірге алып мұрыннан оңай ағып кетеді. Осының салдарынан жиі құлақ ауруы да болады, ол құлақтың тоңғанынан емес. Баланың мойынын және желке тұсын жабуға тырысыңыз – дәл осы жерлер жылуды тез жоғалтады

Отбасы мен балабақша ынтымақтастығы.

Баланы бұзуға, түзеуге себеп болатын

бір шарт - жас күнде көрген өнеге.

Жүсіпбек Аймауытов

Қоғам үшін әр кезеңде , әр отбасында өсіп келе жатқан өрімдей ұл - қыздардың дені сау, рухани бай, еңбекке , білімге құштар болып өсуі - ең жоғарғы тілек, ең биік мақсат. Оның қуат алатын қайнар бастауы отбасы. Отбасының аса құнды ықпалы мен әсерін өмірдегі ешнәрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Балаға ата - ана тәрбиесінің орнын ешнәрсе алмастыра алмайды. . отбасы - өмірге сәби әкеліп, оны тәрбиелеп, қалыптастыруда және ұрпақ жалғастыруда теңдесі жоқ орын.

Отбасының балаға тәрбие берушілік қызметтінің мақсаты - балаланың жасын, жеке ерекшелігін, психологиялық процестерін ескере отырып, жарасымды жетілген ұрпақты тәрбиелеу. Көздеген мақсатқа жету

үшін отбасындағы тәрбие төмендегі міндеттерді шешеді.

- Отбасында баланың өсуіне, денсаулығына қамқорлық жасау, тазалықты

қалыптастыру.

- еңбексүйгіштікке баулу, тұрмыстағы, үй шаруасындағы еңбекке

құлшынысын арттыру, өзіне - өзі қызмет етуге үйрету.

- Отбасы мүшелерімен тіл табысып, дұрыс қарым - қатынас жасауға, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуге үйрету .

- Әдебиетке, мәдениетке, өнерге тәрбиелеу. Бұл міндеттер жүзеге асу үшін

бала дүниеге келген күннен бастап отбасында, қоғамдық орындарда, мектепте тәлім - тәрбие беріледі.

« Баланы жастан », « Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген даналық сөздердің мағынасы өте терең. Себебі, есейіп кеткен соң баланың теріс мінезін, қалыптасқан қате көзқарасын өзгерту өте қиын. Осы кезде « Балаңыздың тәрбиесін бастамас бұрын, өзіңіздің мінез - құлқыңызды, өмірге көзқарасыңызды ой елегінен өткізіп, бақыладыңыз ба ? » деген сауал туады.

Ұлы педагог А. С. Макаренко : « Балалардың алдында беделді болуды қаламайтын ата – ана жоқ. Бірақ қалай, қай бағытта өнеге беріп, өсіріп келе жатқанын ойламастан, бала санасын рухани өктемдік жасап тәрбиелейтін ата – ана баршылық. Бұл беделді болудың қандай жолы? Мұндай жолмен келген адал баланың санасы жетілгенде өздігінен жойылады» деген.

Отбасы - барлығының басы,

жан -жақты даумуының негізі болатын тәрбие институты. Отбасындағы ата - ана мен баланың қарым - қатынас нәтижесінде, адамгершілік, эстетикалық, дене тәрбиесінің алғашқы үлгілері қалыптасады. Ал әке мен шеше - баланың алғашқы тәрбиешілері.

Ата - аналар бала бақытының шынайы бағбаны болуы тиіс .

Бала бақыты - білімде. « Білім бір құрал. Білімі көп адам құралы сай ұста сықылды, не жасаса да келістіріп жасайды », - дейді А. Байтұрсынов.

Бүгінгі таңда болып жатқан өміріміздегі өзгерістерге байланысты

педагогтар мен ата - аналардың бала тәрбиелеудегі жауапкершілігі арта түсуде. Балаларды оқыту мен тәрбиелеуде отбасының басым ролін мойындай отырып бірлесе жұмыс жасау керек. Әрбір ұстаз ата - аналармен қарым - қатынас жасауда түрлі тәсілдерді, қазіргі жаңа технологияларды пайдалана отырып, ата - ананың қызығушылығын арттыру мақсатында жұмыс жасаса, ата - ананың балабақшаға, тәрбиешіге деген көзқарасы өзгерер еді.

БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ АТА-АНА МЕН БАЛАБАҚШАНЫҢ РОЛІ

«Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым бола алатын адал – еңбек, мінсіз – ақыл, таза – жүрек. Бұл сапалар адамды дүниеге келген күннен бастап тәрбиелейді» – деген Шәкәрім Құдайбердіұлы атамыздың сөзін арқау ете отырып, бүгінгі күн жастарды жетілген азамат етіп тәрбиелеу отбасылардың жауапкершілігін тағы да арттыра түсуде. Бала саналылықтың сипатын ол өмірге келген күннен бастап өз отбасында бойына сіңіреді. Өмірген келген жас нәресте өзін қоршаған ортамен, ең алдымен өз отбасында танысады. Мұхтар Арынның сөзіне сүйенсек: «Қалай десек те, ең мықты, табиғи мектеп – отбасы. Осында қалыптасқан барлық жақсы қасиеттер өмір бойына серік болады. Отбасынан кеткен қателікті ешбір мектеп түзете алмайды…»

Бала үшін дүниеде ең жетілген, білімді де, мәртебелі адам – оның ата – анасы.

Ал, ең әдемі де жарық үй – оның туылған үйі. Осы тұста қазақ зиялыларының бірі

М. Жұмабаевтың мынадай бір айтқан сөзі бар: «Ата-аналар баланы тәрбиелегенде дәл өзіндей етіп тәрбиелеуге тырыспау керек, олар баланы өзінен күшті етіп тәрбиелеуі тиіс. Өйткені олардың заманы ата-аналарының өмір сүріп отырған заманына қарағанда анағұрлым күрделі талабы жоғары болатынын ұмытпаған жөн».

Жас баланың дамуында ата-ананың орыны ерекше, сондықтан ата-ана өз отбасында қолайсыз жағдайларды баланың көзінше тудырмауға тырысуы қажет. Отбасындағы ұрыс-керіс баланың жүйкесін тоздырады. Кейбір ата-аналар өз перзентін шектен тыс еркелетіп, баланың бетінен қақпай, көңіліне қарап тәрбиелейді. Ал мұндай көріністер баланың бойына кері қасиет пайда болуына тікелей жағдай тууына себеп болады. Ата-аналар балаға отбасылық өмірдің алуан түрлі, қыры мен сырын дүние жұмбақтарын танытып, тағылым талғамға, әдептілікке баулуға тиіс. Себебі, ата-ананың күнделікті өмір тіршілігіндегі еңбегі, адамның бейнелері, жақсы мінез-құлқы, дұрыс қарым-қатынасы – балаға үлгі. Баланың алдында барынша сабырлы әрі ұстамды болуға тырысу керек, ата-ана өзі үлгі бола отырып, баласын сабырлылыққа тәрбиелейді. Әрбір ата-ана өз баласы үшін-басты тұлға. Сондықтанда да кез-келген бала алдымен үлгіні ата-анасынан алады. Бала әкеден ақыл, анадан мейір алады. Ата-ана баласымен пікірлесуде бейауыз сөздерді қолданбай, дөрекілікпен жеке басын қорламай, мейірімді, табиғи, жылы ақылды сөздер айтып өнеге бола білсе, тәрбие де табысқа жетеді, өйткені, жақсы сөз жан семіртеді.

Сонымен қатар мектепке дейінгі ұйымның педагогикалық ұжымы ата-аналармен бірлесіп, баланы өсіріп тәрбиелеудегі басты мақсат қоғамдық өмірге «түзу кірпіш қалау» екенін ескере отырып, ал осы мақсатты жүзеге асыру үшін, алдындағы қандай болмасын қиындықтарын жеңу, соған сәби кезінен төмендегі мынадай көзқарастарды негізгі ұстаныным ретінде қабылдау. Көзқарастар мыналар:

Баланы сәби ол әлі ештеңе білмейді, ұқпайды деп жай көзбен қарамау керек, өйткені ол да өсіп келе жатқан тұлға.

Баланы әр уақытта шындыққа үйрету. Еш уақытта алдамай, шындықты ашып айтып сол жағдайға дұрыс көзқараспен қарауға жағдай туғызу.

Баланың өз ісін уақытымен күнде қадағалау, бақылау.

Баланың әр бір ісін қадағалап, оған деген көзқарастан нәтиже шығаруға көмектесу.

Қандай жағдай болса да, ұрпағын жауын мен жел өтінен, жаман әдеттен қорғап, өз бойындағы ең жақсы қасиеттерін сіңіру, ана уызбен бірге ұлттық дәстүр қайнарына қондырып өсіру әке мен ананың ұлы борышы. Дені сау, рухы таза, ана тілін толық меңгерген ұрпақ өсіру қазіргі кездегі ең негізгі мәселе. Бала тәрбиесінде отбасы басты орын алады. Баланың ана тілін толық меңгеруі . ұлттық-сана сезімін тәрбиелеу, денсаулығын түзету, бала тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін білу жөніндегі дағдыларын қалыптастыру мектепке дейінгі мекемелерге берілген. Тәрбиенің сан алуан келелі мәселесін шешетін, қарапайым дағдыларды бала санасына орнықтыратын алғашқы білім баспалдағы – балабақша. Балабақшада халық педагогикасын бала бойына сіңіре отырып имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелейміз. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың жалпыға міндетті мемлекеттік стандартының бес саласының әр бөлімдеріндерінің ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде салт-дәстүрдің барлық түрлерін баланың бойына сіңірудеміз. Мысалы: тұсау кесу, бесікке салу, тілашар т.б. Мектепке дейінгі ұйым тәрбиешілер өз тәжірибелерінде халық ауыз әдебиетінінің ішінен жиі мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, санамақтар, ертегілерді оқу іс-әрекеттерінде пайдаланады. Бүгінгі күнде жас ұрпақтың сана сезіміне өз елінің, жерінің тарихы мен мәдениеті туралы алғашқы ұғымдарды кішкентай кезінен қалыптастырамыз.

Баланың өмірге қадам басардағы алғашқы қимыл-әрекеті ойын. Сондықтан оның мәні ерекше. Қазақ халқының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев «Ойын ойнап, ән салмай өсер бала бола ма?» – деп айтқандай баланың өмірінде ерекше орын алады. Ойын мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына ықпал ететін тәрбие құралы. Ойын баланың барлық қабілетінің дамуына, айналасындағы дүние жайлы түсініктерінің кеңеюіне, тілінің дамуына, құрбыларымен жақындасуына көмектеседі. Өйткені бала нәресте шағынан бастап адалдыққа, батылдыққа, мейірімділікке, еңбек етуге тәрбиелеудің құралы ойын. Осыған орай бүгінгі күндері тәрбиешілер алдында балаға білім., білім дағдыларын игеріп қана қоймай, қабылдауын, ойлауын, қиялын, сезімін, ерік-жігерін жан-жақты етіп дамыту міндеттері тұр. Болашақ қоғамымыздың тағдыры да бала тәрбиесіне тікелей байланысты. Қоғамды дамытушы да, ілгері апарушы да осы жас жеткіншектер. Тәрбиенің сан қилы дағдыларын бала бойына дарытатын алғашқы білім баспалдағы – балабақша, жол сілтеп, жетелеп, үйретуші – тәрбиеші. Балабақшадағы тәрбие – қазақи ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан парасатты, адамгершілік қадір – қасиеті мол, физикалық және моральдық жоғары белсенді жеке адамды қалыптастырып шығару процесі болып табылады. Тәрбиелеу мен білім берудің әрекеті практикалық процесс үстінде қалыптастырылады. Тәрбиелеу мен оқытудың міндеттері баланың осы іс-әрекет түрлерін қалыптастыру және оны белгілі бір мақсатқа бағыттап отыруды көздейді. Ойнау, еңбек ету, және білім алу барысында ақыл-ой, адамгшершілік, физикалық және көркем тәрбие, даму процесі қатар жүреді. Бала осы кезде белгілі дәрежеде білім алады, іскерлікке үйренеді, өзін қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауға, қоғамдық өмірдің әдет дағыларын игеруге бейімделеді.

Іс-әрекеттің тап осы түрлерін ғана дамыту арқылы тәрбиелеу білім беру міндеттерін шешуге, бала дамуын дұрыс жолмен бағыттап отыруға мүмкіндік туады. Жақсы ойнап, еңбек ете білетін әрі оқуға қабілетті баланы ересек адамдар мен балалар қоғамында өмір сүруге қажетті қасиеттерді толық игерген тәрбиелі бала деп аталуы мүмкін. Жоғарыда аталып өткен іс-әрекеттің әрқайсысы бала дамуына өзіндік, өзіне тән үлесін қосады. Мысалы, тәрбиенің ең маңызды міндеті саналатын ақыл-ой тәрбиесінің өзі бала ойының: еңбегін және балалардың оқуын үнемі бағыттап отыру арқылы жүзеге асатыны бізге балаларды тәрбиелеу тәжірибесінен таныс. Адамгершілікке тәрбиелеу міндеттері жөнінде де осыны айтуға болады. Бала өзін-өзі көрсете білсе, ендеше ойын, оқу еңбекте адамгершілікке тәрбиеленеді деген сөз. Өйткені, мұнда олардың өзара ересек адамдармен қарым-қатынасы қалыптасады. Іс-әрекеттің әрбір түрінде осылайша өзара ұштасып жататын педагогикалық мүмкіндіктерді ескере отырып, мектепке дейінгі ұйымдарда балалардың тіршілік әрекеттерін, тәрбиелік мақсатқа сай ұйымдастыра аламыз.

Ойын, еңбек, оқу арқылы біз балаларға белгілі бір тұрғыдан ықпал жасай аламыз. Бірақ біз іс-әрекеттер ойын, еңбек, оқыту өзара ұштасқан жағдайда ғана баланың жеке басын дамытуда толық нәтижеге жете аламыз. Балабақшаның негізгі міндеті – баланың жеке басының бастапқы қалыптасуын қамтамасыз ету. Бұл жас баланың ақыл-ойының дамуы мен даярлығы үшін қолайлы кезең. Осы кезеңде бала оқу мен тәрбиені қалыптастыруға, өз қызметін білуге, тілдік қатынастың қарапайым тәжірибесінде өзін-өзі таныта білуге, мінез-құлық мәдениетіне, жеке гигиеналық және салауатты өмір салтының негіздеріне бағдарланады.

Жас ұрпақты кішкентайынан салт-дәстүрлер рухында баулу, құлағына сіңіру әдет-дағдысына айналдыру – парызды іс. Қазақ сөз өнерін қатты құрметтеген халық: «Жақсы сөз – жарым ырыс», «Жақсы сөз жан семіртер. Сонымен қатар балаға «сіз», «рақмет», «кешіріңіз», «өтінемін» деген сияқты сыпайылықты білдіретін сөздерді үлкендерге айтып жүруге үйрету, оған дағдыландыру ата-аналар мен тәрбиешілердің міндеті.

Халқымыздың дәстүрінде қол алысып амандасуға ерекше көңіл бөлген, жас баланы сәби кезінен үлкендермен қол алысып амандасуғы тәрбиелейді. «Көкеңе қолыңды беріп амандас», «Ағаңның қолын ал», «Атаңа екі қолыңды бер» деп үйретеді. Ондай кезде үлкендер яғни аталар, әжелер «Ой азамат болыпты ғой!», «Таудай бол!» деп баланың қолын алып, сәлем беруге ынталандыратын сөздер айтып ынтасын тудырады. Баланы жастайынан осындай инабаттылыққа баулу, ол есейгенде сыпайы, әрі жеке тұлға болып қалыптасуына негіз болады.

Еліміздің ертеңгі болашағы жас ұрпақты азаматық пен имандылыққа баулу – тәрбиенің басты міндеттерінің бірі. Сонымен қатар ата-аналар мен мектепке дейінгі ұйымдар ұлттық тәрбиеге де мән бергендері жөн. Бұл саладағы күш – жігер алдымен бүлдіршіндерді отандыққа тәрбиелеуге бағытталады. «Отан» деген ұғым балаға дүние есігін ашқан үйі , ата-анасы, ағайын туыстары, туған жері, кең – байтақ гүлжазира даласы, тау – тасы, өзен – көлі, сылдырап аққан мөлдір бұлағы бейнесінде қабылданып, ең қасиетті де құдіретті алтын бесігі ретінде үйретуге тиіспіз.

Мектеп жасына дейінгі балалардың бейнелеу өнерінде шығармашылық қабілеттерін дамыту технологиясы

Баланың шығармашылық қабілетін дамыту мәселесін талдау ең алдымен «қабілет» ұғымының мәнін түсініп алуды қажет етеді. Философияда «қабілеттерді» тұлғаның белгілі бір әрекетті орындауға жағдай жасайтын жеке ерекшеліктері дей келе, олар қоғамдық – тарихи іс – әрекеттердің нәтижесінде қалыптасып, әрі қарай дамып отыратындығын атап көрсеткен.

«Шығармашылық» деген сөздің төркіні, этимологиялық «шығару», «ойлап табу» дегенді білдіреді. Демек жаңа нәрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке жету деп түсіну керек. Философиялық сөздік: «...шығармашылық – қайталанбайтын, тарихи қоғамдық мәні бар, жоғары сападағы жаңалық ашатын іс – әрекет, - деп түсіндіріледі. Көрнекті психолог Л. С. Выготский «шығармашылық» деп жаңадан ашатын әрекетті атаған. Ал осы мәселені терең зерттеген психологтардың бірі Я. А. Пономарев оны «даму» ұғымымен қатар қояды. Өйткені жаңалық, әсіресе интеллектуалдық тұрғыда болса, ол баланың психикасын жаңа сапалық деңгейге көтереді де есептейді. Бұл пікір бүгінгі күні педагогиканың талаптарына сәйкес келуімен көңілге қонымды. Қазіргі жағдайда мемлекеттердің даму деңгейі табиғи ресурстардың байлығымен ғана емес, сонымен қатаринтеллектуалдық және шығармашылық әлеуметімен, ғылым мен өндірісте жаңа технологияларды игеру мен енгізу табыстарымен анықталады. Осылай баланы үздіксіз бақылау барысында өзіндік жұмыстар жасай бастайды. 2 – 3 жас аралығындағы сурет салуға деген қызығушылық туады. Шығармашылықпен жұмыс жасау тәрбиелеу барысындаөзін қоршаған ортамен байланыстыра бейнелеуді тапсыру керек. Мысалы: (сен не салдың?) деп баланы ойға салу керек. Осы іс – әрекет барысында қоршаған айналамен танысу ұғыну үшін, салынған бейнені бала шығармашыл қиялмен жетілдіре салу барысында қойылған сұрақ алғашында бұл сұраққа бала үндемей жауап қайтармауы мүмкін. Бұл ұғынысты нәрсе. Бала мақсат қоя алмаған. Бұл уақытта асықпаған дұрыс. Мектеп қабырғасының бастауыш буынына қарағанда балабақша жасындағы балалардың зейіні тұрақсыз. Осыны ескеріп балаға (бұл қандай үй? Үйге ұқсамайды) деп айтуға асықпау тиіс. Бала тез айнып қалуы мүмкін. Осы тұрғыда жұмысты үзбей шығармашылық жұмыс жасау барысында, бала нені және қалай ұнататынын түсіне бастайды. Балабақшадағы балалардың қабілеттері екі түрлі әрекетте дамиды. Біріншіде, кез келген бала оқу әрекетінде адамзат баласының осы кезге дейін жинақталған тәжірибесін меңгерсе, екіншіден, кез келген бала шығармашылық әрекеттер орындау арқылы өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Оқу әрекетінен шығармашылық әрекеттіңайырмашылығы – ол баланың өзін – өзі қалыптастыруына өз идеясын жүзеге асыруына бағытталған жаңа әдіс – тәсілдерді іздейді. Проблеманы өзінше, жаңаша шешуге талпыныс жасайды. Бүгінгі күні балабақша балалары кез келген шығармашылық тапсырмалар шешуді табыспен меңгере алады. Тек ол жұмысқа дұрыс басшылық, шебер ұйымдастырушылық керек.

Шығармашылық – бұл адамның өмір шындығында өзін – өзі тануға ұмтылуға, іздену. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі қажет. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға көмектеседі. Өйткені адам туынды ғана емес, жаратушы да. Баланың шығармашылық қабілеттерін дамытудың жолдарын, құралдарын анықтау психология мен педагогика ғылымдарына өте ертеден зерттеліп келеді. Шығармашылық әлемдік мәдениеттің барлық дәуіріндегі ойшылардың назарына болғандығын байқауға болады. Бұл әрекеттер өзінің логикалық шегіне жеткен деп айтуға болмайды. Сондықтан, шығармашылық педагогикасының негізгі сақсаты – бүгінгі күнгі талаптарынан туындаған, озық қоғамға лайықты жаңа сана, рухани сапа қалыптастыру және тың жолдар мен соны шешімдер іздестіру болып табылады.

Жаңа «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» Мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты оқу жүктемесіне 5 білім саласының мазмұны кіреді: «Денсаулық», «Қатынас», «Таным», «Шығармашылық», «Әлеуметтік орта».

«Шығармашылық» білім беру саласының мақсаты:

- мектеп жасына дейінгі балалардың сезімдік –эмоционалдық ортасы мен эстетикалық талғамын қалыптастыру, шығармашылық ойлау мәдениеті мен елестетуін дамыту.

«Шығармашылық» білім саласының базалық мазмұны:

- сурет салу;

- мүсіндеу;

- жапсыру;

- музыка.

Ерте және мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс істейтін педагогтарға қойылатын жалпы талаптар:

- эстетикалық талғамы бар, оны балаларға қабілетті;

- педагогикалық процесті Қазақстан Республикасы халықтарының этномәдени негізінде құрады;

- өзінің шығармашылық қабілетін қандай да бір іс – әрекет аясында көрсетеді;

- әр баланың шығармашылық әлеуетін оның өсуі үшін пайдаланады.

Отбасы тәрбиесін ұйымдастыруға қойылатын жалпы талаптар:

- баланың өзінің шығармашылық ойын еркін білдіруге мүмкіндік беру;

- баланы нәтижелі, бейнелеу іс – әрекеттеріне жағдай жасау;

- баланың қызығушылығын, бейімделігін зерттеу және оларды дамытуға ынталандыру;

- табиғат құбылыстарын бақылау, эстетикалық талғамы мен өнер туындыларына қызығушылығын тәрбиелеу;

- қазақ және басқа да халықтардың әдеби, музыкалық және халық ауыз әдебиеті шығармаларын тыңдау;

- жетістікке жету жағдайын жасау; баланың қабілеті мен бейім

"Ойын арқылы балалардың сөздік қорларын дамыту жолы "

Балабақшадағы тәрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, әрі оны күнделікті іс-әрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мән берілген.

Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі- тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді.

Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі және пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз.

Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қорларын дамыту ісінде тәрбиешінің:

- балалардың сөздік қорларын дамыту;

- жаңа сөздерді меңгерту;

- үйренген сөздерін тиянақтап, анықтап, әрі байытып отыру басты міндет саналады.

Осы аталған міндеттерді тәрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс. Балалардың сөздік қорын дамытуда ойын, тапсырма, жаттығулардың орны ерекше. Соның ішінде ойын – баланың шын тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы нәрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала еш нәрсеге тәуелсіз.Ол өзін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы, бәрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы. Баланың білуге деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады.

Сөздік қорды дамыту ісін ұйымдастыру жұмысында ойын сабағы ең негізгі орын алады.Тәрбиеші бақылау, заттарды қарау, сурет қарау, жұмбақ шешу және құрастыру, саяхат, ойын-сабақтарын ұйымдастыру барысында балалардың сөздік қорларын дамытады.

Арнайы ойын-сабақ және сабақ мазмұнына қарай танымдық, дамытушы ойындарды, тапсырмаларды қолдану, балаларды заттарды бір-бірімен салыстыруға, оларды қасиетіне қарай ажыратуға және оны танып білуге үйретеді. Сөйтіп бала топтағы жасына сәйкес бағдарламалық міндетті меңгереді. Ойын ұйымдастыруда тәрбиеші өзі жетекші бола отырып, балаларды ойнай білуге, ойын ережесін сақтауға, әрі оларды ойната отырып, ойлануға бағыттайды, заттың атын немесе қасиетін есінде сақтап қалуға жол ашады, ойынға қызықтыра отырып зейінін, қиялын дамытады.

Сонымен қатар ойын барысында бала үлкендермен, өз құрбыларымен қарым-қатынас жасайды. Әр бала өз жетістігіне қуанып, мәз болады. Сондықтан да ойын-тапсырмаларды таңдауда және іріктеуде балалардың жас және жеке ерекшелігін ескерген жөн.

Тәрбиеші балалармен ойынды (заттармен, үстел үсті және сөздік ойын) үш түрлі етіп өткізуіне болады.

Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды, табиғи заттарды қолдану арқылы өті леді. Мысалы: «Дәл осындайды тауып ал», «Салыстыр да, атын ата», «Қай ағаштың жапырағы», «Бірдей ойыншықты тап», «Қайсысы көп, қайсысы аз», т.б.

Үстел үсті ойынын ұйымдастыруда домино, лото, суреттер қолданылады. Мысалы: «Суретті құрастыр», «Қандай затқа ұқсайды?», «Қай сурет тығылды?», «Бір сөзбен ата», «Кім байқағыш», «Қиылған суреттер», «Ұқсасын тап», «4-ші не артық?», «Есіңде сақта».

Ал сөздік ойын арқылы сөзді орынды қолдана білуге, дұрыс жауап айтуға, сөз мағынасын түсінуге, орынды сөйлеуге үйренеді. Мысалы: «Сөз ойла», «Сөз құра», «Жұмбақ ойла», «Жақсы-жаман», «Жалғастыр», «Үш сөз ата».

Сонымен қатар балалардың сөздік қорларын дамыту жұмысына ойындарды қолданумен қатар, «Пішіндер көрмесі», «Өрнекті есіңде сақта», «Қиын жолдар», «Суретті жалғастыр», «Биші адамдар», «Көңілді таяқшалар» тәрізді жаттығу тапсырмаларды да пайдаланып отыру өз нәтижесін берді. Бұл аталған жаттығу, тапсырмалар балалардың сөздік қорын дамыта отырып, таным белсенділіктерін және саусақ бұлшық етін дамытады.

Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге әзірлік, ойынды өткізу, ойынды талдау сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал, заттарды даярлау ойынды өткізуге әзірлік болып табылады.

Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу болып табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз мақсатына жетуі, балалардың белсенділігі және олардың іс-әрекеті болып табылады.

Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма-жаттығуларды қолдану үлкен нәтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса түсіп, ақыл-ойы өсіп жетіледі, әрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді.

Міне, сондықтан да оқу-тәрбие үрдісінде әр түрлі ойындар арқылы баланы жан-жақты дамыту ісіне ерекше көңіл бөлемін және бұл менің ең негізгі алдыма қойған мәселем.

Сонымен, баланың сөздік қорын дамытумен қатар, тілін дамыту да ойын арқылы жүзеге асады. Оны төмендегі ойын түрінен көруге болады.

Бала саусағын ойната отырып, тілін дамыту

Саусақ ойыны- бұл ұрпақтан ұрпаққа жалғасын тауып келе жатқан, әрі үлкен мәні бар мәдени шығармашылық.

Саусақ ойыны-саусақтардың көмегімен қандай да болмасын ертегіні немесе өлең-тақпақ шумағын сахналау болып табылады.

Саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысы, қабілеті дамып, ынтасы артады және шығармашылық әрекетіне жол ашады. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды және ағаштарды бейнелей алады. Саусақтарының қозғалыс- қимылына қарап бала қуанады, шаттанады, сөзді айтуға тырысады және өлеңдегі үйренген сөз шумақтарын қайталап айта отырып, есінде сақтайтын болады. Сонымен қатар балалар екі қолын қимылдата отырып, оң, сол, жоғары, төмен т.б. түсініктерді бағдарлай алуды үйренеді.

Ал тіл кемістігі кездесетін балалардың жалпы қимылдары, соның ішінде саусақ бұлшық етінің қимылдары жеткілікті деңгейде дамымайды.

Сөйлеу тілі мүшелері әрекетінің қозғалуларының дамуы қол саусақтарының нәзік қимылдарының дамуымен тығыз байланыста болғандықтан, бала қолының ептілігін толық жетілдіру, түзету- тәрбие жұмысын жүйелі жүргізуді қалайды.

Саусақ ойынын балабақшада және үй жағдайында әсерлі, көңілді түрде ұйымдастыруға болады. Алдымен балаларға саусақ ойыны түсіндіріледі, әр қимылы көрсетіледі.

Мысалы: «Саусақтар сәлемдеседі» ойынын алайық. Мұнда бас бармақ ұшы әр саусақтың ұшымен кезекпен түйіседі. «Адамдар келеді». Оң қолдың сұқ саусағы мен ортаңғы саусақтарын жүгірген тәрізді етіп қимылдатады. Сонымен бірге халық арасында кеңінен тарап жүрген «қуырмаш» ойыны да саусақтардың нәзік қимылын жетілдіруге бағытталған.

Балалар осындай саусақ ойынын ойнай отырып, өлең шумағын қызыға айтады. Мысалы, «Моншақ».

Қызыл-сары көк моншақ.

Мен жасаймын көп моншақ.

Мұнда қатар екі қолдың бас бармағымен сұқ саусақтарының ұшын түйістіре отырып, моншақ тәрізді бейнелейді, әрі оларды тізбектеп жасау балалар үшін өте қызықты әрекет, әрі қол бұлшық етін дамытуға үлкен көмегін тигізеді.

Сонымен саусақ ойындарын жүргізу арқылы балалардың саусақтарының нәзік қимылдары мен бұлшық еттерінің жетілуімен бірге, олардың сөйлеу тілі мен ойлау қабілеттері дамитын болады және кейін жазу шеберлігін ойдағыдай меңгеруіне дайындайды.

Қиял туралы жалпы ұғым

Қиял туралы жалпы ұғым

Қиял дегеніміз — сыртқы дүние заттары мен қүбылыстарының субъективтік образдарын қайтадан жаңартып, өндеп, бейнелеуде көрінетін, тек адамға ғана тән психикалық процесс: «...барлық жан қуаттарын (рухани күштерді) тек қиял ғана өзіндік сақталатынсөзімдік заттарды модельдендіре алады» (әл-Фараби). Адамда қиял пайда болған кезде ми қабығында бүрын жасалған уақытша байланыстар түрлі комбинацияларға туседі де, жаңа нәрселердің бейнесі туып отырады. Уақытша байланыстарды қайта жасап, өндеу процесінде екінші сигнал жүйесі шешуші рөл атқарады.

Адамдардың қиялына тән кейбір ерекшеліктерді төмендегіше топтастыруға болады:

1) әр адамның қиял ерекшеліктері оның жеке қызығулары мен қасиетгеріне, алдына қойған мақсатына байланысты болып келеді. Бүл арада суды аңсап шөлдеген жолаушының қиялы мен екі-үш күннен кейін емтихан тапсыратын студенттің машинасының тетігін жетілдіруді ойлап жүрген инженердің қиялын салыстырып көруге болады;

2) қиялдың мазмүны мен формасы адамның жас және дара ерекшеліктеріне де, білім тәжірибесіне де байланысты. Мәселен, көргені де, түйгені де көп, өмір тәжірибесі мол, әр тарапты білімі бар ересек адамның қиялы мен енді ғана өмірге аяқ басайын деп түрған жеткіншектің қиялын бір өлшемге салуға болмайды;

3) қиял адамның өскен ортасына, этностық ерекшелігіне, табиғат, жер-су қоршауына байланысты да көрініп отырады. «Жаратылыстың қүшағында,—деп жазады М. Жүмабаев, — меруерт себілген көк шатырдың астында, хош иісті жасыл кілем үстінде, күнмен бірге күліп, түнмен бірге түнеп, желмен бірге жүгіріп, алдындағы малымен бірге өріп, сары сайран далада түрып өсетін қазақ баласының қиялы жүйрік, өткір, терең болуға тиісті».

4) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен ұштасып жататын процесс. Мәселен, алға қойған мақсатты жоспарлап, жүзеге асырудың жолдарын іздестіру қиялсыз мүмкін емес. Бұл - қиялдың ерікпен байланысына жақсы мысал. Қиялдың ойлау процесінде алатын орны ерекше. Өйткені ойлау белсенділігі адамды шығармашылық әрекетке жетелейді. Ал ондай әрекет қиялдың өте күшті дамуын қажет етеді. Ойлау мен қиял бір-бірімен тығыз байланысты. Жан қуаттарының осы екеуі де мәселені шешуге, сұраққа жауап беруге қатысады. Бірақ қиялда мәселені шешудің өзіндік ерекшелігі болады. Қиял — мәселені суреттеу, жанды көрініс арқылы шешсе, ойлау оны тірі суретсіз жалпылай, ұғым, пікір, тұжырым түрінде шешеді;

5) адам қиялы еңбек процесінде, іс-әрекет үстінде жарыққа шығып, дамып отырады. Мұндағы негізгі шарт: саналы мақсаттың болуы, болашақты болжай алу, істейтін еңбектің нәтижесін күні бүрын көре білу, яғни оны өңдеп, өзгертіп, елестете алу — адам қиялына тән негізгі белгілер. Қиялда адамның дүние жөніндегі әр түрлі таным-түсінігі әртүрлі формада қиюласып, жаңа сапаға ие болады. Қиял бейнелері адам қажеттігінен тәуелді бола түрып, оны белсенді кызметке итермелейді,творчестволық ісіне күш-жігер қосады. Қиял тек теориялық және практикалық қызметте ғана емес ол адамның бүткіл рухани өмір жүйесінде елеулі орын алады. Кісінің өмір жолы, жеке басының ойдағыдай дамуы, даралық қасиеттері, іс-әрекетінің қүрылымы, өмір салтының қалыптасуы мүнсыз мүмкін емес. Адам санасының жануар психикасынан басты айырмашылығы адамда ойлаумен қатар қиял әрекетінің олғандығында.

Айдаһардың бейнесін Италияның атақты суретшісі Леонардо да Винчи қиял арқылы былайша суреттейді: «Көкжал аңшы иттің не жай иттің басын аламы , оған басқа мысықтың көзін саламыз, құлағы үкінікі болады, мұрыны тазынікі секілді, қасы арыстандікі, самайы — әтештікі, мойны суда жүзетін тасбақанікі сияқты». Осы бейненің өзі шындықта бар нәрселерді топтастыру арқылы туып отыр. Бірақ осы топтастыру нәтижесінде келіп шыққан тұтас образдың өзін көре білу үшін адамға ең күшті, өрен жүйрік қиял қажет.

Қиял процесінің адам әрекетінің қандай саласында болмасын зор маңызы бар. Қиялдың өзі осы әрекет арқылы өзгеріп, дамып отырады.

Тіпті бала қиялындағы фантастикалық образдардың өзі де оның танымын кеңейтетіндігі, қоғамдық тәжірибені меңгеруге жағдай жасайтыны, мұның өзі баланың психологиясына қатты әсер ететіні байқалады. А. П. Чехов «Үйде» деген әңгімесінде осы жайлы өте жақсы көрсеткен. Шылым шегіп әдеттенген жеті жасар балаға ешбір сөз әсер етпей қойған. Бірде әкесі оның қиялына әсер етуді ойлайды. Ол баласына мынадай әңгіме айтады: «Кәрі патшаның патшалыққа мұрагер болатын жалғыз ғана ұлы болыпты,— өзі дәл сен сияқты кішкентай бала екен. Өзі жақсы бала екен. Еш уақытта өкпелемейді, ерте жатады, столдағы нәрселерге тимейді екен... өзі ақылды болыпты... Оның бір ғана кемшілігі — шылым тартады екен... Патшаның баласы шылымнан көкірек ауру болып жиырма жасында өліпті. Қаусаған ауру шал ешбір қолғанатсыз қалыпты. Мемлекетті басқарып, сарайды қорғайтын ешкім болмапты. Жау келіп, шалды өлтіріп, сарайды қиратып тастапты, сонымен, енді бақша да, шие де, құстар да, қоқыраулар да қалмаған...». Эмоциялы әсерге толы осы әрекеттің оған күшті әсер еткендігі сонша, бала «қараңғы терезеге ойланып сәл қарап отырып, селк етті де, мұңайған дауыспен: — Мен енді шылым тартпаймын...— деді» ...

Қиялдың адам қажетіне асуы, оның шындықпен байланысты болып келуі адамға ерекше қанат бітіріп, оның ілгері өрлеуіне себепші болады. Халық «Қыран жетпеген жерге қиял жетеді» деп өте тауып айтқан. Бір кезде талантты орыс ғалымы Қ. Э. Циолковский (1857-1935) космосқа ұшуды армандап еді. Космос кораблімен аспан әлеміне тұңғыш жол салған Ю. Гагарин мен қазақ ғарышкері Тоқтар Әубәкіровтің және басқаларының ерліктері осындай шындықпен тығыз байланысты қиялдың іске асуы болып табылады.

Қиял түрлері

Қиял актив, пассив болып екіге бөлінеді. Қиялдық бүтіндей пассивтік түрінің шегі - түс көру. Түс көрудің физиологиялығын жан-жақты түсіндіріп берген И. П. Павлов болды.

Ұйқы кезінде ми клеткаларының бәрі тежелмейді, кейбір бөлімдері қозу жағдайында болып жүмыс істей береді. Мидың мүндай бөліктерін «күзетші пункт» деп атайды. Осы «күзетші пункттердең біздің бүрын қабылдаған, көрген, естіген, қолға үстап, дәмін татқан заттарымыздың бейнелері мида қайтадан «тіріледі». Түсте небір ақылға сыйымсыз образдардың жасалатыны белгілі. Өйткені бүл кезде мидағы сигнал жүйелерінің арасындағы байланыс әлсірейді, мүнда негізінен бірінші сигнал жүйесі ғана қызмет істейді. Екінші сигнал жүйесінің қызметі толық тежелуге үшырайтындықтан, адамның ойлау қабілеті өте төмен болады. Сөздік сигаалдардың әсер етпеуі мида кездейсоқ образдардың пайда болуына жағдай жасайды да, соның нәтижесінде түске қайдағы «кереметтер» кіреді. И. М. Сеченов осындай түстерді «болған әсерлердің болып көрмеген қиысулары» деп сипаттаған. Түсте реалдық образдар мен нәрселердің фантастикалық түрде қосылуынан ғажайып образдар жасалады.

Үйқы кезіндегі осындай ғажап фантазиялық бейнелер де өмірде бар нәрселердің жиынтығынан қүралған. Бұлардың негізі — адамның ояу кезіндегі басынан кешкен оқиғалары, ойы мен мақсаты, тілегі мен арманы, естіген-көргендері, істеп жүрген қызметі, басқалармен қарым-қатынасы т. б. үйқыдағы адамның түс көруіне себепші болатын фактілердің есебі жоқ. Мәселен, ми клеткаларына көшедегі транспорттың тарсылы да, ағаш жапырағының сылдыры да, иттің шәуілдеп үргені де, есіктің ашылып-жабылуы да әсер етіп отырады. Тіпті организмнің ішкі мүшелерінің (жүрек, өкпе, асқазан т. б.) жүмысына бір жайсыздық түссе, бүл да адамның түсіне қай-қайдағы бірдеңелерді кіргізеді. Мәселен, үйқыдағы адамның жүрегіне бір салмақ түссе, оның жүрегі қатты соға бастайды. Осыған орай адам мынадай түс көреді. Өзін қуған біреуден қашады, бүдан ол ентігіп, булығады да.

Түс көрудің мазмұны адамның, көбінесе, қызығуына, талғамына орайлас келіп отыратындығы да шындықпен жанасымды факт. «Егер иттің түсіне сүйек кірсе, саудагердің түсіне ақша кіреді» деген мақал да біздің осы пікірімізді қуаттайды. Өмірде ешбір естімеген, көрмеген нәрселер түске кірмейтіндігін ғылым дәлелдеп отыр. Мәселен, іштен соқыр болып туған адамның түсіне көзге көрінетін «бейнелер кірмейді, оның басқа сезім мүшелері арқылы (иіс, дәм, есіту т. б.) қабылдаған нәрселері еніп отырады. Егер соқырлық кейінірек пайда болса, онда сол адамның түсіне бүрын көзімен көрген заттарының бейнелері кіре береді. «Барлық адамдардың түсі, -деп жазды И. П. Павлов, — бірінші сигналдардың бейнелі, нақты және эмоциялық түрде жандануы».

Творчестволық қиял деп өзіндік жаңа образдар жасау арқылы өрекетте, жаңа продуктылар беруде көрінетін қиялды айтады. Жазушының, суретшінің, галымның, композитордың т. б. қиялы творчестволық қиялга жатады. Творчестволық қиял — қайта жасау қиялына қарағанда, әрі күрделі, әрі қиын. Абай мен Қүнанбайдың образдарын жасау, оларды сипаттап жазған шығарманы оқып, елестетуден әлдеқайда ауыр. Творчестволық қиял ақын-жазушылардың, суретшілердің, артистердің т. б. осы секілді өнер қайраткерлерінің іс-әрекеттерінде үлкен орын алады. Өнер қайраткерлері өздерінің идеясын көркем образ арқылы береді. К. С. Станиславский: «Артистің көкірегінде өзі бейнелеп түрған адамның ой-толғаныстары туғанда ғана шынайы өнер туады, нағыз жанды сезім еш уақытта зорлағаннан, қолдан жасағаннан келмейді»,— дейді. Мәселен, Чехов спектакліндегі Раневскаяның рөлін орындаушы Ольга Книппер — Чехова шие бағын сатады деп хабарлағанда шын көңілімен көзіне жас алады екен. Мұндайда актер сахнада ойдан шығарылған нәрсеге шындықтың өзіндегідей көзқараспен қарайды. Бүл - творчестволық қиялы өте бай адамның қолынан келетін касиет.

Ақын-жазушылар қиялы арқылы өзінің келешек кейіпкерлерін «көреді», олардың мінез-құлықтарын «елес етеді», сөзін «естиді». Сонымен қатар, ақын-жазушылар өз геройларымен бірге өмір сүреді, олардың ойын, көңіл күйін «сезіп», қоян-қолтық араласып жүргендей болады. Мәселен, француз жазушысы О. Бальзак егер жеңі жыртық біреудің көшеде кетіп бара жатқанын көрсе, өзін сол адамға үқсататындығы соншалық,- өз жеңім де жыртық емес пе екен деп, еріксіз өз қарына қолын жүгіртіп, тесікті жаппақшы болады екен.

Бақылағыштық, жеке өмірінің эмоциялық байлығы, алдын-ала орасан зор жүмыстар істей білуге қабілеттілік (мәселен, Л. Толстойдың айтуынша, «Соғыс және бейбітшілік» романын жазу үшін жинаған материалдары «бүкіл бір кітапхана» болған) адамның творчестволық қиялының самғауына күшті әсер етеді. Өмірден түйгені шамалы, творчестволық қиялы жетілмеген адамнан жақсы ақын шығуы мүмкін емес. Абай мүны өте дүрыс көре білген.

Өлең - сөздің патшасы, сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы.

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп- тегіс жүмыр келсін айналасы.

Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы,

Сонда да солардың бар тандамасы.

Іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын

Қазақтың келістірер қай баласы?

Бүл өлеңіне Абай «қиыннан қиыстырар», «тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп», «іші алтын, сырты күміс сөз жақсысын» секілді сөз тіркестері арқылы өздігінен жаңа туындылар бере алатын нағыз майталман ақындардың психологиясын, олардың творчестволық қиялындағы ерекшеліктерді көрсетіп отыр.

Ғалым үшін де творнестволық қиял аса қажет. Творчестволык қиял ғалымның творчестволық ойына аса қажетті материал береді. Мәселен, ғылыми жорамал жасағанда, эксперимент жүмысын үйымдастырғанда, тапқан жаңалықтарды тексеріп сынауда ғалым өз қиялына үнемі сүйеніп отырады. Бірақ нағыз ғылыми жүмыс көп еңбектенуді қажет етеді, ол еріккеннің ермегі емес, ғы-лымның жолы ауыр. Қажымай, өнімді еңбек ете білушілік, шыдамдылық, іске мейлінше берілушілік — нағыз ғалымға тән қасиеттер. К. Маркс айтқандай, ғылымның «сәулетті шыңына шаршап-шалдығудан қорықпайтын, оның тасты соқпақтарымен тырмысып өрлей беретін адам ғана шыға алады».

Творчестволық қиял әрекеттің кез-келген саласында орын алып отырады. Қоғамға пайда келтіретін нәтижелі еңбекте творчестволық қиялдың болмауы мүмкін емес. Қиялдың бүл түрі, әсіресе, мүғалімдік қызметте ерекше орын алады. А. С. Макаренко айтқандай: «жеке адамның келешегін жобалауда» мүғалім творчестволық қиялсыз әрекет етсе, жақсы нәтижеге ие бола алмас еді.

Актив қиялдың ерекше бір түрі — арман. Арман дегеніміз өз қалауымызша жаңа образдар жасау. Мүның творчестволық қиялдан ерекшелігі мынада: арман өзіміздің тілеген келешекке бағытталған қиял процесі. Арман творчестволық әрекетпен тікелей байланысты емес, ол творчестволық қиялдың бірінші дайындық сатысы.

Арманды бағалауда оның әрекетке қандай қатынасы бар екендігі қатты ескерілуі қажет.

Орыстың белгілі демократ, публицисі Д. И. Писарев (1840-1868) шындық пен оптимизмге толы арман туралы көп толғанған адам, оның «арманның іске талпындыратын пайдасы» туралы пікірі жастар үшін ерекше маңызды. Өйткені адам әрекет етудің орнына бос қиялға сүңгісе, бүл келешектің қиялы болмай, бос лағу, қүрғақ қиял болар еді. Мәселен, А. И. Куприннің «Жекпе-жек» повесіндегі подполковник Ромашовтың қиялы дәл осындай, сүреңсіз, қүрғақ қиял: «Ромашов өзінің бүл дүниеде өмір сүргеніне қапаланатын. Ол офицерлердің өктемдігінен қорланатын, солдаттардың қорғалақтаған кейпін, бастықтардың ақырып-жекірген жүзін көргенде, жаны түршігетін. Тек қайдағы бір жоқ қиял басын айналдыратын кезде ғана оның жаны біраз тыншитын. «Түк те емес! Өмір әлі алдымда!» деді ішінен Ромашов, сүйтті де өз ойына масаттанған ол аяғын нығырақ басып, кеудесін кере дем алып, ілгері қарай жүріп кетті. Ерегістіргенде ертеңнен бастап кітапқа отырамын да, дайындалып академияға түсемін. Еңбек! О, еңбек етсең ойың алғаныңа қолың жетеді, тек өзіңе-өзің берік болсаң болғаны. Күні-түні жаттаймын демей, жынданған адамша жаттаймын. Жұрт ойламаған жерден емтиханды' үздік тапсырамын.Сонда жұрттың бәрі- ақ: «таң қалатын несі бар бұған? Мұның өнері осындай болатынын күні бүрын-ақ білгеміз. Өте қабілетті, сүйкімді, өнерлі жас жігіт емес пе?» — дер. Ромашов қолма-қол өзін бас штабтың келешегі мол, оқымысты офицерімін деп санады, оның аты академиядағы алтын тақтаға жазылған. Профессорлар оның келешегі зор деп үмттенеді, академияда қалуды ұсынады, жоқ, ол қалғысы келмейді, ол стройға бармақшы . Ротаға командашы болу мерзімін бітіруі керек, әрине, өз полкына баратынына да сөз жоқ- Міне, ол полкқа кедді - тамаша, кішіпейіл, ақ жарқьш, сүйкімді, әдепті, өткен жылдағы маневрде бас штабтан келген, болмаса суретген көрген офицерлерге үқсайды...

Бас штабтың жанып түрған офицері Ромашов қызмет бабымен біртіндеп өрлей береді. Подпоручикгің қиялында маневрлер көрінеді, ереуіддерді басуға қатысады, соғыстағы ерлік істері елестейді... «үйіне қалай келіп қалғанын өзі де сезбей қалды, қызу қиялдан есін жинап алып, өзіне таныс қақпаға, сиректеу өскен жеміс бақшасына, оның ар жағыңда, бақшаның түкпіріңде түрған кішкене ақ үйге таң қала қарады:

—Адмның басына неше түрлі ой келе береді екен-ау!— деді ол, өзіне-әзі үялғандай сыбырлап. Мойнын созып, кеудесін керіп, иығын көтеріп келе жатқан бетте, басын мойнына тыға қойды» .

Осы үзіндіде енжар селсоқ адамның психологиясы өте шебер суреттелгең. Мүндай адам жарқын болашақ үшін күреспейді, тек мойнына су кеткен кісідей мүлгіп отырады да кояды. Қиыны да, қызығы да мол өмір ондайларды қызықтырмайды, олар күрес ауыртпалықтарын, қайғы-қасірет дегендерді білмейді, қиялдағысын тілегі орындалғанға үқсатып жүре береді. Ромашов секілді адамдарды «күрғақ қиялдаушылар» деп атайды.

Әрбір адамға алдындағы жарқын болашағына байланысты армандай білу қажет. Мақсатқа сай дүрыс армандай алу адамға зор қуат беріп, іске талпындырады. Сондықтан да халық: «Арманы жоқ жігһтің дәрмені жоқ» деп өте тауып айтқан.

Қиял бейнелерінің жасалу жолдары

Қиял түрлі елестеулердің өзгеріп, өнделуінің арқасында жасалып отырады. Қиялда анализ, синтез әдістері, агглютинация, схематизация түрлі схемалар мен суреттердің акцентировка (образдың типтік басты белгілерін жасау) тәсілдері жиі кодданылады. Қиялдағы елестерді топтастырудың қарапайым түрі агпютинация деп аталады. Осы әдіс арқылы мифологиялык, бейнелср (кентавр, сфинкс, жезтырнақ) мен түрлі механизмдердің, машиналардың конструкциялары (амфибия — танк, судан өте алатын жеңіл танк, аэрошана — суға қонып, үша алатын самолет) қүрастырылады.

Агглютинация әдісі ежелгі Мысыр елінде, сондай-ақ, Солтүстік Америка индеецтерінің өнер ескерткіштерінен үлкен орын алған.

Кдял бейнелерін жасауға қатысатын әдістердің бірі – гипербола .

Гипербола деп нәрсенің жеке сипаттары, белгілері үлкейтіліп көрсетілуін айтады. Сөйткенде образ ашық, мәнерлі болып шығады, гиперболада белгілі бір бсйнелердің алға шығып айқын байқалуына жағдай жасалады. Ертегілерді, киял-ғажайып бейнелсрді жасауда гипербола көп коллапылады. Мәселен, Д. Свифтің «Гулливердіц саяхатындағы» ергежейлілердің, В. Маяковскийдің «150000000» поэмасындағы капиталистердің көсемі В. Вильсонныц бейнелері гипербола әдісімен жасалған. Мүнда, сондай-ақ, түтас заттың жекс бөліктерінің саны озгертілсді, олардың орны ауыстырылады. Мәселен, үнді мифологиясындагы көп қолды күдайлар мен жегі басты айдаһардыц бейнелері осылайша қүрастырылған. Қиял бейнелерін жасаудың енді бір әдісі нәрсенің бір жағын ерекше әсерлей көрсету. Карикатуралар мен достық әзілдер осылайша жасалынады. Егер затгардың айырмашылықтарын ескермей, оның үқсастықтарына көбірек көңіл белінетін болса, схематизация әдісі қолданылады. Сурет өсімдіктер дүниесінің элементтерінен ою қиыстыруы осыған мысал бола алады.

Қиял образдарының күрделі түрі - типтік образдар жасау. Типтік образдар жасауда бірінші орында нақты адамның ортақ бейнелері көзге түседі: «Бір жүмысшының, поптың, дүкенші саудагердің портретін дүрыс суреттеп жазу үш жүз, екі жүз шамалы поп, жүмысшы, саудагерлерді қадағалап қарауымыз керек»,- дейді М. Горький. Типтік образдар жасау дегеніміз түтас бірқатар объектілердің барлығына бірдей, ортақ белгілері бар бір образ жасап, жанастыру. Жазушының осылайша жасаған типтік образы бір жағынан жеке адамның даралық ерекшеліктерін білдіретін образ больш та есептелінеді. Мәселеы, «Абай» романындағы Қүнанбай образы сол кездегі үстем тап өкілдерінің жай ғана жиынтығы емес, сонымен қатар, ол өзіндік психологиялық касиеттері бар жеке адамның да образы. Осы әдістер арқылы айтарлықтай маңызды творчестволық қиял образдарын үнемі туғызу қиын. Мәселең, агглютинацияда жеке фактілерді зертгеу, жинақтау, мәселелердің түпкі ниетін көздеу дегендер жетіспей жатады. Сондықтан да творчестволық қиялдың жоғары формаларында ғылыми-техникалық көркем әдебиет т. б. онша көп қолданылмайды. Творчестволық әрекетте адамдар көбінесе интуицияға жүгініп отырады.

Қиялдағы дара айырмашылықтар

Әр адамның қиялы әр түрлі болады, бірінің қиялы біріне үқсамайды. Бір адамдардың қиялы бай, шындықпен орайласып жататын болса, екінші біреулердің қиялы жөнді жетілмеген, пәрменсіз, тар көлемді болады. Шындыққа сай, дәл, дүрыс образдар жасай алатын адамдардың қиялы мазмүнды келеді. Шындықка сай дүрыс қиялдай білетін адамдарда емірдің түрлі салаларынан алынған білім қоры, тәжірибесі, белгілі көзқарасы, соның негізінде қалыптасқан айқын сенімі болады. Американың аса көрнекті ғалымы Эдисон қиялы аса күшті дамыған адам болған. Бір машинаны үш түрлі жолмен ғана жасап шығаруға болады деген үйғарымға келіспей, Эдисон машинаны 48 түрлі етіп жасауды үсынған. Бүған керісінше жаңа, соны нәрселерді іздеу, белгісіз нәрсені ашу, үмтылу орнына шындықтағы нәрселердің өзінің өңін айналдырып, босқа лағып отыратын адамдар да болады. Осындай адамдардың бейнесін Н. В. Гоголь «Ескілікті помещиктер» дейтін повесінде өте жақсы көрсеткен. «Кейде егер күн ашық болып, бөлмелердің іші жылы болса, Афанасий Иванович көңілденіп, Пульхерия Ивановнаға әзілдеп, онымен басқа бір нәрсе турапы сөйлескенді тәуір көретін. Адамдар бір-бірінен қиялының пәрменділігімеи де ажыратылады. Мәселен, біреулер мәселені шешуге кіріскенде соның төңірегіне бар ақыл-ойын жүмылдырады, әр сөзін ой таразысына салып, терең ойға шомады. Ол адамдар мәселенің түп қазығын, тарихын іздестіреді, сол мәселе жөнінде басқалармен кеңеседі, тәжірибе жасайды, материал жинастырады, осындай адам бір шығарма жазатын болса, өз кейіпкерлерімен іштей араласып кете алады, олар қуанса куанады, қайғырса бірге қайғырады. П. И. Чайковский «қарғаның мәткесін» жазып болып, күнделігіне: «Герман жан тапсырарда солқылдап жылап жібердім деп жазған екен». Осы айтылғанға қарама-қарсы қиялы өте әлсіз адамдар да болады. Қиялы әлсіз адамның көркем әдебиет кітаптарын окуы да бір түрлі. Ол мүндағы әдеби теңеулерге, суретгемелерге мән бермейді, әдеби суретгемелерді тастап кетіп, кітаптың тек өр жерінен «қызық» іздеп, түтас оқып шығуға шыдамы жетпейді. Өйткені қиялы шабан адамға көркем суреттемелер әсер етпейді, оны тез жалықтырып жібереді.

Қиялдың маңыздылығы оның шындықпен байланыстылығында. Шын мәнісіндегі қиял ғана мазмүнды, пәрменді де болып, адамды іс-әрекетке жетектейді, оның рухани өсуі үшін ерекше маңызды болады.

Қиялды дамыту жолдары

Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар бөбектерде байқалады. Мүны бөбектердің қызық ертектерді шын ықыласымен тыңдауынан, ертегідегі оқиғаны шын көріп, бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай сияқты болып көрінгенмен, ондағы образдар шындықтан өте алыс жатады.Себебі бала санасында кез-келген нәрсенің бейнесі оңай тоғысады да, бұдан керемет қиял көріністері қүралады. Баланың өмір тәжірибесі өсе келе, қиялы да шындыққа біртабан жақындап отырады. Мәселен, бала шимайлап қағазға бір нәрсенің суретін салады, оны шындықта бар нәрсеге ұқсайды деп ойлайды (тіпті ол ұқсамайтын болса да).

Қиял басқа да психикалық процестер тәрізді дамудың ұзақ жолынан өтеді. Қиялдың қарапайым түрінен бастап творчестволық қияжа дейінгі кезеңнің қалыптасуы нақтылы әрекетке байланысты. Қиял табиғаттың адамдарға берген үлкен сыйы, әрі құнды рухани сапа. Оның адам өміріндегі ерекше мәнін ұлы адамдар да жоғары бағалаған. Француздың әйгілі ғалымы, әрі көрнекті жазушысы Дени Дидро: «Қиял! Бүл сапасыз ақын да, философ та, ақылды адам да, ойлайтын жан да, тіпті адам болу да мүмкін емес» деп тегін айтпаса керек.

Адам әдетте қол жеткеніне қанағаттана қоймайды. Ол өзінің қиялы арқылы ізденеді, дүниені өзгертуге, жаңғыртуға тырысады. Болашағын болжайды, келешекте атқарылатын әрекетінің нәтижесін күні бүрын санасында елестетеді. Қиялдың, әсіресе, шығармашылық еңбектегі рөлі аса зор.

Қиялдың өз алдына жеке психикалық процесс екенін мойындамайтындар да кездеседі. Олардың айтуынша, қиял ойлаудың бір бөлшегі сияқты. Рас, қиял мен ойлау бір-біріне өте үқсас. Себебі, екеуінің де физиологиялық негізі бар. Бірақ та олардың әрқайсының атқаратын қызметі әр басқа. Психология оқулықтарында берілген қиял анықтамалары да оның мәнін жете ашпайтын тәрізді. Ол бойынша қиял дегеннің не екенін бірден түсіну қиын. Кітап бойынша қиял елестерді.қайта қүру, жаңғырту, бейнелер жасау делінген де, қиялдағы үғымдар рөлі еске алынбаған. Біздіңше қиял, яғни фантазия дегеніміз өмірде бар, әзірше жеке тәжірибемізде кездеспеген, келешекте жүзеге асуға мүмкін болмасты күні бүрын санамызда елестету мен үғымдар негізінде өзгертіп, жаңғыртып, бейнелейтін психологиялық процесс.

Кейде қүр қиялдану, мүндануды да қиял деп түсінетіндер бар. Бүл — теріс пікір. Қиял — психикалық қүбылыс. Ал қиялдану мен мүндану — көңіл күйі. Көңіл күйін өзгертуде тек қана қиял ғана емес, басқа да психикалық қүбылыстар да қатысады.

Кейбіреулер екінші сигнал беру жүйесіне ешқандай қатысы жоқ түс көруді де қиял түріне жатқызады. Бүл да қиялдың мәнін бұрмалағандық. Түс көру — психикалық процесс емес. Ол үйқы кезінде мидың кейбір бөліктерінің қызметінен пайда болатын физиологиялық қүбылыс.

Қиялды дамыту дегенімізде ең алдымен әркім өзі қиялының аз немесе көп екенін, қай дәрежеде екенін білгені жөн. Мұны көптен бері шетелдерде жиі қолданылып келе жатқан «Сізде қиял бар ма?» деген тест арқылы анықтауға болады. Мына кестедегі сан рет тексерістен өткен сүрақтарға жауап беріп, ұпайлар жинау керек.

Қиялдың сиқыр күшінің өзі оның шындықпен, еңбекпен, мақсатпен тығыз ұштасуында. Оны тәрбиелеу де осыған бағытталған. Оны қиялдану немесе мұңданумен айырбастауға болмайды. Бүл ұғым өз мағынасында қалуға тиіс. Психология оқулықтарында қиялды дамытуға, тәрбиелеуге біраз көңіл бөлінсе де оны меңгеру жайында ештеңе айтылмаған. Мүндай маңызды мәселе арнайы зерттеуді керек етеді. Туысқан қырғыз халқының үлы жазушысы Шыңғыс Айтматов: «Ақтық демі таусылғанша ой ойлап, қиял қанатында үшатындығымен де адам биік, адам ұлы» деп терең философиялық ой қорытындылайды. Қиялы әлсіздің өзі де әлсіз. Ендеше бір мезгіл қиялдап, армандап, тұруды да үмытпайық.

Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі әрекеті болып табылатын ойын - бала қиялын дамытуда ерекше орын алады. Ойын үстінде оның творчестволық талабына кең жол ашылады. Бала ылғи да бір нәрсені жасау, қүрастыруға әрекетжасайды. Ойын баланың ойлау белсенділігін, күш-қуатын барынша жұмсауға мүмкіндік туғызады. Ойын үстінде бала айналадағы шындықты сын көзімен қарап аңғара алмайды да, қиял бейнелерінің жетегінде кетеді. Бала психикасының осы жағы да қиял тәрбиесінде есте болатын жай.

Мектеп - бала қиялын дамытуда үлкен рөл атқарады. Мүндағы оқылатын сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен, табиғатты суреттейтін, немесе қандай да болсын оқиғаны баяндайтын бір материалды түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы окушылардың қиялын оятады. Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді көз алдына елестеткендей, қолымен ұстағандай, құлағымен «еститіндей» күйге түседі. Көркем әдебиет шығармаларын талдағанда, тарих сабақтарындағы әңгімелерде, оқушылардың түрлі ойындарында қиял процесі әр қырынан көрініп отырады. Төменгі сынып оқушыларында алғашқы кезде қиялдың дамуы айтарлықтай болмайды. Мәселен, бірінші сыныптағылар суретке не оқығанға қарап, өз бетімен жаңадан бейне жасай алмайды. Өйткені осы жастағыларда синтездеу қабілеті жөнді дамымаған. Олар оқығанын кездейсоқ, біріне-бірі байланыспаған ассоциациялар арқылы жаңғыртып отырады. Баланың қайта жасау қиялын дамыту үшін алдымен олардың тәжірибесін қорландыра түскен дүрыс. Осы салада мүғалім істейтін іс — ұшан-теңіз. Мәселен, мүғалім балаларды орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір ағашты, өсімдік түрлерін көздерімен көріп, қолдарымен ұстайды, білмегендерін бірінен-бірі сұрап не мүғалімнен біліп алады. Ертеңіне мүғалім оқу сабағында балалардан көрмеген ормандарды (тайга, тундра, тропика т. б.) туралы айтып беріндер десе, бүл олардың қиялын тәрбиелеуге көп пайдасын тигізеді. Өмір тәжірибесінің артуы, білім қорының молая түсуі балалардың қиялын да дамыта түседі. Мәселен, үшінші сыныптағылар сурет сабағында алдында тұрған заттардың бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай басқа затпен салыстырып көреді. Бүл балада қайта жасау қиялының қалыптасып келе жатқандығын байқатады.

Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен, сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше, баланың осыған орай көрінетін қиялы да шарықтай алмайды.

Төменгі сынып оқушыларының қиялын дамыту олардың эстетикалық сезімдерін оятады. Мәселен, көркем әдебиет кітаптарын оқу, музейлер мен галереяларға бару, кино көру, ұйымдасып музыка тындау, бала қиялын жаңа мазмүнға толтыра түседі. Шәкірт қиялын дамытуға үлкендер үнемі жетекшілік етуге тиіс. Мүғалім де, оқушының ата-анасы да бүл жерде тек ақылға ғана әсер етпей, эмоциясына әсер етерліктей әдістерді іздестіріп отырулары керек. Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті дамыған балалармен дербес жұмыс жүргізу,табиғатқа өндіріс орындарына экскурсиялар жасау, түрлі тапсырмаларды оқушыларға дербез орындатып отырғызу, оқу барысында кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер бала қиялын тәрбиелеудің түрлері болып табылады.

Ұлылардан — ұлағат

Қиял! Мүнсыз ақын да, философ та... тіпті адам болуы да мүмкін емес.

Д. Дидро

Армандай білуге бейімділікте де үлы даналық бар.

А. Франс

... арман деген көп белес. Біріне шықсаң бірі бар.

Ғ. Мустафин

Арманмен ойнау қауіпті, күйреген арман өмірді

бакытсыздыққа душар етуі де мүмкін.

Д. И. Писарев

... бүрын фантазия, қиял деп жүрген ойлар бүгін дағдылы іс екенін танып, қүтыла аламыз ба?

Ш. Қудаибердіұлы

Қолданылған әдебиеттер

1. Аймауытов Ж. Психология.- Алматы, 1995.

2. Алдамұратов Ә. Қызықты психология.- Алматы, “Қазақ университеті”, 1992.

3. Алдамұратов Ә. Жалпы психология.- Алматы, “Білім” 1996.

4. Әбдірахманов А.,Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша- қазақша сөздік.- Алматы, “Мектеп”, 1976.

5. Елеусізова С. Қарым- қатынас психологиясы.- Алматы, 1995.

6. Жарықбаев Қ., Озғанбаев О. Жантануға кіріспе.- Алматы, 2000.

7. Жарықбаев Қ. Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары.- Алматы, 2000.

8. Жарықбаев Қ.Қазақ психологиясының тарихы.- Алматы, 1996.

9. Мұқанов М. Ақыл- ой өрісі.- Алматы, 1980.

Методикалық жұмыстар көлемiОйнайық та, ойлайық.

Мектепке дейінгі мекеме тәрбиешілеріне арналған әдістемелік көмекші құрал.

Дайындаған І-санатты тәрбиеші Утепова Алмагүл Джувантурлықызы

Кіріспе

Ең алдымен таным көзі – сезім арқылы қабылдауы, бала өз тәжірибесінен бақылап, көріп тануынан тұрады. Сезіну процессі кезінде бала бір нәрсені немесе заттың қасиетін, құрылымын таниды.

Баланың логикалық ойлау түсінігі ең алдымен, оның сезінуімен байланысты. Баланың математикалық түсініктерді дұрыс меңгеруі, баланың дамуы, жас ерекшеліктеріне байланысты болып табылады.Балаларға математикалық қарапайым ұғымдарды түсіндіру, бекіту.Сондай-ақ бала заттың санын, затты салыстыру (көлемін), теңестіру, орналасуын, саны мен сыңарын (белгілеріне қарай) табу тәсілдерін меңгереді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың кішігірім математикалық терминдері: геометриялық пішіндердің атауларын (дөңгелек, үшбұрыш, төртбұрыш т.б.) және олардың элементтері (қыры, бұрышы) болатынын, (қосу, алу, тең) ұғымдарын үйренеді. Балалар қарапайым математикалық дәлдікті шешуді үйренеді. Сонымен қатар балалардың математикалық білімге деген қызығушылығы артады, берілген есепті шешуге өз күш (ерік) – жігерін жұмсайды. Балада алғашқы түсініктер индуктивті және дидуктивті ойлау қалыптасады. Бала бір заттың құрылысына, қасиетіне (пішініне, түсі т.б.) қарай талдау, сараптау, салыстыру, кеңістікті бағдарлап, салыстырмалы түрде ойлай алады.

Жаңа материалдарды бағдарламаның кез келген бөлігінде («Сан және санау,» «Көлем», «Пішін», т.б.) кезектестіріп 2-5 сабақтан бірінші бөлігінде, кейін 2-ші бөлімінде оқытқан жөн.

Тәрбиеші әр түрлі жастағы топтардың бағдарламасының (программалық) құрылымын білуге тиіс. Бұл, тек өз тобының математикалық дамуы деңгейін біліп қана қоймай, сондай-ақ мектепке дейінгі балаларда математиканың рөлін және әрбір сабақтың құрлымын өз ісінде дамыту арқылы, балаларда қарапайым математикалық түсініктерді қалыптастыруына көмектеседі.

Математикалық түсініктерді қалыптастырудың негізгі жұмыс формасы – сабақ. Сабақ барысында бағдарламаның үлкен бөлігі шешімін табады. Балаларда бір ізді жүйе қалыптасады.

Күнделікті өмірде және сабақта дидактикалық ойындар мен ойын жаттығулар қолданылады. Дидактикалық ойындардың оқу іс-әрекетінен тыс уақытта ұйымдастыру, баланың математикалық түсінігін кеңейтеді, тереңдетеді, ойын бекітеді. Дидактикалық ойындар негізінен оқыту барысында жан – жақты, бағыт – бағдар беріп отырады.

Дұрыс ұйымдастырылған оқыту ісі жаңа материалдармен жұмыс жасау, қайталау, кезектестіріп оқыту түрлерін қолдану, баланың белсенділігін арттырады.

Сабақ құрылымының – көлемі, мазмұны бағдарламаға сай, балалардың жас ерекшеліктеріне сәйкес жоспарланады және үйретіледі.

Мынадай жаңа материалдармен жұмыс жасаудың 3 түрі бар: біріншіден – педагог көрсетеді, жаңа тапсырманы түсіндіреді, үлгі көрсетеді, математикалық объектіні негіз етіп алады.Балалар педагогтың іс-әрекетін бақылап, оның нұсқауларын тыңдайды, сұрақтарына жауап береді. Ақыл ойды тәрбиелеуде және ой өрісті дамытуда математика маңызды рөл атқарады

Мектепке дейінгі балалық шақтың барлық кезеңдерінде сабақтарға арналған ойын әдістеріне үлкен мән беріледі. Оқытудың әдістері мен тәсілдері ережеге сәйкес қолданылады, әртүрлі үйлестіруде оқытудың көп бейнелі әдістері мен тәсілдерін пайдалану, оларды шебер үйлестіру керек, сонда сабақтар балаларға пайдалы, қызықты болады.

Математика сабақтарында дидактикалық ойындарға ерекше көңіл бөлемін. Қызықты жаттығулар, шығармашылық тапсырмалар т.б. Өзімнің математика бойынша сабақтарымда жұмбақтарды пайдаланамын, өлеңдер, тақпақтар таңдаймын,логикалық ойлауға арналған тапсырмаларға мақалдардан, қанатты сөздерден, ертегілерден және де сергіту сәтінен (физминуттардан) топтама жасаймын. Әртүрлі қызықты материалдарды қолдану педагогикалық үрдістің тиімділігін арттырады, сондай-ақ, олар баланың ақыл – ойының дамуына үлкен ықпал ете отырып, балалардың ойлауына, есте сақтауына себеп болады. Балаларды ойын үрдісіне оқыта жүріп, ойыннан алған қуаныш оқу қуанышына ұласуы үшін, ары қарай жұмыстанамын.

Мектепке дейінгі жастағы балалардың логикалық ойлауын дамыту.

Ересек адамдардың ісі, жұмысы, қызметі сияқты ойын да бала өмірінде маңызды болып саналады. Бала ойында қалай болса, ол өскенде де, жұмыста да сондай адам болады.

А.С. Макаренко

Мектепке дейінгі жастағы балаларға қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру геометриялық пішінмен санауды үйрету, 20 көлеміндегі сан туралы түсініктерін дамыту, шартты өлшеуіштің көмегімен өлшемдерді жүргізу, көзбен қабылдау, шамалау қабілетін жеткізу, кеңістікті бағдарлай білу дағдыларын қалыптастыру, затты тең екі бөлікке бөлу деген мәселелерге назар аударылады.

Мектеп жасына дейінгі балалардың жан-жақты дамуы үшін логикалық ойындардың орны ерекше. Ойын – мектеп жасына дейінгі кезден басталып адаммен өмір бойы ілесіп жүретін ерекше қызмет түрі. Логикалық ойын – балалардың оқуға, еңбекке деген белсенділігін арттырудағы басты құрал.

Логикалық ойындар баланың психикасында сапалы өзгерістер тудырады: бала зейінінің, жадының қалыптасуына ойлау, қиялдау қабілетінің дамуына әсер етеді. Ойлау шығармашылық және таным әрекетінің негізі болып табылады.

Логикалық ойлау – адамның интелликтуалдық қабілеттерінің негізін құрайды. Дамытушы ойындар балалардың логикалық ойлау дағдыларын арттырады. Сол себептен балаларға логикалық ойындарды кеңінен және жүйелі пайдаланудың маңызы ерекше.

Санай білуге үйрету тәсілдері.

Балаларды әрі дұрыс, әрі тез санауға үйретудің алуан түрлі жолдары бар.

«Қандай сан қалып қойды»

Ойын сабағында тәрбиеші фланеллограф бетіне сан ретімен карточкаларды қояды. Сонан соң балаларға карточкалардың қалай тұрғандарын есіне сақтап қалуды ескертеді. Олар көзін жұмады, сол кезде тәрбиеші бір карточканы алып қояды. Балалар көзін ашады да, қай санның жоқ екенін табады. Кім бірінші жоқ санды атайды, сол бала жалауша алады.Ойын бірнеше рет қайталанып ойналады.

«Көршілес сандарды тап»

«Көршілес сандарды тап» атты ойында аталған санның көршілес сандарын атау мақсат етіп қойылады. Ең алдымен балалар шеңбер құрып тұрады. Жүргізуші шеңбер ортасында тұрып допты бір балаға лақтыра отырып, ойына келген бір санды атайды. Доп ұстаған бала сол саннан кейінгі санды атауы керек. Егер доп ұстаған бала дұрыс жауап бермесе, басқалары хормен жауабын айтады.

«Ретімен санауға жаттықтыратын ойындар»

Мақсаты: Реттік есепке жаттықтыру арқылы балалардың ақыл-ойын дамыту. Бұл ойынға түрлі-түсті орамалдар пайдаланылады. Балалар сол орамалдарды бастарына тартып сапқа тұрады. «Бірінші, екінші» деп дауыстап санайды. Жүргізуші «қай орамалды әпкенің, қай жерде тұрғанын ойына жаттап алып, шығып кетеді. Осы кезде «орамалды әпкейлер» орын алмасып тұрады, жүргізуші қайтып келіп, қандай өзгеріс болғанын табуы шарт. Қызыл орамал бесінші еді, ол енді екінші болыпты, ал екінші орамал бесінші болыпты». Жүргізуші дұрыс жауап берсе, келесі жүргізушіні өзі тағайындайды.

Балаларды реттік есепке жаттықтыру, затты сипап білушілік қасиетке дағдыландыру үшін «Өз орныңа тұр» ойынын ойнатуға болады. 2-10-ға дейін түйме тағылған карточка пайдаланылады. Ойыншылар сапқа тұрады, қолдарын артқа қояды, олардың алдында он орындық қойылады. Тәрбиеші бәріне карточка үлестіреді. Балалар қолдарымен түймелерді сипап отырып, санын есептейді. Сонан соң тәрбиеші белгі береді «Есеп сандар! Өз реттік орындарыңа тұрыңдар!». Ойыншылар өз реттік санына сай орындықтардың артына тұрады. Бұл беріліп отырған ойындардың міндеті – балалардың білімін бекітіп, сезімталдық қабілеттерін дамытады.

Дидактикалық ойындар.

Ойын: Қандай сан қалып қойды?

Ойынның шарты: Балалар көздерін жұмады, сол уақытта бір санды тығып қоямыз. Балалар сынайды, қандай сан қалып қойғанын айтады.

Ойын: «Көрші санды ата»

Ойынның шарты: Балаларға мына сандар қойылады(2,1,3,4,5,7,8,5,11,14,18,16,19,20), Балалар сандардың көршісін табу және атау керек, ретімен қойып береді.

Ойын: «Аз ба, көп пе»

Ойынның шарты: Алма ағаштары суреттері тақтада ілулі. Оң жақ, сол жақ, астында, үстінде деген ұғымдарды қолдана балалар бұтақтағы алмаларды санайды. Аз ба, көп пе салыстырады.

Ойын: «Топтастыру»

Ойынның шарты: Балаларға геометриялық пішіндер үлестіріледі. Пішіндердің тақтадағы берілген пішіндермен салыстырып, топтастыру қажет.

Ойын: «Кетті, кетті орамал»

Ойынның шарты: Тәрбиеші: «Кетті, кетті орамал» шеңберді айнала ойынды бастайын, бір баланың қасында келіп орамал тастайын» деп бір балаға орамалды береді. Тәрбиеші сұрағы: Сенің саның неше? Осы саннан бастап тура сана. Ойын әрі қарай жалғаса береді. Дәл осылай сандарды кері санаймыз.

Ойын: «Көршіңді тап»

Ойынның шарты: Ойынды бала арқылы бастайды «ірімшік, ірімшік сен тұр, сен шық!» «Сен шық» деген бала ортаға шығады, көршілерін шақырады. Ойын әрі қарай басқа санамақпен жалғасады: «Бірім – екім, тығыл, бекім. Сен тұр, сен шық».

Ойын: «Көңіл күйді көрсет»

Ойынның шарты: Ағашқа балалар дөңгелектерді іле отырып, көңіл күйлерін білдіреді.

Жақсы көңіл-күй – қызыл түс.

Орташа көңіл-күй – көк түс.

«Ойнайық та ойлайық»

(Естиярлар тобы)

Сабақтың мақсаты: Балаларды реттік және есептік санауға үйретуді жалғастыру, заттарды ұзындығы бойынша салыстыра білуге, заттардың бір – бірінен айырмашылығын таба білуге, екі түрлі заттың ішіндегі бірдей заттарды салыстыруға үйрету, көру қабілетін дамыту. Берілген тапсырманың орындалуын түсініп, өз бетімен орындауға, ұқыптылыққа тәрбиелеу.

Сабақтың барысы:

-Балалар қараңдаршы бүгін бізге қонақтар келіпті, қане амандасайық.

-Сәламатсыздар ма!

-Балалар кім айтады бір жылда неше жыл мезгілі бар?

-4 жыл мезгілі бар.

-Дұрыс айтасыңдар, олай болса мен қазір сендерге жұмбақ өлең айтамын, сендер қай мезгіл екенін табыңдар?

Күн ұзарып,

Қар еріп,

Су сайларға толады. (көктем)

Күндер ысып,

Шөп пісіп,

Ел пішенін орады. (жаз)

Жауып жаңбыр,

Жер сабыр,

Шөп, жапырақ солады. (күз)

Суда мұз бар,

Жерде қар бар,

Боран борап соғады. (қыс)

-Балалар қазір қай мезгіл? Қане кім айтады?

-Қыс мезгілі.

-Балалар қыс мезгілінде табиғатта қандай өзгерістер болады?

1-бала: Қар жауады.

2-бала: Адамдар жылы киінеді.

3-бала: Балалар шанамен ойнайды.

4-бала: Қармен ойнайды.

5-бала: Аққала жасаймыз.

6-бала: Суық жел соғады.

7-бала: Күн жарқырайды, бірақ жылытпайды.

8-бала: Құстар жылы жаққа ұшып кетеді.

9-бала: Су бетіне мұз қатады.

10-бала: Ағаштар жапырақсыз болады.

11-бала: Жаңа жыл мерекесі болады.

12-бала: Аяз ата келеді.

Осы кезде есік қағылып топқа аю кіреді.

-Саламатсыз ба балалар! Саламатсыз ба қонақтар!

-Балалар бұл не?

-Аю.

-Аю қайда тұрады?

-Орманда.

-Аю сен осы кезде орманда ұйықтап жатпайтын ба едің?

-Иә, мен үлкен тапсырмамен келдім. Аяз ата сендерге сәлемдеме беріп жіберді. Міне алағойыңыз. (хат береді)

-Рахмет саған аю.

-Сау болыңдар балалар мен енді орманыма барайын.

-Аяз ата хатта не жазганын білгілерің келе ме? Олай болса хатты ашып көрейік. Хатта былай деп жазыпты: «Саламатсыңдар ма, балалар! Мен сендерге тапсырмалар жібердім. Егерде тапсырмаларды дұрыс орындасаңдар, сиқырлы сандық ашылып, ішіндегі сыйлықтарға ие боласыңдар. Сәлеммен Аяз ата.»

-Балалар қараңдаршы қандай әдемі шырша. Шыршаға нелер ілінген табыңдаршы?

Айналамда ұшып жүр,

Ақ мамық қар себелеп.

Қалт-құлт еткен бейне бір,

Ақ қанатты көбелек. (аққыраулар)

-Қане біреуін алып көрелік. Бұл аққырау менің құлағыма былай деп сыбырлайды. Аққырау тақтаға өзінің достарын шақырады.(тақтаға қызыл, көк, сары және ақ түсті аққырау ілінеді)

-Балалар санайықшы мында неше аққырау бар?

-Бір, екі, үш, төрт – барлығы төрт аққырау.

-Көк түсті аққырау нешінші орында тұр? (бірінші)

-Сары түсті аққырау нешінші орында тұр? (үшінші)

-Төртінші орындағы аққыраудың түсі қандай? (ақ)

-Екінші орындағы аққыраудың түсі қандай? (қызыл)

-Балалар мына аққырау шыршаның пішіндерге жасырынған кішкентай достарын іздеп тап дейді. Қане алдымызға карточкаларымызды алып қарайық. Шыршалар шеңбер мен тіктөртбұрыштың ішіне жасырынған екен.

-Балалар шеңбер тіктөртбұрыштың қай жағында орналаскан? (сол жағында)

-Ал тіктөртбұрыш шеңбердің қай жағында орналасқан? (оң жағында)

-Енді екі пішіннің ішіндегі шыршаларды санап шығайық.

-Қайсы пішінде көп. Әлде екі пішіндегі шыршалар тең бе? (екі пішіндегі шыршалар бірдей 4-ке тең)

-Балалар енді алдымызға келесі карточкамызды алып қарайық. Мұнда Аяз ата балабақшадағы ертеңгілікке және ормандағы аңдардың ертеңгілігіне баруы керек. Қай жол қысқа, қай жол ұзын. Ол бұрын қайда жетеді? (Аяз ата балабақшаға тез жетеді, себебі ол жол қысқа, ал орманға баратын жол ұзын)

-Балалар енді сендерге мынадай тапсырма көк түспен қысқа жолды, жасыл түспен ұзақ жолды сырлаймыз.

-Жарайсыңдар балалар тапсырманы өте жақсы орындадыңдар.

-Балалар мына аққырау сендерді сергіту жаттығуын жасауға шақырып тұр.

Боран соғар сол жақтан,

Боран соғар оң жақтан,

Қар лақтырып ойнасақ

Су болады қолғаптар.

-Ал келесі аққырау сендерге жұмбақ жасырады:

Бойымызға шақ қана,

Көзі көмір қап-қара.

Мұрны сәбіз сап-сары,

Тұрғыздық біз (Аққала)

-Аққалалар біздерге қонаққа келеміз деп, асығып шелектерін жоғалтып алыпты. Олардың әрқайсысының шелектерін табуға көмектесейік. Балалар көлеміне сәйкес шелектер мен аққалаларды сызықпен қосады.

-Ал енді бәріміз тақтаға қарайық. Мұнда екі Аққала берілген. Осы екі Аққаланың бір-бірінен қандай айырмашылықтары бар?

-Айырмашылықтарын кім айтады?

-Шелектері екі түрлі түсті, бірінің қолы сопақ, бірінің қолы домалақ, бірінде сыпыртқы, екіншісінде күрек бар, бірінде түймелер бар, екіншісінде жоқ. (Балалар жауабы)

-Жарайсыңдар балалар.

-Енді сандықшаны қалай ашамыз? Бізде кілт жоқ. Мен сендерге геометриялық пішіндерден кілт жасауды ұсынамын.

-Балалар геометриялық пішіндерден кілт құрастырады.

-Кілт қандай геометриялық пішіндерден құралған?

-Дөңгелектен, төртбұрыштан, шаршыдан және үшбұрыштан құралған.

-Ой балалар шыршада да дәл осындай кілт бар екен, келіңдер сандықты ашып қарайық. Балалар мұнда Аяз атаның сендерді Жаңа жыл мерекесіне шақырыған хаты бар екен. Онда бұлай деп жазылған екен: «Құрметті балалар, сендерді жаңа жыл мерекесіне шақырамын.»

Сабақты қорытындылау.

«Біз зымыранмен ұшамыз»

(Ересектер тобы)

Сабақтың мақсаты: Балаларды он көлеміндегі сандарды дұрыс санай білуге, сандардың реттік қатарын жаңылмай айтуға, көп – аз, артық – кем ұғымдарын түсініп айтуға үйрету. Заттардың кеңістікте орналасу бағыты, геометриялық пішіндер туралы білімдерін бекіту.

Балалардың берілген тапсырмалар арқылы тілін, ақыл – ойларын дамыту.

Балалардың есепке деген қызығушылығын арттыру, ауызбіршілікке, ұқыптылыққа тәрбиелеу.

Көрнекілік құрал: Үлестрмелі материалдар, суреттер, геометриялық пішіндер.

Сабақтың барысы:

-Қараңдаршы балалар бізге бүгін қонақтар келіпті, қане амандасайық. Балалар сабақты тақпақпен бастайық:

Кел балалар санайық,

Есепсіз ешбір жұмыс жоқ.

Айналаға қарайық,

Зымыран ұшпас аспанға

Санмен бұйрық бермесек

Жасырынбақ ойынын

Ойнай алмас есепсіз.

Ендеше, оқып үйренейік,

Қатар, қатар санауды.

-Біз математика әлеміне саяхат жасаймыз. Ол жақта бізде көп деген қиындықтармен кездесетін боламыз. Бірақ біз ол қиындықтарды жеңеміз деп ойлаймын. Ал біздер ол жерге немен барамыз? Оны білу үшін біз мына геометриялық пішіндерді құрастырып, сандарды ретімен қояйық. Ал балалар біз не құрастырдық? (зымыран).

- Балалар біздің зымыран ұшу үшін алдымен қай тетікті басу керек екенін табуымыз керек. Ол үшін біз басқару пултіне отырайық. Балалар сендерге геометриялық пішіндер берілген. Ең үлкен дөңгелекті қолдарыңа алып көрсетіңдер, дөңгелектің түсі қандай? Енді орташа дөңгелекті көрсетіңдер. Бұл дөңгелектің түсі қандай? Енді кішкентай дөңгелекті көрсетіңдер, кішкентаі дөңгелектің түсі қандай? Ал енді барлығы неше геометриялық пішін екен.

Жұмбақ (төртбұрыш туралы)

Оң қолымыздың астына сары үшбұрышты қоямыз, ал сол қолымыздың астына қызыл төртбұрышты қоямыз. Бұл пішіндердің айырмашылығы неде? (үшбұрыштың үш бұрышы бар, ал төртбұрыштың төрт бұрышы бар). Балалар 1-10-ға дейін тура санайық.

Біз ұштық!

Біз ұшып келеміз. Балалар, біздің саяхатымыз көңілді болуы үшін, мен сендерге жұмбақтар жасырайын, шешуін табыңдар.

Басында үлкен қалпағы, бір аяқтап тұрады. (Саңырауқұлақ)

Екеуі көріп, екеуі тыңдап отыр. (Көз бен құлақ)

- Балалар сандарға байланысты мақал – мәтелдер білесіндер ме?

Жетеуі біреуін күтпейді.

Жетірет піш, бер рет кес.

- Балалар естеріңе түсіріңдерші, сандарға байланысты кім ертегілер біледі? ("Жеті лақ пен қасқыр", "Үш аю")

- Міне балалар біздің ғарыш кемеміз «Қызықты қалалар» ғаламшарына келіп тоқтады. Қане орнымыздан тұрып жүрейік. Бұл ғаламшарда әдемі үйлер көп екен. Қане бұларды кім санап береді. (1-10)

- Балалар мұқият қараңдаршы бұл үйлерде кімдер тұрады екен? (бұл үйде жануарлар тұрады). Қане, санайықшы (1-10). Барлығы қанша үй? (10 үй). Балалар жануарлар неше топқа бөлінеді? (2 топқа). Қане кім маған топтап айтып береді?

- Балалар бұл жануарлар қай қабатта, қай пәтерде тұратынын анықтайық. (балалар тапсырманы кілемшенің үстінде орындайды және бір бала тақтада көрсетіп, айтып береді).

- Енді әрі қарай жүрейік. Мына ғаламшарда қызықты үйлер бар екен. Балалар қараңдаршы мына үйлердің бір – бірінен айырмашылығы неде? Кім тақтада айтып көрсетеді? (бір үйде бір терезе, ал қалғандарында екі терезе, үшінші үй басқа үйлерге қарағанда биік, төртінші үйдің шатыры (төбесі) тіктөртбұрыш, ал қалған үйлердің шатыры үшбұрыш.

- Жарайсыңдар балалар, енді басқа ғаламшарға ұшамыз, басқару пултіне отырайық. (балалар 1-10-ға дейін тура санайды).

- Міне балалар біз «шытырман» ғаламшарына келдік. Балалар қараңдаршы бұл қандай геометриялық пішіндер? (бұл үшбұрыштар).

- Қане кім маған үшбұрыштың ішінен көп үшбұрыш тауып береді?

-Балалар бізге балабақшамызға қайтатын уақыт болды. Балалар естисіңдер ме? Бір дыбыс шығып жатқан сиақты, ол СОС дыбыс белгісі. Біреулер бізден көмек сұрап жатыр. Ол мына көршілес ғаламшарда қатты жел соғып геометриялық пішіндер шашылып қалыпты, оларды орындарына орналастыруымыз керек. Ол үшін алдарыңа ақ қағаз бен фломастерді алыңдар, мені мұқият тыңдаңдар:

- Қағаздың сол жағының жоғарғы бұрышына төртбұрышты саламыз. Қағаздың оң жағының төменгі бұрышына сопақша саламыз. Ал қағаздың сол жағының төменгі бұрышына тіктөртбұрыш саламыз. Қағаздың оң жағының жоғарғы бұрышына дөңгелек саламыз. Қағаздың ортасына үшбұрыш саламыз. Балалар тапсырманы орындадық, енді біз өз жерімізге оралайық. Ол үшін оң қолымызбен ортаңғы тетікті басып тұрып 10 санынан бастап кері қарай санаймыз. (10,9,8,7,6,5,4,3,2,1)

- Біз ұштық! Мен сендерге көңілді есеп, жұмбақ жасырайын, шешуін табыңдар:

Бір көжекке бір көжек,

Келе қалды қонаққа,

5 сәбізден бірден жеп

Тойып алды тамаққа.

Айтыңдаршы балалар

Қанша сәбіз барлығы? (10).

Ұлпа жүнін қыздырып,

Күн шуақта бір күшік

Отыр еді маңына

Келді тағы бір күшік.

Нешеу болды сен сана? (2).

Үстел үстінде төрт алма жатыр,

Оның біреуін ағам жеп қойды.

Сонда неше алма қалды? (3).

- Біз жерге қондық. Бізді жер нанмен күтеді. Балалар сендердің алдында бөлкі бар. Алдымен қағаздың екі жағына бірдей етіп, ортасынан бүктейміз, содан кейін қайшымен қиямыз. Балалар қараңдаршы бөлкі нешеге бөлінді? (2) Жарты бөлкіні алып көрсетіңдер. Балалар бөлкенің бір бөлігі үлкен бе? Әлде 1 бүтін бөлігі үлкен бе? (1 бүтіні үлкен).

- Жарайсыңдар балалар. Біз қайда бардық? (біз математика әлеміне саяхат жасадық). Біз математика әлеміне немен бардық? (зымыранмен бардық). Саяхатта жүргенде нелер көрдік? (көптеген үйлерді көрдік). Ол үйлерде кімдер тұрады екен? (жануарлар). Балалар сендерге сабақ ұнады ма? (ия). Сабақ мағанда ұнады, сендер сабаққа жақсы қатыстыңдар, сендерге рахмет айтамын. Орнымыздан тұрайық, қонақтармен қоштасайық.

Көріскенше күн жақсы,

Сау сәлемет болыңдар!

«Ойнада, ойлан»

(Ересектер тобы)

Сабақтың мақсаты: Балалардың 10 көлемінде сандық есептеу дағдысын дамыту, сандарды тура және кері санауға, сандар көршісін атауды, кеңістікті бағдарлау, геометриялық пішіндер туралы білімдерін кеңейту. Балалардың тілін дамыту, білімге деген құштарлығын арттыру.

Көрнекілік құрал: Суреттер, үлестірмелі материялдар, геометриялық пішіндер, доп.

Әдіс – тәсілдер: Шаттық шеңбері, сұрақ – жауап, көрсету, түсіндіру, теңестіру, салыстыру, дамытушы ойындар, сергіту жаттығуы.

Сабақтың барысы: Балалар бүгін бізде ерекше күн! Бүгін біздің топқа қонақтар келіпті, қане амандасайық.

- Ең алдымен бәрімізге нұрын шашып тұрған күнмен амандасайық.

Арайлы таң атты,

Алтын сәуле таратты.

Жарқырайды даламыз,

Қайырлы күн балалар!

Қайырлы күн қонақтар!

- Балалар енді орнымызға отырайық.

-Балалар қазір жылдың қай мезгілі?

-Қазір жылдың қыс мезгіл.

-Балалар қыс айларын кім атап береді?

-Қыс айлары желтоқсан, қаңтар, ақпан.

-Балалар қазір қыс мезгілінің қай айы?

-Қазір қыс мезгілінің ақпан айы.

-Балалар қыста қандай өзгерістер болады?

-Қыста қар жауады, боран соғады, аяз болады, күн суық болады. Адамдар жылы киінеді.

- Балалар, біз бүгін сабақты әдеттегідей санап, есептеп шығармай саяхатқа барамыз. Бірақ біз өзіміз барсақ көңілсіздеу болады, өзімізбен бірге достарымызды ала кетейік. Ал саяхатқа біз кімді алып кететінімізді сендер қазір жұмбақ шешуін тауып білесіңдер. Жұмбақ:

Тегіс домалақ.

Сырты қызарыңқырап, әдемі болып піскен.

Терезе алдына суытып қойған.

Бұл қай ертегі кейіпкері?

- Балалар: Бауырсақ.

- Балалар ертегі қалай басталады?

- Балалар: бауырсақ Әжеден қашып, Атадан қашып....

Тәрбиеші: Сонымен бауырсақ саяхатқа шықты. (тақтаға сурет іледі (карта))Бауырсақ домалап көк майсалы жерлерден, кең далалы егістіктерден өтеді. Осылай домалаған күйі қалың қараңғы орманға келеді. Орманда оған Қоян кездеседі.

Бауырсақ: Сәлеметсіз бе?

Қоян: Сәлемет пе! Бауырсақ мен сені әрі қарай жібермеймін.

Бауырсақ: Қоян мені жіберші.

Қоян: Жарайды, егер сен менің тапсырмамды орындасаң мен сені жіберемін, ал егер орындамасаң жеп қоямын (қоян бауырсаққа хат береді).

Тәрбиеші: Балалар бауырсаққа көмектесеміз бе? (балалар жауабы). Қоян, бауырсақ келіңдер балалармен бірге тапсырманы орындайық (тәрбиеші хатты ашып, оқиды.

Тәрбиеші балаларды шеңберге тұруды ұсынады).

Ауызша есептер:

1 тапсырма: 1-10-ға дейін тура санау.

2 тапсырма: 10-нан 1-ге дейін кері санау.

3 тапсырма: 1-10 бір сан қалдырып санау.

4 тапсырма:4санының алдында қай сан тұр?(3).

5-тен кейін қай сан тұр? (6).

2 мен 4 ортасында қандай сан тұр? (3).

6 санының көршілері қай сандар? (5 және 7).

5 тапсырма: 4 қоян мектептен келе жатыр, кенет оларға аралар шабуыл жасайды. 2 қоян қашып әрең құтылды.

Қанша қоян қаша алмай қалды?

Балалар: 2

Тәрбиеші: Оны қалай білдіңдер?

Балалар: 4-2=2

6 тапсырма: Шөптің арасынан 8 қоянның құлақтары көрінеді,

ол жерде қанша қоян жасырынып қалды?

Балалар: 4

Тәрбиеші: Қалай білдіңдер?

Балалар: Өйткені бір қоянның 2 құлағы бар.

- Жарайсыңдар қоянның тапсырмасын орындадыңдар, қоян саған тапсырманың жауабы ұнады ма?

Қоян: Өте жақсы ұнады. Бауырсақ мен сені әрі қарай жіберемін.

Тәрбиеші: Қоян бауырсақты жіберді. Енді әрі қарай саяхатымызды жалғастыруға болады. Бауырсақ жалғыз аяқ жолмен домалап, домалап келе жатса оның алдынан қасқыр шыға келді.

Бауырсақ: Сәлеметсіз бе?

Қасқыр: Сәлемет пе! Сен менің тапсырмамды орындауың керек, әйтпесе мен сені жеп қоямын.

Тәрбиеші: Балалар бауырсаққа көмектесеміз бе?

Балалар: Ия.

Тәрбиеші: Қасқырдың тапсырмасы мынадай. (тақтада тәрбиеші сурет көрсетеді) Мына үйшікте сандар тұрады. Әр қабатта екі көршіден тұрады. Кейбір сандар тығылып қалыпты.

Қасқыр бірнеше сандарды тауып алды, бірақ қай сан қай жерде тұратынын білмейді. 6 санына тең болатындай етіп, бос торларға сандарды жазың.

Қасқырдың келесі тапсырмасы мынадай:

Мына ортада не орналасқан? (дөңгелек)

Ал мұнда оң жақ жоғарғы бұрышында не орналасқан? (үшбұрыш)

Ал мұнда сол жақ жоғарғы бұрышында не орналасқан? (трапеция)

Ал мұнда оң жақ төменгі бұрышында не орналасқан? (тіктөртбұрыш)

Ал мұнда сол жақ төменгі бұрышында не орналасқан? (төртбұрыш)

Бұлардың барлығын бір сөзбен не деп атайды? (геометриялық пішіндер)

- Қандай геометриялық пішіндер көріп тұрсыңдар? Бұл жерде қандай пішін артық? Не себепті?

Балалар: Көлемі, түсі бойынша.

- Жарайсыңдар! Бауырсаққа қасқырдың тапсырмаларын орындауға көмектестіңдер. Енді әрі қарай саяхатымызды жалғастырамыз.

Сергіту сәті:

-Ал енді кішкене демалуға болады.

Тақтада шыршалардың, дөңгелектердің, таяқтардың, шеңбер үстіндегі нүктелердің суреттері болады.

Қанша жасыл шыршалар,

Сонша біз иілеміз. (3)

Қанша дөңгелектер,

Сонша біздер секіреміз. (6)

Қанша нүктеге дейін таяқтар,

Сонша біздер аяқ ұшына тұрамыз. (5)

Қанша шеңбер үстінде нүктелер,

Сонша біздер қолымызды көтереміз. (4)

Бауырсақ орман ішімен домалап келе жатса, оған Аю кездеседі.

Аю: Бауырсақ мен сені жеймін.

Бауырсақ: Жеме мені Аю.

Аю: Жарайды, тек бір шартым бар. Егер сен маған заттарды салыстыруға көмектессең сонда мен сені жемеймін.

-Салыстыруға қандай таңбаларды қолданады? (көп, аз, тең)

-Бірінші қапшықта қанша үшбұрыштар бар санаңдар? (4)

-Ал екінші қапшықта қанша дөңгелектер бар? (3)

-Бұл сандарды жазып алыңдар.Енді тексеріңдер, барлық үшбұрыштарға дөңгелектер жеттіме? Оларды сиқырлы жіппен қосыңдар.

-Не байқадыңдар? (бір үшбұрыш жіпсіз қалды, ол артық)

-Дөңгелектерге қарағанда үшбұрыштар қанша көп? (1)

-Қандай таңба қою керек? (көп)

-Жарайсыңдар балалар! Бауырсаққа аюдың тапсырмаларын орындауға көмектестіңдер. Ол риза болып бауырсақты жіберді.

Бауырсақ домалап, домалап түлкіге кезікті.

Енді сен меннен кете алмайсың, балалар да саған көмектеспейді. – дейді түлкі бауырсаққа.

-Көмектесеміз бе балалар?

Балалар: Ия.

-Балалар түлкі өзінің бейнесін құрастыруды ұсынады. Қане барлығымыз түлкінің бейнесін құрастырайық.

- Қандай пішіннен құрастырдың? Түсі қандай?

- Ал енді түлкі бауырсақты жіберуіне тура келеді. Өйткені бауырсақ барлық тапсырманы дұрыс орындады. Ал оған көмектескен сендерсіңдер балалар. Балалар бүгін сабақта не істедік? Есепті ойландық, шештік, санадық, салыстырдық, олай болса енді өздеріңнің сабақта орындаған жұмыстарыңды бағалаңдар. Егер сабақ сендерге қызықты болған болса, сендерде бәрі дұрыс болса, онда күнді көтеріңдер. Ал егер де бір жері дұрыс болмаса, онда бұлтты көтерің.

Бүгінгі сабақты көмектескендерің үшін бауырсақ сендерге алғысын білдіреді. Осымен сабағымыз аяқталды.

Қош сау болыңдар!

Сергіту мен саусақ жаттығулары.

Қолға, алып шарды,

Үрлеймін мен былай.

Уф-ф-ф,

Үрлеймін деп қатты,

Жарып алдым шарды.

Пах.

Бойды сергек тік ұста,

Емін-еркін тыныста.

Оң қолыңды соз алға,

Қол ұшына қара да,

Үшбұрыш сыз ауада,

Сол қол босқа тұрмасын,

Шеңбер жасап тынбасын.

Бір саусағым тіпті де,

Ұстай алмас жіпті де.

Екі саусақ бірікті,

Ине қолға ілікті.

Үш саусағым орайды,

Жүгіртеді қаламды.

Өнерлі екен он саусақ,

Қала салсақ, жол салсақ.

1 дегенде тұрайық,

2, 3, 4 – алақанды соғайық,

Оң жаққа бұрылып,

Сол жаққа бұрылып,

Бір отырып, бір тұрып,

Біз жүгіріп алайық.

5 дегенде асықпай,

Орнымызды табайық.

Ормандағы аюдың,

Құлпынайы көп екен.

Теріп-теріп аламыз,

Қалтамызға саламыз.

Дөңгеленіп тұрайық,

Керегені құрайық.

Уықтар боп иіліп,

Киіз үйді құрайық.

Қане балалар, тұрамыз,

Бойымызды жазамыз.

Балықтарға ұқсап біз,

Жүзіп-жүзіп аламыз.

Қоюланып қара бұлт,

Жаңбыр жауды себелеп,

Жапырақты жамылып,

Жата қалды көбелек.

Бармақ болып жұмысқа,

Қырға шықты құмырсқа,

Тоңып кетіп аяғы,

Қырға қайтып шығады.

Ой – ой – ой,

Әне аю келеді.

Құмырсқаны көреді.

Енді қайтып құтылар,

Илеуіне тығылар.

Апам үшін күнде мен, (әндете)

Отынға ағаш жарамын. (ағаш жарғандай)

Су құямын гүлге де, (гүлге су құйғандай)

Дүкенге де барамын. (қолдарына сөмке ұстап жүру)

Сыпырамын үй үшін, (сыпырғандай)

Жуам ыдыс-табақты. (ыдыс жуғандай)

Жылай қалса бөпемді, (бөпені ұстағандай)

Жұбатамын ойнатып. (қолдарын шапалақтайды)

«Қуырмаш»

Қуыр-қуыр қуырмаш,

Балаларға бидай шаш.

Бас бармақ,

Балан үйрек,

Ортан терек,

Шылдыр шүмек,

Кішкене бөбек.

Сен тұр – қойыңа бар!

Сен тұр – жылқыңа бар!

Сен тұр – ешкіңе бар!

Сен тұр – сиырыңа бар!

Сен тұр – түйеңе бар!

Ал сен алаңдамай,

Қазан түбін жалап, үйде жат.

Мына жерде құрт бар,

Мына жерде май бар.

Мына жерде қатық бар,

Қытық, қытық!

Қане, қайсы алақан,

Біз – кішкентай. (балапан)

Аралардың нәрі,

Бау-бақшаның сәні. (гүл)

Тік, тік, тік пісте,

Қысы-жазы бір түсте. (шырша)

Менің тұрақты мекенім,

Сәнді етіп жүремін. (үй)

Санайық жаңаша,

Бір, екі, үш!

Желбіре жалауша,

Достықта біздің күш.

Оң қолымда бес саусақ,

Сол қолымда бес саусақ.

Оларды атап шақырар,

Әрқайсысының аты бар.

Бас бармақ,

Балаң үйрек,

Ортан терек,

Шылдыр шүмек,

Кішкене бөбек.

Біз гүлдерше өсеміз,

Жапырағы жайқалған

Сабақтары салалы,

Желмен бірге ырғалған.

Тепе-теңдік жолменен,

Арасында мен келем.

Бір, екі, үш, төрт,

Келе жатқан жете алмай,

Мынау бздің мекен-жай.

Санамақтар.

Бессаусақ.

Ал санайық санамақ,

Саусақтарға қарап ап,

Кәне-кәне санайық,

Санын біліп алайық.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Мынау, мынау, бас бармақ,

Санамақ содан басталмақ.

Мүйіз қалпақ басында,

Төрт серігі қасында.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Қутыңдаған сұқ қолым,

Епетейлі мықты оным.

Бармақтың басты тірегі,

Өзінің ісін біледі.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Мынау, мынау ортаң қол,

Кішілерге қамқор қол,

Төртеуінің ағасы,

Білектің үлкен баласы.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Бәрін тегіс мақтап бол!

Деп тұрсың ғой аты жоқ қол!

Орайласым ортаншым,

Елгезексің жортасың.

Біреу, 2, 3, 4, 5-еу,

Қолымда сонда саусағым нешеу?

Саусақтар күшін сынасақ,

Ойнақы епті шынашақ.

Еркелеп өскен кенжесі,

Қамқоршы оған өзгесі.

Қолымда сонда саусағым нешеу,

біреу, 2, 3, 4, 5-еу.

(Ж. Сымақов)

Математикалық есептер мен тақпақтар және жұмбақтар.

Жан-жаққа кетті зымырап,

Мысықтан қорыққан тышқандар:

Қорапқа кірді біреуі,

Соңынан кетті екеуі.

Тығылды сонда нешеуі?

Екі балапан тұр,

Екі балалапан отыр.

Шатаспай тез ойлансақ,

Тура тауып атасақ,

Тұрғаны бар, отырған –

Барлығы қанша балапан?

Төменде үш қаз ұшады,

Үшеуі бұлтты құшады,

Өзеннен көрдік екеуін.

Айтқын, қаз нешеу екенін?

Аулада жүр балалар:

Самат, Арнат, Сашалар,

Келді және оларға

Сәуле, Шолпан ойнауға.

(Аулада барлығы қанша ұл бала ойнауда?)

Келеді көп құс ұшып;

Кептер, аққу, қос шымшық.

Сауысқан, қарға, торғай да,

Ұшып жүр осы тоғайда.

Қанша құс бар қосып шық.

Бір көжекке бір көжек

Келе қалды қонаққа,

Бес сәбізден бірден жеп,

Тойып алды тамаққа.

Айта қойшы алғырың

Қанша сәбіз барлығы?

Орманда кірпі келеді,

Саңырауқұлақ тереді.

Кездесті, міне, керегі:

Екеуі – қайың астынан.

Біреуі – терек қасынан.

Қанша олар болмақ есепте,

Тоқылған салса себетке?

Қасқыр қақты қақпаны.

-Ашыңдар тез! – айтқаны.

Сол-ақ екен, лақтар –

Титтей-титтей шұнақтар

Жан-жағына жүгірді,

Жасырынып үлгерді:

Бірі – төсек астына,

Бірі – пештің қасына,

Бірі – сәкі астына,

Бірі – астына кереует,

Бірі – тапқыр керемет

Отыр күбі түбінде.

Қанша лақ бар бұл үйде?

Үйшікте мына бір сәулетті

Тұратын қай мықты әулеті?

Мен – тышқан-шиқылдақ,

Мен – қоян-желаяқ,

Мен – түлкі-керіммін,

Мен – қасқыр-серімін.

Бәріміз тұратын көңілді,

Қажетті сәулетті көр үйді!

Үйге кірді Алдияр,

Оған қоса Мадияр,

Кейін келді Айдана,

Қанша болды бар бала?

Тиін отыр арбада,

Жаңғақ сатып базарда.

Түлкі бикеш пысыққа,

Торғай менен шымшыққа

Мақтап қойып жаңғағын,

Салып берді алғанын:

Жаулығына бірінің,

Жемсауына бірінің,

Табанына бірінің.

Тауық шықты көшеге,

Ерді барлық шөже де.

Алға кетті 7-еуі,

Артта қалды 3-еуі.

Санай алмай барлығын

Есі шықты тауықтың.

Сен есепте, балақан,

Қанша еді балапан?

Әр қолына Нүриден

Төрт өріктен бердім мен.

Бала санай білмеді,

Неше өрік ол жеді?

Ұлпа жүнін қыздырып,

Күн шуақта бір күшік,

Отыр еді маңына,

Келді тағы бір күшік.

Қанша күшік барлығы?ъ

Алты қонжық орманға

Бара жатты қорбаңдап.

Бірі олардың шаршады,

Әрі қарай бармады.

Жауабын тез айт,

Қанша қонжық кетті алда?

5-тен 4-ті алайық,

Қанша қалды санайық.

Қарайық та санайық,

Санайық та табайық. (1)

Беспайда бар 5 іні,

Естайда бар 2 іні,

Қоссақ 5 пен 2-ні,

Қанша болар шешуі? (7)

Шығармақ боп кеше есеп,

Жиналғанда 5 есек.

3-і ұйықтап отырды,

Ынталысы неше есек? (2)

Қазып жүр құмды 5 мысық,

3-і жатыр күн ыстық.

Нешеу болды сен сана? (2)

Үстел үстінде төрт алма жатыр,

Оның біреуін ағам жеп қойды.

Сонда неше алма қалды? (3)

Келеді көп құс ұшып:

Кептер, аққу, қос шымшық.

Сауысқан, қарға, торғай да,

Ұшып жүр осы тоғайда.

Қанша құс бар қосып шық.

Дейді Күлтай:

- Қуыршақтар,

Ойыншықтар, тұршы қатар:

Екі аю мен Буратино, -

Әрі көңілді Чипполино!

Көжек пенен пілтай да!

Көмектесіп Күлтайға,

Бәрін, қане қосып шық,

Нешеу екен ойыншық?

Құралай тақтаға екі

Үшбұрыш, үш шаршы,

Тікбұрыш, шеңбер және

Сопақша салды. Құралай

Тақтаға қанша төртбұрыш салды?

Математикалық өлеңдер.

(мәнерлеп оқу)

Жеті ұлы бар бір ұйдің

Сәл демалып,

Тыным ал,

Тақпақ тыңдап,

Ұғып ал.

Апта деген ағайдың,

Жеті бірдей ұлы бар.

Біріншісі – Дүйсенбі,

Екіншісі – Сейсенбі,

Үшіншісі – Сәрсенбі,

Төртіншісі – Бейсенбі,

Жұма деген – бесінші ұл.

Алтыншы ұлы ол – Сенбі,

Жетіншісі-Жексенбі. (Қайрат Жұмағалиев)

Топ, топ, добым.

Топ, топ, добым домалақ,

Қайда кеттің домалап.

Бір, екі деп екі ұрдым, -

Шатырға сен секірдің.

Үш, төрт, бес деп үлгердім,

Ішіне ендің гүлдердің.

Алты, жеті дегенде,

Жаттың шоршып еденде.

Сегіз, тоғыз дегенде,

Сайға сырғып жөнелдің.

Топ, топ, добым домалақ.

Қайда кеттің домалап. (Ғ. Өкеев)

Сандардың айтысы.

Достар мені «бір», - дейді,

Қарайды да бүй дейді:

Мұқтажсың қол, аяққа,

Ұқсап тұрсың таяққа.

Мен екімін балалар,

Екі деген баға бар,

Аз болған соң талабы,

Үлгіре алмай қалады.

Жаңғалақтың, жалқаудың,

Алаңғасар аңқаудың,

Алатыны екілік,

Басын шайқап өкініп.

Бірім артық екіден,

Аздығыма өкінем,

Кедерлі аттай тұсалып,

Жүр біреулер, «үш» алып.

Достар мені «төрт» дейді,

Беске бірім жетпейді.

Бірақ үшке ағамын,

Жақсысымын бағаның.

Оқуға дос барғанда,

Риза мені алғанға,

Қуанады мамасы,

Төрт алғанда баласы.

Жараспайды бір сарын,

Өзің тап төрт мысалын,

Ол үшін түрлі аңдарды,

Еске түсір малдарды.

Әр қолда саусақ бес-бестен,

Шықпас тегін ол естен,

Біліп соның шамасын,

Мысал ойлап табасың.

Гүлде бес күлте жапырақ,

Өседі-ау шіркін жарқырап.

Бесбұрыш алтын жұлдыздар,

Тағады батыр ұл-қыздар.

Бір мен екі алмаңдар!

Үшке алданып қалмаңдар!

Кілең төрттік алғандар,

Мені ғана армандар. (С. Сауытбеков)

Үш бала.

Бір ауылда үш бала,

Олар – құрдас: үш жаста.

Бірақ, бірақ олардың,

Қылықтары үш басқа.

Біріншісі шыңқ етпе,

Тиіп кетсе, жылайды.

Екіншісі бір қоңыр,

Ақыл айтсаң, тулайды.

Үшіншісі – елгезек,

Бәрімізге ұнайды. (Нұрхан Жанаев)

«Б» дыбысы және әрпімен таныстыру»

Мектепалды даярлық тобындағы сауат ашу сабағының конспектісі

Сабақтың тақырыбы:« «Б» дыбысы және әрпімен таныстыру»

Сабақтың мақсаты:Б дыбысы және әрпімен таныстыру. Құрамында б дыбысы бар сөздерге талдау жасауға үйрету. Б дыбысын дұрыс дыбыстатып, оның таңбасын –әрпін таныту. Буыннан сөз, сөзден сөйлем құратуға дағдыландыру. Балалардың ойлау, есте сақтау қабілеттерін дамыту. Отан сүйгіштікке, адамгершілікке, ұқыптылыққа тәрбиелеу.

Әдіс-ты: түсіндіру, сұрақ –жауап, көрнекілік, жұмбақ, көркем сөз, сөзжұмбақ.

Көрнекілік-құралдар: текшелер, суреттер, сөзжұмбақ,үлестірмелі материалдар.

Сабақтың барысы:

Арайлап таң атты

Алтын сәуле таратты

Жарқырайды даламыз

Қайырлы күн, балалар

Қайырлы күн, қонақтар.

-Балалар бүгін бізде ерекше күн. Біздің тобымызға көптеген қонақтар келіпті.Балалар бүгін ерекше күн болғандықтан , сабағымызда ерекше болмақ. Көңілді отырып сабағымызды бастайық.

-Балалар , бізде қазір қай ай ? (желтоқсан)

-Жылдың қай мезгілі? (қыс)

-Аптаның қай күні (жұма)

Осы кезде топқа бақа кіріп келеді.

-Көмектесіңдер, көмектесіңдер мені мыстан әжей қуып келеді. Мен сұлу ханшайым едім, мені мыстан әжей сиқырлап бақаға айналдырып қойды. Менің қайтадан ханшайымға айналғым келеді.

Соңынан мыстан қуып кіріп келеді.

-Ә, сен мында кіріп кеттің бе? Сені бәрі бір ханшайымға айналдырмаймын, мәңгіге бақа болып қаласың.

-Тоқтаңыз әжей, бізге мүмкіндік беріңіз, біз бақаға көмектескіміз келеді.

-Ә, мен таптым сендерге басым қатып орындай алмаған тапсырмаларды берейін. Осы тапсырмаларды орындасаңдар , мына сыйқырланған ханшайымды қайта қалпына келтіремін. Мен сендерді сыйқырлы айнаммен орманнан бақылап отырамын. Ал бақа әзірше менің қасымда болады. (екеуі шығып кетеді)

-Ал, балалар бақаға көмектесеміз бе ?

-Йә !

-Жарайды, олай болса мыстан әжейдің бірінші тапсырмасын орындайық.

Балалар мында сиқырлы сандар берілген, ол сандардың артында сиқырлы сурет жасырынған, біз сол суретті табуымыз керек. Ол үшін мына хатқа салынған есептердің шешуін табуымыз керек. (Балалар есептерді шешіп , жасырынған суреттерді табады)

-Ал,енді осы суретте не көріп тұрмыз?

-Бақа көл жағасында отыр.

-Аспанда бұлыттар бар.

-Бота жайылып жүр.

-Балық суда жүзеді. ( осы сияқты балалар бірнеше сөйлем айтады)

-Балалар, бұлт,бақа,бота,балық деп отырмыз. Осы сөздер қандай дыбыстан басталып отыр?

-Дұрыс айтасыңдар «Б» дыбысынан. Бүгінгі біздің жаңа дыбысымыз «Б» дыбысы және әрпі екен. Тәрбиеші балаларға «Б» дыбысының дауыссыз екенін, көк текшемен белгіленетінін айтып түсіндіреді және «Б» дыбысының әріп-таңбасын балаларға көрсетеді.

-Ал,енді балалар біздің келесі тапсырмамыз

«бота» сөзіне дыбыстық талдау жасау. Бір оқушы тақтаға шығып орындайды ал қалған оқушылар орнында отырып орындайды. Болған соң тақтадағы тапсырмамен салыстырып тексереді.

-Балалар жарайсыңдар тапсырманы барлығыңда дұрыс орындадыңдар. Кәне орнымыздан тұрып сергіту жаттығуын жасап жіберейік.

Бақа, бақа балпақ,

Басың неге жалпақ.

Темір телпек көп киіп ,

Басым содан жалпақ.

Бақа, бақа балпақ,

Көзің неге тостақ,

Қарауылды көп қарап.

Көзім содан тостақ.

-Біздің келесі тапсырмамыз «Сиқырлы буындар» деп аталады. Бұл тапсырманың шарты мынадай: бірдей суреттердегі буындарды қосып сөз құрап айтамыз. Балалар орындарында отырып орындайды. Болған соң бірнеше бала тақтаға шығып оқып, отырған балалар өздерінің тапсырмаларының дұрыс не бұрыс екендігін тексереді. «Сиқырлы буындардағы сөздер» : БА-ЛА-ПАН, БО-ТА-ҚАН, БАҒ-ДАР-ШАМ, БА-РА-БАН.

-Жарайсыңдар, балалар! Бізде мыстан әжейдің тағы тапсырмасы бар екен, енді сол тапсырманы орындайық. Бәріміз алдымызға әріптер жазылған карточканы алайық. Осы әріптердің ішінен бүгінгі өткен «Б» дыбысын тауып, нүктелерді қарындашпен қосып шығайық. Болған соң бір бала тақтаға шығып орындап, отырған балалар өздерінің тапсырмаларының дұрыс не бұрыс екендігін тексереді.

-Енді балалар біздер мыстан әжейдің шеше алмаған сөзжұмбағын шешіп қарайық. Мұнда «Б» дыбысынан басталатын сөздер жасырынған. Оны табу үшін мен сендерге жұмбақ жасырамын, сендер жұмбақтардың шешуін сәйкес торкөздерге жазасыңдар.

-Міне балалар біз мыстан әжейдің барлық тапсырмаларын орындап шықтық. Қалай ойлайсыңдар мыстан әжей өз сөзінде тұрып бақаны қайта ханшайымға айналдырады ма екен? (осы кезде топқа жүгіріп, қуана басып ханшайым кіріп келеді)

-Ой балалар, жарайсыңдар! Сендерге көп рахмет. Мені мыстан әжейдің сиқырынан құтқардыңдар. (осыдан кейін ханшайым шығып кетеді)

Сабақты қортындылау.